📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
ธมฺมสงฺคณี-อนุฏีกา
วีสติคาถาวณฺณนา
๑. อภิธมฺมสํวณฺณนาย ¶ ¶ อตฺถํ สํวณฺเณตุกาโม ตสฺสา อาทิคาถาย ตาว ปโยชนสมฺพนฺธาภิธานปุพฺพงฺคมํ อตฺถํ นิทฺธาเรนฺโต อุฬารชฺฌาสยานํ นิสมฺมการีนํ ปฏิปตฺติ ปเรสํ วิวิธหิตสุขนิปฺผาทนปฺปโยชนาติ อาจริยสฺสาปิ ธมฺมสํวณฺณนาย อาทิมฺหิ สตฺถริ นิปจฺจการสฺส อนฺตรายวิโสสนตฺถตา วิย สตฺถริ ธมฺเม จ ปเรสํ อจฺจนฺตสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนิยสทฺธารตนุปฺปาทนตฺถตาปิ สิยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมสํวณฺณนาย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมติ สามฺวจโนปิ ธมฺม-สทฺโท สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน ¶ อิธ ปริยตฺติวิเสสวิสโย. สํวณฺณียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, อฏฺกถา.
ติวิธยานมุเขน วิมุตฺติธมฺมํ ยถารหมนุสาสตีติ สตฺถา. ปณมนํ ปณาโม, กายวาจาจิตฺเตหิ สตฺถุ คุณนินฺนตา. กิริยา กรณํ, ปณามสฺส กรณํ ปณามกรณํ, วนฺทนาปโยโค. โส จ กิฺจาปิ ‘‘อิทานิ อธิปฺเปตํ ปณามํ กโรนฺโต’’ติอาทินา ‘‘ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา’’ติอาทิกสฺส อธิปฺเปตปณามภาวํ ทสฺเสสฺสติ, ‘‘กรุณา วิยา’’ติอาทิกสฺส ปน สพฺพสฺส โถมนาวเสน วุตฺตสฺสปิ วเสน เวทิตพฺโพ. โส หิ สตฺถุ มหากรุณาทิคุณวิเสสกิตฺตนวเสน ปวตฺโต มหากรุณาทิคุณวิเสสาวินาภาวินา สํวณฺณิยมานสํวณฺณนาธมฺมวิภาวิเตน ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน สฺวากฺขาตธมฺเม สตฺถริ ¶ อนุปฺปนฺนสทฺธานํ สทฺธาชนนาย, อุปฺปนฺนสทฺธานฺจ ภิยฺโยภาวาย โหติ. สตฺถุโน จ อวิปรีตธมฺมเทสนภาเวน อวิตถเทสนาภูเต ธมฺเมติ เอเตน สตฺถุโน มหากรุณาทิคุณานํเยว จ ผลวิเสสนิปฺผาทนสมตฺถตาย ปสาทาวหตํ อาห. ธมฺเมน หิ สตฺถุสิทฺธิ, สตฺถารา จ ธมฺมสิทฺธิ, ธมฺมสมฺปตฺติยาปิ สตฺถุคุณตาย สตฺถุคุณวิภาวเนน สมฺปชฺชตีติ.
เอวํ สตฺถริ ปณามกรณสฺส เอกํ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺพนฺธํ วิภาเวติ ‘‘ตทุภยปฺปสาทา หี’’ติอาทินา. น หิ สตฺถริ ธมฺเม วา อปฺปสนฺโน สํวณฺณิยมาเน ตทธิคนฺตพฺเพ จ ธมฺเม สมฺมา ปฏิปชฺชติ, นาปิ สีลาทิอนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ มหนฺตํ อตฺถํ สาเธติ, ตสฺมา ธมฺมสํวณฺณนาสุ ปเรสํ สมฺมาปฏิปตฺติอากงฺขาย ตถารูปธมฺมปฏิคฺคาหเกหิ จ วินิโยชิเตน สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทุปฺปาทนํ สตฺถริ ปณามกรณํ วิหิตนฺติ อธิปฺปาโย.
ภควโต คุณสํกิตฺตนํ ตสฺส ธมฺมสงฺฆานมฺปิ โถมนา โหติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘รตนตฺตยปณามวจน’’นฺติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘ภควโต โถมเนเนวา’’ติอาทิ (ธ. ส. มูลฏี. ๖). วกฺขมานํ วา ‘‘สทฺธมฺมฺจสฺส ปูเชตฺวา’’ติอาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. วิฺาปนตฺถํ ปเรสํ วิฺูนนฺติ วา สมฺพนฺธนียํ. อวิฺูนํ อปฺปมาณตาย อภาชนตาย จ วิฺูนํ คหณํ. เต หิ พุทฺธาทีสุ สคารวสฺส ปมาณภูตตํ ชานนฺตา ตสฺส วจนํ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มฺนฺติ, สมฺมเทว จ นํ อนุติฏฺนฺตา ตทธิปฺปายํ ปูเรนฺติ. อิธาปิ ปุริมนเยเนว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ปสาทวิฺาปนาทิมุเขนปิ สมฺมาปฏิปตฺติอากงฺขาย ปเวทิตตฺตา.
เอตฺถ ¶ จ ปโม อตฺถวิกปฺโป สทฺธานุสารีนํ ปุคฺคลานํ วเสน วุตฺโต, ทุติโย ธมฺมานุสารีนํ. ปโม วา อสํสิทฺธสตฺถุธมฺมานํ วเสน วุตฺโต, ทุติโย สํสิทฺธสตฺถุธมฺมานํ. ตถา ปโม ปเม รตเน ปณามกิริยาทสฺสนปโร, ทุติโย อิตเรสุปีติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
ปณาโม กรียติ เอตายาติ ปณามกรณํ, ปณามกิริยาภินิปฺผาทิกา เจตนา. สา หิ เขตฺตสมฺปตฺติยา อาจริยสฺส จ อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส ¶ พลานุปฺปทานวเสน ปุริมกมฺมนิปฺผนฺนสฺส วิปากสนฺตานสฺส อนฺตรา เวมชฺเฌ อายนฺติ อาปตนฺตีติ อนฺตรายาติ ลทฺธนามานํ โรคาทิอนตฺถานํ วิธายกสฺส อุปปีฬกสฺส อุปจฺเฉทกสฺส วา กมฺมสฺส วิทฺธํสนสมตฺโถ ปฺุาติสโยติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘รตนตฺตยปณาม…เป… วิเสสภาวโต’’ติ. เอวฺจ กตฺวา ราคาทิปริยุฏฺานาภาววจเนน อนฺตรายสฺส การณภูตาย ปโยควิปตฺติยา อภาวสฺส, อตฺถลาภาทิวจเนน อนนฺตรายตาเหตุภูตาย ปโยคสมฺปตฺติยา สพฺภาวสฺส, ‘‘สพฺยาปชฺฌาย ปชาย อพฺยาปชฺโฌ วิหรตี’’ติ (อ. นิ. ๖.๑๐; ๑๑.๑๑) วจเนน ทิฏฺเว ธมฺเม สุขวิหาริตาย จ ปกาสนํ มหานามสุตฺตํเยว อุทาหฏํ.
คุณวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ เอเตน สติปิ กายมโนปณามานํ อนฺตรายวิโสสนสมตฺถภาเว เตหิ ปณามวิสยสฺส ปณามารหภาววิภาวเนน สาติสโย วจีปณาโม วิหิโตติ ทสฺเสติ. คุณวิเสสวา หีติอาทินา อาจริยสฺส ยุตฺตปตฺตการิตํ ทสฺเสติ. เทสนา วินยปิฏเกติ เอตฺถ นนุ วินยปิฏกสฺสปิ เทสนาภาวโต เทสนาวินยปิฏกานํ เภทวจนํ น ยุตฺตนฺติ? โน น ยุตฺตํ ‘‘ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา) เอตฺถ วิย สมุทายเทสนาย อวยวเทสนานํ อาธารภาวโต. เทสนากาเล วา มนสา ววตฺถาปิตาย วินยตนฺติยา วินยปิฏกภาวโต ตทตฺถปฺาปนสฺส จ เทสนาภาวโต เภทวจนํ. อถ วา เทสียติ เอเตนาติ เทสนา, เทสนาสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท, ตสฺส จ วินยปิฏกวิสโย กรุณาปุพฺพงฺคโม จ โสติ เอวเมตฺถ เภทวจโนปปตฺติ ทฏฺพฺพา. สุตฺตนฺตปิฏเกติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
กถํ ปน ภควโต เทสนา วินยปิฏเก กรุณาปฺปธานา, สุตฺตาภิธมฺมปิฏเกสุ จ ปฺากรุณาปฺาปฺปธานาติ วิฺายตีติ? ยโต อุกฺกํสปริยนฺตคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา โลกิยสาธุชเนหิปิ ¶ ปริหริตพฺพานิ ‘‘สิขรณี’’ติอาทีนิ วจนานิ ยถาปราธฺจ ครหวจนานิ วินยปิฏกเทสนายํ มหากรุณาสฺโจทิตมานโส มหาปริสมชฺเฌ อภาสิ, ตํตํสิกฺขาปทปฺตฺติการณาเปกฺขาย เวรฺชาทีสุ สารีริกฺจ ¶ เขทมนุโภสิ, ตสฺมา กิฺจาปิ ภูมนฺตรปจฺจยาการสมยนฺตรกถานํ วิย วินยปฺตฺติยาปิ สมุฏฺาปิกา ปฺา อนฺสาธารณตาย อติสยกิจฺจวตี, ตโตปิ กรุณาย กิจฺจํ อธิกนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘วินยปิฏเก กรุณาปฺปธานา’’ติ. กรุณาพฺยาปาราธิกตาย หิ เทสนาย กรุณาปฺปธานตา, สุตฺตนฺตเทสนาย มหากรุณาสมาปตฺติพหุโล เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ตทชฺฌาสยานุโลเมน คมฺภีรมตฺถปทํ ปติฏฺเปสีติ กรุณาปฺาปฺปธานตา, อภิธมฺมเทสนาย ปน สพฺพฺุตฺาณสฺส วิสยภาวปฺปโหนโก รูปารูปปริจฺเฉโท ธมฺมสภาวานุโรเธน ปวตฺติโตติ ปฺาปฺปธานตา. เตเนว จ การเณนาติอาทินา เทสนานุรูปตํตํสํวณฺณนาย โถมนา อาจริยสฺส ปกตีติ ทสฺเสติ.
กุสลา รูปํ จกฺขุมา ทส ทาฬิมาทิ สมูหวเสน อตฺถานวโพธนตฺโถ วิย อตฺถาวโพธนตฺโถ หิ สทฺทปฺปโยโค อตฺตปราธีโน เกวโล อตฺถปทตฺถโก, โส ปทตฺถวิปริเยสการินา อิติ-สทฺเทน สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อาห ‘‘กรุณา วิยาติ นิทสฺสนวจน’’นฺติ. นิทสฺสนฺหิ นาม นิทสฺสิตพฺพธมฺเม เตน จ สมฺพนฺเธ สติ โหติ, นาฺถาติ ตสฺส นิทสฺสนภาวํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ยถา…เป… ปวตฺติตฺถาติ อตฺโถ’’ติ.
‘‘ตตฺถ กรุณา วิยาติ นิทสฺสนวจน’’นฺติอาทินา นิทสฺสนนิทสฺสิตพฺพธมฺมานํ อาธารวิสยพฺยาปาเรหิ สวิเสสเนหิ สห ปกาสนวเสน คาถาย อตฺถตตฺวํ ทสฺเสตฺวา อวยวเภทวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิรตีติ กรุณา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิจฺฉนฺทราคานํ ภูตปุพฺพคติยา วา สตฺตตา เวทิตพฺพา. เอกสฺสปิ ธมฺมสฺส อเนกสามฺาการวนฺตตาย ‘‘ยถาสภาวํ ปกาเรหี’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรนา’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) ธมฺมานํ อฺเยฺยตฺตํ ปฏิกฺขิปติ าตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาภาวโต. เอเตน ตสฺสา ปฺาย อกิจฺฉวุตฺติตํ อาห. ยเถว หิ ‘‘เยฺเยสุ สพฺเพสุ ปวตฺติตฺถา’’ติ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ เตสํ อตฺตตฺตนิยตาวิรหสํสูจนตฺถํ ปเรสํ สตฺตาทิมิจฺฉาคาหปฏิเสธเนน ธมฺม-สทฺเทน เยฺยา วิเสสิตพฺพา, เอวํ ‘‘ธมฺเมสุ สพฺเพสุ ปวตฺติตฺถา’’ติ เอตฺตาวตา ¶ จ อธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ ธมฺเมสุ ตสฺสา ปฺาย อากงฺขปฺปฏิพทฺธตาย อกิจฺฉวุตฺติตํ ทสฺเสตุํ อฺเยฺยตฺตปฏิเสธเนน เยฺย-สทฺเทน ธมฺมา ¶ วิเสสิตาติ. เยฺยธมฺม-สทฺทา นีลุปฺปลสทฺทา วิย อฺมฺํ เภทาเภทยุตฺตาติ ‘‘เยฺยา จ เต ธมฺมา จา’’ติ วุตฺตํ. ยา ยาติ ยถา-สทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. พฺยาปนิจฺฉายฺหิ อยํ ยถา-สทฺโท, ตปฺปเภทา ปฺา ปวตฺติตฺถาติ สมฺพนฺโธติ.
ภควติ ปวตฺตาวาติ อิทํ เยภุยฺเยน อุปมาโนปเมยฺยตฺถานํ ภินฺนาธารตาย ภินฺนาธารสฺส จ อุปมานตฺถสฺส อิธ อสมฺภวโต วุตฺตํ. ภควโต กรุณาย อฺเหิ อสาธารณภาโว สตฺเต สํสารทุกฺขโต อุทฺธริตฺวา อจฺจนฺตสุเข นิพฺพาเน ปติฏฺเปตุํ อตฺตโน สรีรชีวิตปริจฺจาเคนปิ เอกนฺตหิตชฺฌาสยตาวเสน เวทิตพฺโพ, ยโต วิเนยฺยานํ โกโสหิตวตฺถคุยฺหปหูตชิวฺหาวิทํสนมฺปิ กตํ, ยฺจ ยทิเม สตฺตา ชาเนยฺยุํ, ภควโต สาสเนน รหทมิว สีตลํ สมฺปชฺชลิตํ อคฺคิกฺขนฺธมฺปิ สโมคาเหยฺย. อฺเสํ ปสฺสนฺตานนฺติ สมฺพนฺโธ. อุทฺธฏาติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา มโหฆปกฺขนฺทานํ สตฺตานนฺติ กมฺมตฺเถ สามิวจนํ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – กามาทิมโหฆปกฺขนฺเท สตฺเต ตโต อุทฺธฏา นตฺถฺโ โกจิ มํ เปตฺวาติ ปสฺสโต ยถา ภควโต กรุณาย อาวิสนํ โหติ, น เอวํ อฺเสํ ตถาทสฺสนสฺเสว อภาวโต. อถ วา อฺเสํ ปสฺสนฺตานนฺติ ยทิปิ ปเร ปสฺเสยฺยุํ, ตถาปิ น เตสํ ภควโต วิย กรุโณกฺกมนํ อตฺถิ อปฺปฏิปตฺติโต อตฺตหิตมตฺตปฏิปตฺติโต จาติ อตฺโถ.
อนาวรณา ตีสุ กาเลสุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย, อสาธารณา สพฺพธมฺมานํ นิรวเสสเหตุปจฺจยปริคฺคหวเสน เตสฺจ สภาวกิจฺจาทิอวตฺถาวิเสสาทิปริชานเนน อายูหนเวลายเมว ตํตํกมฺมานํ ตํตํผลวิเสสหีนมชฺฌิมปณีตาทิวิภาคสฺส อินฺทฺริยพทฺเธสุ อนินฺทฺริยพทฺเธสุ จ อติสุขุมติโรหิตวิทูรวุตฺติอตีตานาคตาทิเภทภินฺนานํ รูปธมฺมานํ ตํตํการณสมวายวิภาวเนเนว ตํตํผเลสุ วณฺณสณฺานคนฺธรสผสฺสาทิวิเสสสฺส นิรวเสสโต ปฏิวิชฺฌเนน เวทิตพฺพา. อยฺจ อตฺโถ ภควโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ าณาทิวเสน เวทิตพฺโพ. ยถา จ ปสฺสนฺตสฺสาติ อิทํ ราคคฺคิอาทีหิ ¶ โลกสนฺนิวาสสฺส อาทิตฺตตาทิอาการทสฺสนํ ภควโต มหากรุโณกฺกมนุปายํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตํ ปน พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ¶ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. ‘‘อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส…เป… อุยฺยุตฺโต…เป… ปยาโต…เป… กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน…เป… อุปนียติ โลโก อธุโว…เป… อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร…เป… อสฺสโก โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ…เป… อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๗) ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปโรสตํ อากาเรหิ ทสฺสิตนฺติ คนฺถวิตฺถารํ ปริหริตุํ สํวณฺณยิตฺุจ อุปายํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘ตํ สพฺพํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค มหากรุณาาณวิภงฺควเสน ชานิตพฺพ’’นฺติ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตอาสยานุสย ยมกปาฏิหาริย สพฺพฺุตานาวรณาณานิ เสสาสาธารณาณานิ. เตสมฺปิ หิ วิภงฺโค ‘‘อิธ ตถาคโต สตฺเต ปสฺสติ อปฺปรชกฺเข’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๑) ปฏิสมฺภิทามคฺเค นานปฺปกาเรน ทสฺสิโตติ ปุริมนเยเนว อติทิสติ. อาทิ-สทฺเทน ตตฺถ วิภตฺตานํ ปฏิสมฺภิทาสจฺจาณาทีนํ สงฺคโห กโตติ เวทิตพฺโพ.
นิปฺปเทสสปฺปเทสวิสยา กรุณา วิย ภควโต ปฺาปิ อิธ นิปฺปเทสสปฺปเทสวิสยา นิรวเสสา อธิปฺเปตาติ ตสฺสา กติปยเภททสฺสเนน นยโต ตทวสิฏฺเภทา คเหตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺาคฺคหเณน จา’’ติอาทิมาห. เต ปน สีลสมาธิ ปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสน, ทฺวาจตฺตาลีสสตทุกธมฺม, พาวีสติติกธมฺม, จตุสติปฏฺาน สมฺมปฺปธาน อิทฺธิปาท สามฺผล อริยวํสาทิ, ปฺจคติ ปฺจปธานิยงฺคปฺจงฺคิกสมาธิ อินฺทฺริย พล นิสฺสารณียธาตุ วิมุตฺตายตน วิมุตฺติปริปาจนียธมฺมสฺาทิ, ฉสารณียธมฺม อนุสฺสติฏฺาน อคารวคารว นิสฺสารณิยธาตุ สตตวิหาร อนุตฺตริย นิพฺเพธภาคิยปฺาทิ, สตฺตอปริหานิยธมฺม อริยธน โพชฺฌงฺค สปฺปุริสธมฺมนิชฺชรวตฺถุ สฺา ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลขีณาสวพลาทิ, อฏฺปฺาปฏิลาภเหตุ มิจฺฉตฺต สมฺมตฺต โลกธมฺม อริยานริยโวหาร อารมฺภวตฺถุ กุสีตวตฺถุ อกฺขณ มหาปุริสวิตกฺก อภิภายตน วิโมกฺขาทิ, นวโยนิโสมนสิการมูลธมฺมปาริสุทฺธิปธานิยงฺค ¶ สตฺตาวาส อาฆาตวตฺถุ อาฆาตปฏิวินย สฺานานตฺต อนุปุพฺพวิหาราทิ, ทสนาถกรธมฺม กสิณายตน อกุสลกมฺมปถ กุสลกมฺมปถ มิจฺฉตฺต สมฺมตฺต อริยวาส ทสพลาณ อเสกฺขธมฺมาทิ, เอกาทสเมตฺตานิสํส สีลานิสํส ธมฺมตา พุทฺธิเหตุ, ทฺวาทสายตนปฏิจฺจสมุปฺปาท ธมฺมจกฺกาการ, เตรสธุตคุณ, จุทฺทสพุทฺธาณ, ปฺจทสจรณวิมุตฺติปริปาจนียธมฺม, โสฬสอานาปานสฺสติ สจฺจาการ สุตฺตนฺตปฏฺาน, อฏฺารส พุทฺธธมฺมธาตุ เภทกรวตฺถุ, เอกูนวีสติปจฺจเวกฺขณ, จตุวีสติปจฺจย, อฏฺวีสติสุตฺตนฺตปฏฺาน, ปณฺณาสอุทยพฺพยทสฺสน, ปโรปณฺณาสกุสลธมฺม, ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคต, อฏฺสตตณฺหาวิจริตาทิเภทานํ ธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌนเทสนาการปฺปวตฺตา, เย จ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสฺจาริมหาวชิราณปฺปเภทา, เย จ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานปวิจยเทสนาการปฺปวตฺตา, เย จ อนนฺตาสุ ¶ โลกธาตูสุ อนนฺตานํ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาทิวิภาวนาการปฺปวตฺตาติ เอวํปการา ภควโต ปฺาปเภทา, สพฺเพปิ อิธ อาทิ-สทฺเทน นยโต สงฺคยฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. โก หิ สมตฺโถ ภควโต ปฺาย ปเภเท อนุปทํ นิรวเสสโต ทสฺเสตุํ. เตเนว ภควนฺตํ เปตฺวา ปฺวนฺตานํ อคฺคภูโต ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโรปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนํ ปติอนุยุตฺโต ‘‘อปิจ เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๖) อาหาติ.
สํสารมโหฆปกฺขนฺทานํ สตฺตานํ ตโต สนฺตารณตฺถํ ปฏิปนฺโน เตหิ ปโยชิโต นาม โหติ อสติปิ เตสํ ตถาวิเธ อภิสนฺธิยนฺติ วุตฺตํ ‘‘สตฺตา หิ มหาโพธึ ปโยเชนฺตี’’ติ. เอเตน สพฺเพนาติ มหาโพธิมูลาทิทสฺสเนน. อปคมนํ นิรุปกฺกิเลสนฺติ โยเชตพฺพํ. ชาตสํวทฺธภาวทสฺสเนน ‘‘อนาทิ อนิธโน จ สตฺโต’’ติ เอวํปการา มิจฺฉาวาทา ปฏิเสธิตา โหนฺติ. สมฺา…เป… ทสฺเสติ สตฺเต ปรมตฺถโต อสติปิ สตฺตปฺตฺติโวหารสูจนโต. กรุณา อาทิปฺา ปริโยสานนฺติ อิทํ สมฺภรณนิปฺผตฺติกาลาเปกฺขาย วุตฺตํ, น ปริจฺเฉทวนฺตตาย. เตเนวาห ‘‘ตนฺนิทานภาวโต ตโต อุตฺตริกรณียาภาวโต’’ติ. สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ นยโต ทสฺสิตตฺตา. เอโส เอว หิ อนวเสสโต พุทฺธคุณทสฺสนุปาโย ยทิทํ นยคฺคาหณํ. ปรธนหรณาทิโตปิ วิรติ ปเรสํ อนตฺถปริหรณวสปฺปวตฺติยา ¶ สิยา กรุณูปนิสฺสยาติ กรุณานิทานํ สีลํ. ตโต เอว ‘‘ตโต ปาณาติปาตาทิวิรติปฺปวตฺติโต’’ติ วุตฺตํ.
๒. ยสฺสา สํวณฺณนนฺติอาทินา ‘‘ทยายา’’ติอาทิโถมนาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ปโยชนํ ปน วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตรํ นิยกชฺฌตฺตํ, ตโต พหิภูตํ พาหิรํ. ทยาติ กรุณา อธิปฺเปตาติ ทยา-สทฺทสฺส เมตฺตากรุณานํ วาจกตฺตา วกฺขมานฺจ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ. ตาย หิ สมุสฺสาหิโต, น เมตฺตายาติ อธิปฺปาโย. ปุพฺเพ วุตฺตสฺส ปฏินิทฺเทโส โหตีติ ต-สทฺทสฺส อตฺถํ อาห. ตนฺติ ปฺํ วิเสเสตฺวา อุปมาภาเวน วินิวตฺตา จริตตฺถตาย. ปฏินิทฺเทสํ นารหติ ปธานาปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจทสฺสนโต. ทฺวินฺนํ ปทานํ…เป… วโตติ กรุณาวาจินา ทยา-สทฺเทน เอกาธิกรณภาเวน วุจฺจมาโน ต-สทฺโท ตโต อฺธมฺมวิสโย ภวิตุํ น ยุตฺโตติ อธิปฺปาโย. อปริยายสทฺทานํ สมานาธิกรณภาโว วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเว สติ โหติ, นาฺถาติ อาห ‘‘สมานา…เป… โหตี’’ติ. สมานาธิกรณภาเวน เหตฺถ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว สาธียติ, สา จ สมานาธิกรณตา วิสิฏฺวิภตฺติกานํ น โหตีติ สมานวิภตฺติตายปิ ตเมว สาธียตีติ ‘‘ทยา…เป… จิท’’นฺติ อิทํ ทยาย วิเสสิตพฺพภาเว การณวจนํ. ปธานตาย หิ ¶ สามฺตาย จ สา วิเสสิตพฺพา ชาตา. ตตฺถ ภควโต ตทฺเสฺจ กรุณานํ วาจกตฺตา สามฺตา เวทิตพฺพา. ตสฺส จาติ ทยา-สทฺทสฺส. ‘‘ปธานฺจ ปฺ’’นฺติอาทินา กิฺจาปิ ปุริมคาถาย ปฺาปฺปธานา, ‘‘ตายา’’ติ ปน เกวลํ อวตฺวา ทยาวิเสสนภาเวน วุตฺตตฺตา อปฺปธานายปิ กรุณาย ปฏินิทฺเทโส ยุตฺโตติ ทสฺเสติ. อปฺปธานตา จ กรุณาย ปุริมคาถาย วเสน วุตฺตา, อิธ ปน ปธานา เอว. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ทยาสมุสฺสาหินีติ ปธานา’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. ๒).
กถํ ปน…เป… าตพฺพาติ วกฺขมานฺเว อตฺถํ หทเย เปตฺวา โจเทติ. ยทิ เอวนฺติ ยทิ อฏฺกถาย อธิปฺปายํ อคฺคเหตฺวา วจนมตฺตเมว คณฺหสิ. เมตฺตาติ จ น ยุชฺเชยฺยาติ ยถา ‘‘เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน’’ติ เอติสฺสา อฏฺกถาย วเสน น ทยา กรุณา ¶ , เอวํ ‘‘นิกฺกรุณตํ อาปนฺโน’’ติ เอติสฺสา อฏฺกถาย วเสน น ทยา เมตฺตาติ วจนมตฺตคฺคหเณ อฏฺกถานมฺปิ วิโรธํ ทสฺเสติ. ‘‘อธิปฺปายวเสน โยเชตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตเมว อธิปฺปายํ ทยา-สทฺโท หีติอาทินา วิวรติ. อกฺขรจินฺตกา หิ ทยา-สทฺทํ ทานคติรกฺขเณสุ ปนฺติ. อนุรกฺขณฺจ เมตฺตากรุณานํ หิตูปสํหารทุกฺขาปนยนาการวุตฺตีนํ สมานกิจฺจํ, ตสฺมา อุภยตฺถ ทยา-สทฺโท ปวตฺตตีติ วุตฺตํ. อนฺโตนีตนฺติ อนฺโตคธํ, รุกฺขตฺโถ วิย ธวขทิราทีนํ อนุรกฺขณตฺโถ เมตฺตากรุณานํ สามฺนฺติ อตฺโถ, อธิปฺปาโย ปน ‘‘ทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ อนนฺตรํ กรุณาย วุตฺตตฺตา ทยา-สทฺโท เมตฺตาปริยาโยติ วิฺายติ. เมตฺตาปิ หิ กรุณา วิย ปาณาติปาตวิรติยา การณนฺติ. ‘‘อทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ ปน การุณิโก อวิหึ สชฺฌาสยตฺตา ปเรสํ วิเหสามตฺตมฺปิ น กโรติ, โก ปน วาโท ปาณาติปาตเนติ นิกฺกรุณตาย ปาณาติปาติตา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. เอตเมวตฺถํ สนฺธาย ‘‘เอวฺหิ อฏฺกถานํ อวิโรโธ โหตี’’ติ อาห. ยทิ ทยา-สทฺโท เมตฺตากรุณานํ วาจโก, เอวมฺปิกถํ ปน กรุณา ‘‘ทยา’’ติ ชานิตพฺพาติ อนุโยโค ตทวตฺโถ เอวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา กรุณา จ เทสนายาติอาทินา กรุณาย เอว คหเณ การณมาห.
นนุ ตายาติอาทินา สามตฺถิยโตปิ ปกรณํ พลวนฺติ ปกรณวเสเนว กรุณาวิสยสฺส าตตํ ทสฺเสติ. ยถารุจิ ปวตฺติตฺถาติ เอตํ ปุริมคาถาย สปฺปเทสนิปฺปเทสสตฺตวิสยาย กรุณาย คหิตภาวสฺส การณวจนํ. ยถารุจิปวตฺติ หิ เอกสฺมึ อเนเกสุ จ อิจฺฉานุรูปปฺปวตฺตีติ. ‘‘อิธ ปน นิปฺปเทสสตฺตวิสยตํ คเหตุ’’นฺติ เอเตน สิทฺเธ สติ อารมฺโภ าปกตฺโถ โหตีติ ปุน ‘‘สตฺเตสู’’ติ ¶ วจนํ อิมมตฺถวิเสสํ โพเธตีติ ทสฺเสติ. น เทเวสุเยวาติอาทินาปิ ทยาสาธนสฺส สมุสฺสาหนสฺส สตฺตวิสยภาเว สามตฺถิยลทฺเธปิ ‘‘สตฺเตสู’’ติ วจนํ ตสฺส นิปฺปเทสสตฺตวิสยภาโว อธิปฺเปโตติ อิมํ วิเสสํ าเปตีติ ทสฺเสติ.
กาลเทสเทสกปริสาทิปริทีปนํ พาหิรนิทานนฺติ กาลาทีนิ นิทฺธาเรนฺโต ‘‘ยสฺมึ กาเล’’ติอาทิมาห. อวสานมฺหิ วสนฺโต ติทสาลเยติ วจนโตติ เอเตน ตสฺส ปาฏิหาริยสฺส สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน ¶ อวจฺฉินฺนตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกาติ ปุถุชฺชนสนฺตาเนปิ ราคาทิปฏิปกฺขหรณสฺส อภาวโต นิจฺฉนฺทราเคสุ สตฺตโวหาโร วิย ปุถุชฺชนสนฺตาเน ราคาทิปฏิปกฺขหรณวเสน ปวตฺตํ ตทภาเวปิ ภควโต สนฺตาเน รุฬฺหีวเสน ปาฏิหาริยนฺตฺเวว วุจฺจตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. ทิฏฺิหรณวเสน เย สมฺมาทิฏฺิกา ชาตา อเจลกกสฺสปาทโย วิย, ทิฏฺิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน อปฺปฏิภานภาวาทิปฺปตฺติยา สจฺจกาทโย วิย.
๓. สีตปพฺพตา นาม ‘‘สิเนรุํ ปริวาเรตฺวา ิตา ยุคนฺธโร…เป… คิริ พฺรหา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๗; ปารา. อฏฺ. ๑.๑ เวรฺชกณฺฑวณฺณนา) เอวํ วุตฺตปพฺพตา.
๔-๕. สพฺพโส จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สพฺพโส อาคมฺม สพฺพโส สนฺนิสินฺเนนาติ สมฺพนฺธวเสน ตโย วิกปฺปา ยุตฺตา, สพฺพโส จกฺกวาฬสหสฺเสหิ ทสหิ ทสหีติ ปน อนิฏฺสาธนโต ปฏิเสธิโต. วชฺชิตพฺเพติ เย วชฺเชตุํ สกฺกา ‘‘อติสมฺมุขา อติสมีปํ อุนฺนตปฺปเทโส’’ติ, เอเต. อิตเร ปน ตสฺสา ปริสาย มหนฺตภาเวน น สกฺกา ปริหริตุํ.
‘‘สพฺพเยฺย…เป… สมตฺถา’’ติ วตฺวา เตสํ เทเสตพฺพปฺปการชานนสมตฺถาติ วจนํ อตฺตนา ปฏิวิทฺธาการสฺส ธมฺมสามินาปิ ปเรสํ เทเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ. อฺถา สพฺเพปิ สตฺตา ทิฏฺสจฺจา เอว ภเวยฺยุํ. สพฺพเยฺยธมฺมานํ ยถาสภาวชานนสมตฺถตาทิเยว ยถาวุตฺตพลํ. เตสํ คหณสมตฺถตํ ทีเปติ, อธิกวจนมฺมตฺถํ โพเธตีติ อธิปฺปาโย.
๖. ตถาคโต วนฺทนีโยติอาทินา ‘‘นมสฺสิตฺวา’’ติอาทิกิริยาวิเสสานํ ตํตํสุตฺตานุโรเธน ¶ ปวตฺติตมาห. สรีรโสภคฺคาทีติ อาทิ-สทฺเทน กลฺยาณวากฺกรณตาอาธิปจฺจปริวารสมฺปตฺติอาทิ สงฺคยฺหติ.
๗. อนฺตรธาเปตฺวาติ นิโรเธตฺวา. นิโรธนฺเจตฺถ อุปฺปาทกเหตุปริหรณวเสน เตสํ อนุปฺปตฺติกรณนฺติ เวทิตพฺพํ. อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ สมฺพนฺโธติ ‘‘โสเสตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาย อปรกาลกิริยาเปกฺขตาย วุตฺตํ.
๘. ทุกฺกรภาวํ ¶ ทีเปตุนฺติ อทุกฺกรสฺส ตถาอภิยาเจตพฺพตาภาวโตติ อธิปฺปาโย. ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํ สีลวิปตฺติภาวโต ถุลฺลจฺจยาทีนฺจ เยภุยฺเยน อาจารวิปตฺติภาวโต อาจารสีลานํ ตถา โยชนา กตา, ตถา จาริตฺตสีลสฺส อาจารสภาวตฺตา อิตรํ สภาเวเนว คเหตฺวา ทุติยา. อสกฺกุเณยฺยนฺติ วิสุทฺธาจาราทิคุณสมนฺนาคเตน สพฺรหฺมจารินา สทฺธมฺมจิรฏฺิตตฺถํ สาทรํ อภิยาจิเตน เตน จ อภิธมฺมตฺถปฺปกาสเน สมตฺโถติ ยาถาวโต ปมาณิเตน ตพฺพิมุขภาโว น สุกโรติ อธิปฺปาโย.
๙. เทวเทว-สทฺทสฺส อตฺโถ ปฏฺานสํวณฺณนาฏีกายํ วิปฺจิโตติ น วิตฺถารยิมฺห.
๑๓. ปมสงฺคีติยํ ยา อฏฺกถา สงฺคีตาติ วจเนน สา ภควโต ธรมานกาเลปิ อฏฺกถา สํวิชฺชติ, เตน ปาโ วิย ภควํมูลิกาวาติ วิฺายติ. ‘‘อภิธมฺมสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ เอตทเปกฺขนฺติ ‘‘กสฺส ปน สา อฏฺกถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อธิการวเสน ตเมว อภิธมฺมปทํ อากฑฺฒติ. อาวุตฺติอาทิวเสน วา อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ.
๑๖. อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺควิเสสํ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมตีติอาทินยปฺปวตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโท อาทิ-สทฺเทน วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺติ, ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตีติ เอวมาทโย โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรติปิฏกจูฬาภยตฺเถรวาทาทโย สงฺคยฺหนฺติ. ตปฺปกาสเนเนวาติ อภิธมฺมสฺส อตฺถปฺปกาสเนเนว. โสติ มหาวิหารวาสีนํ วินิจฺฉโย. ตถาติ อสมฺมิสฺสานากุลภาเวน. อสมฺมิสฺสานากุลภูโต วา วินิจฺฉโย มหาวิหารวาสีนํ สนฺตกภาเวน, เอเตน อภิธมฺมสฺส อตฺถปฺปกาสเนเนว มหาวิหารวาสีนํ วินิจฺฉโย อิธ อภินิปฺผาทียตีติ ทสฺเสติ. อถ วา ตปฺปกาสเนเนวาติ อสมฺมิสฺสานากุลภาวปฺปกาสเนเนว ¶ . โสติ ปกาสิยมาโน อภิธมฺมตฺโถ. ตถาติ มหาวิหารวาสีนํ วินิจฺฉยภาเวน. อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ‘‘อสมฺมิสฺสํ อนากุลํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ สมฺพนฺธนียํ.
๑๗. อฺฺจ ¶ สพฺพํ อตฺถปฺปกาสนํ โหตีติ โตสนํ โหตีติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘สพฺเพน เตน โตสนํ กตํ โหตี’’ติ. ยุตฺตรูปา โยชนา.
วีสติคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทานกถาวณฺณนา
ปริจฺเฉโท สตฺตปฺปกรณภาโว. สนฺนิเวโส สตฺตนฺนํ ปกรณานํ ตทวยวานฺจ ววตฺถานํ. สาคเรหิ ตถา จินฺตาติ ‘‘อิมสฺส อภิธมฺมสฺส คมฺภีรภาววิชานนตฺถํ จตฺตาโร สาครา เวทิตพฺพา’’ติอาทินา นเยน ชลสาคราทีหิ สห นยสาครวิจาโร. ‘‘สตภาเคน สหสฺสภาเคน ธมฺมนฺตรา ธมฺมนฺตรํ สงฺกมิตฺวา สงฺกมิตฺวา เทเสสี’’ติอาทินา เทสนาเภเทหิ อภิธมฺมสฺส คมฺภีรภาวกถา เทสนาหิ คมฺภีรตา.
‘‘เอวํ เตมาสํ นิรนฺตรํ เทเสนฺตสฺสา’’ติอาทินา เทสนากาเล ภควโต สรีรสฺส ยาปิตาการวิจาโร เทสนา…เป… คหณํ. ตถา เถรสฺส…เป…ปิ จาติ ‘‘อภิธมฺเม วาจนามคฺโค นามา’’ติอาทินา อภิธมฺเม วาจนามคฺคสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสมฺพนฺธิตตา ตสฺส จ เตเนว อุปฺปาทิตตา. โย หิ ภควตา เทวตานํ เทสิตากาโร, โส อปริจฺฉินฺนวารนยตนฺติตาย อนนฺโต อปริมาโณ น ภิกฺขูนํ วาจนาโยคฺโค, โย จ เถรสฺส เทสิตากาโร, โส อติสํขิตฺตตาย. นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารภูโต ปน ปานโย เถรปฺปภาวิโต วาจนามคฺโคติ.
วจนตฺถวิชานเนนาติอาทินา กุสลา ธมฺมาติอาทิปทานฺเว อตฺถวณฺณนํ อกตฺวา อภิธมฺม-สทฺทวิจารสฺส สมฺพนฺธมาห. ‘‘เย เต มยา ธมฺมา อภิฺา เทสิตา. เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร ¶ สติปฏฺานา…เป… สิกฺขิตํ สิกฺขึสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา’’ติอาทิสุตฺตวเสน กิฺจาปิ โพธิปกฺขิยธมฺมา ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจนฺติ, ธมฺม-สทฺโท จ สมาธิอาทีสุ ทิฏฺปฺปโยโค, ปริยตฺติธมฺโม เอว ปน อิธ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุตฺตนฺตาธิกา ปาฬีติ อตฺโถ’’ติ อาห. ตตฺถ ธมฺมพฺยภิจารภาเวน วิเสสโต อภิธมฺโม วิย สุตฺตนฺโตปิ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. ‘‘โย ¶ โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปฺตฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๑๖) อฺตฺถ จ สมฺภวโต อภิ-สทฺเทน นิวตฺเตตพฺพตฺถํ ทีเปตุํ ‘‘สุตฺตนฺตา’’ติ วุตฺตํ. นนุ จ อติเรกวิเสสฏฺา ภินฺนสภาวา ยโต เต ยถากฺกมํ อธิกวิจิตฺตปริยาเยหิ โพธิตา, ตสฺมา ‘‘ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเหี’’ติ พหุวจเนน ภวิตพฺพํ, น เอกวจเนนาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ…เป… เอกวจนนิทฺเทโส กโต’’ติ.
ปโยคเมว นารหติ อุปสคฺค-สทฺทานํ ธาตุ-สทฺทสฺเสว ปุรโต ปโยชนียตฺตา. อถาปิ ปยุชฺเชยฺย อติมาลาทีสุ อติ-สทฺทาทโย วิย. เอวมฺปิ ยถา ‘‘อติมาลา’’ติ เอตฺถ สมาสวเสน อนาวิภูตาย กมนกิริยาย วิเสสโก อติ-สทฺโท, น มาลาย, เอวมิธาปิ อภิ-สทฺโท น ธมฺมวิเสสโก ยุตฺโตติ อธิปฺปาโย. อฺสฺสปิ หิ อุปสคฺคสฺสาติ อิทํ รุฬฺหีวเสน, อตฺเถ อุปสชฺชตีติ วา อุปสคฺคสฺส อนฺวตฺถสฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ. อติฉตฺตาทีสุ หิ อติ-สทฺโท อิธ อุปสคฺโคติ อธิปฺเปโต. ตตฺถ ยถา กลฺยาโณ ปูชิโต วา ปุริโส อติปุริโสติ ภวติ, เอวํ อติเรกวิเสสฏฺานมฺปิ กลฺยาณปูชิตตฺถภาวสมฺภวโต กลฺยาณํ วา ปูชิตํ วา ฉตฺตํ อติฉตฺตนฺติ สทฺทนโย เวทิตพฺโพ. กลฺยาณปูชิตภาวา หิ คุณวิเสสโยเคน อิจฺฉิตพฺพา. คุณวิเสโส เจส ยทิทํ ปมาณาติเรโก จ วิจิตฺตรูปตา จ. เอวฺจ ปน กตฺวา ‘‘อกิริยายปี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ ภวติ. ยถา จ อติฉตฺตาทีสุ, เอวํ อภิธมฺม-สทฺเทปิ ทฏฺพฺพํ. อเนกตฺถา หิ นิปาตาติ. ตพฺภาวทีปกตฺตาติ อติเรกวิเสสภาวทีปกตฺตา.
เอกโต อนาคตตฺตาติ อิทํ สุตฺตนฺเต เอกโต อาคตานํ ขนฺธายตนาทีนํ สุตฺตนฺตภาชนียสฺส ทิฏฺตฺตา ‘‘ฉ อิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๔๙๕-๔๙๖) จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อิตฺถินฺทฺริยาทีนํ ติณฺณํ สุขินฺทฺริยาทีนํ ปฺจนฺนํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ปฺจนฺนํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีนฺจ ติณฺณํ วเสน วิสุํ วิสุํ สุตฺตนฺตภาเวน อาคตตฺตา เอกสุตฺตภาเวน อนาคตานํ พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ สุตฺตนฺตภาชนียสฺส อทิฏฺตฺตา ¶ จ วุตฺตํ, น สุตฺตนฺเต เอกโต อาคมนสฺส สุตฺตนฺตภาชนียสฺส การณตฺตา. สุตฺตนฺเต เอกโต สพฺเพน สพฺพฺจ อนาคตา หิ ภูมนฺตรปริจฺเฉทปฏิสมฺภิทา สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วิภตฺตา ทิสฺสนฺติ, เอกโต อาคตานิ จ ¶ สิกฺขาปทานิ ตถา น วิภตฺตานิ. เวรมณีนํ วิย ปน สภาวกิจฺจาทิวิภาควินิมุตฺโต พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ สมาโน วิภชนปฺปกาโร นตฺถิ, โย สุตฺตนฺตภาชนียํ สิยาติ อินฺทฺริยวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถีติ ยุตฺตํ สิยา.
ยทิปิ ปจฺจยธมฺมวินิมุตฺโต ปจฺจยภาโว นาม นตฺถิ, ยถา ปน ปวตฺโต ปจฺจยธมฺโม ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจโย โหติ, โส ตสฺส ปวตฺติอาการวิเสโส เหตุอาทิภาโว ตโต อฺโ วิย ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺจยภาโวติ วุตฺโต, โส จ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติอาทีสุ ปธานภาเวน วุตฺโต. ตตฺถ จ คุณีภูตา เหตุเหตุผลภูตา อวิชฺชาสงฺขาราทโยติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยภาโว อุทฺทิฏฺโ’’ติ. อุทฺทิฏฺธมฺมานนฺติอาทิ อุทฺเทเสน ปริจฺฉินฺนานํเยว ขนฺธาทีนํ ขนฺธวิภงฺคาทีสุ ปฺหปุจฺฉกนโย ทสฺสิโต, น อิโต อฺถาติ กตฺวา วุตฺตํ.
สุตฺตนฺเต สงฺคีติสุตฺตนฺตาทิเก. ปฺจ สิกฺขาปทานิ ปาณาติปาตา…เป… ปมาทฏฺานา เวรมณีติ เอวํ อุทฺทิฏฺานิ. อฺโ ปน เวรมณีนํ วิภชิตพฺพปฺปกาโร นตฺถีติ อิทํ อตีตานิจฺจาทิวิภาโค เวรมณีนํ ขนฺธายตนาทีสุ อนฺโตคธตฺตา ตพฺพเสเนว วิชานิตพฺโพ, ตโต ปน อฺโ อภิธมฺมนยวิธุโร เวรมณีนํ วิภชิตพฺพปฺปกาโร นตฺถีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. ตถา จ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจ’’นฺติ อนุปทธมฺมสมฺมสนกถายํ น เวรมณิโย อุทฺธฏา.
นนุ ธมฺมสงฺคณีธาตุกถาทีนมฺปิ วเสน อภิธมฺมปาฬิยา อติเรกวิเสสภาโว ทสฺเสตพฺโพติ? สจฺจเมตํ, โส ปน เอกนฺตอภิธมฺมนยนิสฺสิโต อวุตฺโตปิ สิทฺโธติ กตฺวา น ทสฺสิโต. เอเตน วา นิทสฺสเนน โสปิ สพฺโพ เนตพฺโพ. อภิธมฺมนยสามฺเน วา อภิธมฺมภาชนียปฺหปุจฺฉเกหิ โส วุตฺโต เอวาติ น วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
ปฺหวาราติ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตา ปาฬินยา. เอตฺเถวาติ ธมฺมหทยวิภงฺเค เอว. อเปกฺขาวสิกตฺตา อปฺปมหนฺตภาวสฺส ยโต อปฺปมตฺติกา มหาธาตุกถาตนฺติ ธมฺมหทยวิภงฺควจนวเสน อวเสสา, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคนฺตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตตนฺติโต’’ติ ¶ วุตฺตํ. ธมฺมหทย…เป… อาคตตนฺติโต รูปกณฺฑธาตุวิภงฺคาทีสุ อนาคนฺตฺวา มหาธาตุกถายํ อาคตตนฺติ อปฺปมตฺติกาวาติ สมฺพนฺโธ ¶ . อถ ธาตุกถาย วิตฺถารกถา มหาธาตุกถา ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคนฺตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตตนฺติโต ธาตุกถายํ อนาคนฺตฺวา มหาธาตุกถาย อาคตตนฺติ อปฺปมตฺติกาวาติ โยเชตพฺพํ.
อุปลพฺภตีติ อนุโลมปจฺจนียปฺจกสฺส, นุปลพฺภตีติ ปจฺจนียานุโลมปฺจกสฺส อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ. สจฺจิกฏฺํ นิสฺสยนฺติ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา เทสาทิอนามสเนน รูปาทิสตฺตปฺาสธมฺมปฺปเภทํ สจฺจิกฏฺเมว นิสฺสยภูตํ. สพฺพตฺถาติ เอตฺถาปิ ‘‘อุปลพฺภติ นุปลพฺภตีติ ปฏิฺาย คหิตาย ปฏิกฺเขปคฺคหณตฺถ’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนียํ, ตถา สพฺพทา สพฺเพสูติ เอตฺถาปิ. ยทิ ขนฺธายตนาทโย คหิตา อฏฺกถายํ อาคตนเยน, อถ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. โย สจฺจิกฏฺโติ สจฺจิกฏฺนิสฺสยํ อุปลกฺเขติ. เอเตหีติ เอเตหิ วจเนหิ. สจฺจิกฏฺเทสกาลปฺปเทเสหิ กถํ สจฺจิกฏฺาทีนํ ปเทโส เอกเทสภูโต สพฺโพติ วุจฺจติ? ปเทสานํ ปุถุตฺตา. ‘‘สพฺเพสุ ปเทเสสู’’ติ ปจฺเจกํ เภทามสนวเสน จายํ ปฺโห ปวตฺโตติ น ปุริเมหิ อวเสโส.
อุปลพฺภติ…เป… มิจฺฉาติ เอกนฺติ อุปลพฺภตีติ ปฏิฺาคฺคหณปฏิกฺเขปคฺคหณนิคฺคณฺหนานํ อนุโลมปฏิโลมโต ปฏิฺาปนนิคฺคหปาปนาโรปนานฺจ วเสน ปวตฺตา ตนฺติ ปมปฺจกสฺส เอกํ องฺคํ เอโก อวยโวติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ เนตพฺพํ. นิคฺคหสฺส สุนิคฺคหภาวํ อิจฺฉโต สกวาทิโน ‘‘ตฺวํ เจ ปน มฺสิ วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทินา (กถา. ๓) ปฏิฺาปเนน, เตน ‘‘ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺโต เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ อถ ตํ นิคฺคณฺหาม สุนิคฺคหิโต จ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทินา (กถา. ๒) ปรวาทิโน อตฺตโน ปฏิกมฺมํ ยถา สกวาที น นิพฺเพเติ, เอวํ กรณํ ปฏิกมฺมเวนํ. ปรวาทิโน ปฏิกมฺมสฺส ทุปฺปฏิกมฺมภาวํ อิจฺฉโต สกวาทิโน ตํนิทสฺสเนน ‘‘เอโส เจ ทุนฺนิคฺคหิโต เหว’’นฺติ ปฏิกมฺมนิทสฺสเนน, ‘‘วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป… ปรมตฺเถนาติ (กถา. ๑). โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺโต เหวํ นิคฺคเหตพฺพา. อถ อมฺเห นิคฺคณฺหาสิ ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมา’’ติ วตฺวา ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทินา (กถา. ๕) นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหิตภาวทสฺสเนน ¶ อนิคฺคหิตภาวกรณํ นิคฺคหนิพฺเพนํ. ‘‘เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ หฺจิ ¶ ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทึ วตฺวา ‘‘เตน หิ เย กเต นิคฺคเห เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ สุกเต ปฏิกมฺเม สุกตา ปฏิปาทนา’’ติ สกวาทิโน นิคฺคหสฺส, อนิคฺคหภาวาโรปเนน อตฺตโน ปฏิกมฺมสฺส สุปฏิกมฺมภาวกรเณน จ สกวาทิโน นิคฺคหสฺส เฉโท วินาสนํ ปุคฺคลวาทนิเสธนวเสน สมุฏฺิตตฺตา. ธมฺมตาย อนุโลมนวเสน อุฏฺหิตฺวา ตพฺพิโลมนวเสน ปวตฺโต อนุโลมปจฺจนีกปฺจโก วุตฺตวิปริยาเยน ทุติยปฺจโก เวทิตพฺโพ.
ตทาธาโรติ เต สจฺจิกฏฺปรมตฺถา รูปาทโย อาธารา เอตสฺสาติ ตทาธาโร. เอเตน ‘‘รูปสฺมึ อตฺตา’’ติ เอวํปกาโร ปุคฺคลวาโท ทสฺสิโต โหติ. เตสํ วา อาธารภูโตติ เอเตน ‘‘อตฺตนิ รูป’’นฺติ เอวํปกาโร. อฺตฺร วา เตหีติ เตหิ รูปาทีหิ วินา. อาธาราเธยฺยาทิภาเวน อสํสฏฺโ วิสุํเยว วินา. เตน สตฺตาทิคุเณหิ อโวกิณฺโณ ปุริโสติ เอวมาทิโก. ตํสามิภูตตาย วา ตทธีนภาเวน ‘‘อฺตฺร วา เตหี’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘รูปวา อตฺตา’’ติ เอวํปกาโร ปุคฺคลวาโท ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ. อนฺโติ เอเตน ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติ เอวํปกาโร. รุปฺปนาทิสภาโว รูปกฺขนฺธาทีนํ วิเสสลกฺขณํ, สปฺปจฺจยาทิสภาโว สามฺลกฺขณํ. รูปาทิโต อฺโ อนฺโ วา อฺตฺเต จ ตทาธาราทิภูโต อุปลพฺภมาโน อาปชฺชตีติ อนุยฺุชติ สกวาที ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต. ปุคฺคลวาที ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ น อฺตฺตํ อิจฺฉติ รูปาทิ วิย ปจฺจกฺขโต อนุมานโต วา คาหยิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตสฺส จ การกเวทกภาวสฺส อยุชฺชมานกตฺตา. นาปิ อนฺตฺตํ รุปฺปนสปฺปจฺจยาทิสภาวปฺปสงฺคโต ปุคฺคลสฺเสว อภาวปฺปสงฺคโต จ. ยเถว หิ น วินา อินฺธเนน อคฺคิ ปฺาปิยติ, น จ อฺํ อินฺธนโต อคฺคึ สกฺกา ปฏิชานิตุํ, นาปิ อนฺํ. ยทิ หิ อฺโ สิยา, น อุณฺหํ อินฺธนํ สิยา. อถ อนฺโ, นิทฺทหิตพฺพํเยว ทาหกํ สิยา. เอวเมว น วินา รูปาทีหิ ปุคฺคโล ปฺาปิยติ, น จ เตหิ อฺโ, นาปิ อนฺโ สสฺสตุจฺเฉทภาวปฺปสงฺคโตติ ลทฺธิยํ ตฺวา ปุคฺคลวาที ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺขิปติ. ตตฺถ อคฺคินฺธโนปมา ตาว ยทิ โลกโวหาเรน วุตฺตา, อปฬิตฺตํ กฏฺาทิอินฺธนํ นิทฺทหิตพฺพฺจ, ปฬิตฺตํ ภาสุรุณฺหํ อคฺคิ ทาหกฺจ, ตฺจ โอชฏฺมกรูปํ ปุริมปจฺฉิมกาลิกํ ¶ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ยทิ เอวํ ปุคฺคโล รูปาทีหิ อฺโ อนิจฺโจ จ อาปนฺโน. อถ ปรมตฺถโต, ตสฺมึเยว กฏฺาทิเก ปฬิตฺเต ยํ อุสุมํ โส อคฺคิ, ตํสหชาตานิ ตีณิ ภูตานิ อินฺธนํ, เอวมฺปิ สิทฺธํ ลกฺขณเภทโต อคฺคินฺธนานํ อฺตฺตนฺติ อคฺคิ วิย อินฺธนโต รูปาทีหิ อฺโ ปุคฺคโล อนิจฺโจ จ อาปนฺโนติ พฺยาหตาติ เวทิตพฺพํ.
ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภตีติ ปฏิชานนฺตสฺส ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต วุตฺเตสุ ปกาเรสุ เอเกน ปกาเรน อุปลพฺภมาโน อุปลพฺภตีติ ‘‘อาปนฺน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิฺาย เอกตฺตาปนฺน’’นฺติ. เอกตฺตาปนฺนตฺตา เอว อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพํ, ปุคฺคเล ปฏิสิทฺเธ ตทภินิเวโสปิ อยาถาวโต ปุคฺคลวาทิโน คหิตาการสฺุตาวิภาวเนน สกฏฺานโต จาวิโต ปฏิเสธิโต เอว นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปุคฺคลทิฏฺึ ปฏิเสเธนฺโต’’ติ. ปุคฺคโลเยว วา ตถา ปสฺสิตพฺพตฺตา ทิฏฺิ. ‘‘สามี นิวาสี การโก เวทโก นิจฺโจ ธุโว’’ติ อภินิเวสวิสยภูโต หิ ปริกปฺปมตฺตสิทฺโธ ปุคฺคโล อิธ ปฏิกฺขิปียติ, ‘‘น จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา’’ติอาทินา วุตฺตโวหารปุคฺคโลติ อนนุโยโค อากาสกุสุมสฺส รตฺตนีลาทิภาววิจารณา วิยาติ อตฺโถ. ปุพฺเพ ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ ปฏิชานิตฺวา วิเสสโจทนาย อนาปชฺชนโต ปุน ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขโป ปฏิฺาย อาปชฺชนเลโส. วฺฌาปุตฺตกสฺส ทีฆรสฺสตานุโยคสฺส วิย สพฺเพน สพฺพํ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ อฺานฺตานุโยคสฺส อนนุโยคภาโว เอว อิธ อวิปรีตตฺโถ.
ยํการณาติ เอเตน ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติ เอตฺถ วิภตฺติอโลโป ทฏฺพฺโพติ ทสฺเสติ. อชฺฌาจรนฺตีติ อภิภวนฺติ. อภินนฺทนาทโย ตณฺหาทีหิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพา, ตณฺหาทิฏฺีหิ วา อภินนฺทนชฺโฌสานานิ, ตีหิปิ อภิวทนํ อวิเสเสน วา ตีหิปิ ตโย โยเชตพฺพา. เอตฺถ เจ นตฺถิ อภินนฺทิตพฺพนฺติอาทินา อภินนฺทนาทีนํ อภาวสูจเนน ผลูปจารโต อภินนฺทนาทีนํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ มคฺคผลํ วุจฺจติ, ตํ ปจฺจามสนฺจ เอเสวาติ อิทนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อภิ…เป… ผลํ วา’’ติ.
‘‘ายตีติ ชาน’’นฺติ อุกฺกํสคติวิชานเนน นิรวเสสํ เยฺยชาตํ ปริคฺคยฺหตีติ ตพฺพิสยาย ชานาติกิริยาย สพฺพฺุตฺาณเมว กรณํ ภวิตุมรหตีติ ¶ ‘‘สพฺพฺุตฺาเณน ชานิตพฺพํ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ปกรณวเสน, ‘‘ภควา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วา อยํ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ ติตฺถิยา ปมชฺฌานอรูปชฺฌาเนหิ กามรูปปริฺาวาทิโน. ชานนฺโต ชานาติเยว ภควา อนาคามิอรหตฺตมคฺเคหิ ตํปริฺาวาทิตาย. อยฺจ อตฺโถ ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวเสน (ม. นิ. ๑.๑๖๓, ๑๗๕ อาทโย) วิภาเวตพฺโพ. ปฺาจกฺขุนา อุปฺปนฺนตฺตา วา จกฺขุภูโต. าณภูโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อถ วา ทิพฺพจกฺขุอาทิกํ ¶ ปฺจวิธมฺปิ จกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโต. เอวํ าณภูโตติอาทีสุปิ ทฏฺพฺพํ. สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย สาติสโย ภควโต วตฺตุอาทิภาโวติ วุตฺตํ ‘‘จตุสจฺจธมฺเม วทตีติ วตฺตา’’ติอาทิ. ‘‘ปวตฺตา’’ติ เอตฺถ ป-การสฺส ปกฏฺตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิรํ…เป… ปวตฺตา’’ติ อาห. นิทฺธาเรตฺวา เนตา นินฺเนตา.
‘‘เอกูนนวุติ จิตฺตานี’’ติ วุตฺตา จิตฺตสหจริยาย ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ. เตสฺจ ปาฬิปเทสานํ เอเกกํ ปทํ อุทฺธริตฺวาปิ กิฺจาปิ กุสลตฺติกปทานิเยว อุทฺธริตฺวา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ จิตฺตานิ วิภตฺตานิ, กุสลตฺติเกน ปน สภาวธมฺมสงฺคหิตานํ เสสตฺติกทุกปทานํ อสงฺคหิตานํ อภาวโต กุสลตฺติกปทุทฺธาเรน นยทสฺสนภูเตน อิตรตฺติกทุกปทานิปิ อุทฺธฏาเนวาติ วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา มาติกาคฺคหณํ สมตฺถิตํ ภวติ.
โส จ ธมฺโมติ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๖๐) ปุริมาย ปุริมาย ปาฬิยา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อตฺถนิทฺเทโสติ วุตฺตํ. ‘‘สมาเนนฺตี’’ติสทฺทสฺส ปฏปฏายติ-สทฺทสฺส วิย สทฺทนโย ทฏฺพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมานํ กโรนฺตี’’ติ วุตฺตํ. สมานกรณฺจ อูนปกฺขิปเนน อธิกาปนยเนน วา โหติ, อิธ อูนปกฺขิปเนนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํ. สมาเนตพฺพนฺติ เอตฺถาปีติ ‘‘ปฏฺานํ สมาเนตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ.
พลวตา าณเวเคน อภิธมฺมปจฺจเวกฺขณวสปฺปวตฺเตน. พลวโต าณเวคสฺส สพฺพกิเลสกฺเขปนวสปฺปวตฺตสฺส. คมฺภีรเมว คมฺภีรคตํ ทิฏฺิคตนฺติอาทีสุ วิย. นิรวเสเสนาติ น กฺจิ อวเสเสตฺวา. ปฺจขีลรหิเตนาติ ปฺจเจโตขีลรหิเตน.
เอกาธิเกสุ ¶ อฏฺสุ กิเลสสเตสูติ ‘‘ชาติมโท’’ติอาทินา เอกกวเสน อาคตา เตสตฺตติ, ‘‘โกโธ จ อุปนาโห จา’’ติอาทินา ทุกวเสน ฉตฺตึส, ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทินา ติกวเสน ปฺจาธิกํ สตํ, ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติอาทินา จตุกฺกวเสน ฉปฺปฺาส, ‘‘ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติอาทินา ปฺจกวเสน ปฺจสตฺตติ, ‘‘ฉ วิวาทมูลานี’’ติอาทินา ฉกฺกวเสน จตุราสีติ, ‘‘สตฺต อนุสยา’’ติอาทินา สตฺตกวเสน เอกูนปฺาส, ‘‘อฏฺ กิเลสวตฺถูนี’’ติอาทินา ¶ อฏฺกวเสน จตุสฏฺิ, ‘‘นว อาฆาตวตฺถูนี’’ติอาทินา นวกวเสน เอกาสีติ, ‘‘ทส กิเลสวตฺถูนี’’ติอาทินา ทสกวเสน สตฺตติ, ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสุปฺปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานี’’ติอาทินา อฏฺารสกวเสน อฏฺสตนฺติ เอวํ เอกาธิเกสุ อฏฺสุ กิเลสสเตสุ. เสสา เตนวุตาธิกํ ฉสตํ กิเลสา. เต พฺรหฺมชาลสุตฺตาคตาหิ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺีหิ สห ปฺจปฺาสาธิกํ สตฺตสตํ โหนฺติ.
อถ วา จุทฺทเสกนฺตากุสลา, ปฺจวีสติ กุสลาพฺยากตสาธารณา, จุทฺทส กุสลตฺติกสาธารณา, อุปจยาทิทฺวยํ เอกํ กตฺวา สตฺตวีสติ รูปานิ จาติ อิเม อสีติ ธมฺมา, อิเมสุ ภาวทฺวเย เอกํ เปตฺวา อชฺฌตฺติกา เอกูนาสีติ, พาหิรา เอกูนาสีตีติ สพฺเพปิ อฏฺปฺาสาธิกํ สตํ โหนฺติ. อิเมสุ เอเกกสฺมึ ทสนฺนํ ทสนฺนํ กิเลสานํ อุปฺปชฺชนโต อสีติอธิกํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ โหนฺติ.
อถ วา เตปฺาส อรูปธมฺมา, อฏฺารส รูปรูปานิ, อากาสธาตุ, ลกฺขณรูปานิ จาติ ปฺจสตฺตติ ธมฺมา อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ปฺาสสตํ โหนฺติ. ตตฺถ เอเกกสฺมึ ทส ทส กิเลสาติปิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ. ตถา เอตฺถ เวทนํ สุขินฺทฺริยาทิวเสน ปฺจวิธํ กตฺวา สตฺตปฺาส อรูปธมฺมา, อฏฺารส รูปรูปานิ จาติ ปฺจสตฺตติ วิปสฺสนูปคธมฺมา อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ปฺาสสตํ โหนฺติ. เอเตสุ เอเกกสฺมึ ทส ทส กิเลสาติปิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ.
อปโร นโย – ทฺวาทสอกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปเม ฉ กิเลสา, ทุติเย สตฺต, ตติเย ฉ, จตุตฺเถ สตฺต, ปฺจเม ฉ, ฉฏฺเ สตฺต, สตฺตเม ฉ, อฏฺเม สตฺต, นวเม ปฺจ, ทสเม ฉ, เอกาทสเม ปฺจ, ทฺวาทสเม จตฺตาโรติ สพฺเพ ทฺวาสตฺตติ, อิเม ปฺจทฺวาริกา ปฺจสุ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ¶ เอเกกสฺมึ ทฺวาสตฺตตีติ สฏฺิอธิกานิ ตีณิ สตานิ, มโนทฺวาริกา ปน ฉสุ อารมฺมเณสุ เอเกกสฺมึ ทฺวาสตฺตติ ทฺวาสตฺตตีติ กตฺวา ทฺวตฺตึสาธิกานิ จตฺตาริ สตานิ, สพฺพานิปิ ทฺวานวุติอธิกานิ สตฺตสตานิ, ตานิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาวิสยตาย จตุราสีติอธิกํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
อถ วา รูปารมฺมณาทีนิ ปฺจ, อวเสสรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณวเสน ปฺจ ธมฺมารมฺมณกา เสสา จาติ ทส, เต อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต วีสติ, ปฺตฺติ จาติ เอกวีสติยา ¶ อารมฺมเณสุ ทฺวาสตฺตติ ทฺวาสตฺตติ กิเลสาติ ทฺวาทสาธิกํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ โหนฺติ.
อถ วา ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปเม วีสติ ธมฺมา, ทุติเย ทฺวาวีสติ, ตติเย วีสติ, จตุตฺเถ ทฺวาวีสติ, ปฺจเม เอกูนวีสติ, ฉฏฺเ เอกูนวีสติ, สตฺตเม เอกูนวีสติ, อฏฺเม เอกวีสติ, นวเม เอกูนวีสติ, ทสเม เอกวีสติ, เอกาทสเม โสฬส, ทฺวาทสเม โสฬสาติ สพฺเพ อกุสลธมฺมา ฉตฺตึสาธิกานิ ทฺเว สตานิ, อิเม ฉสุ อารมฺมเณสุ ปจฺเจกํ ฉตฺตึ สาธิกานิ ทฺเว สตานิ, สพฺเพ โสฬสาธิกานิ จตฺตาริ สตานิ จ สหสฺสํ โหนฺตีติ เอวมฺปิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เวทิตพฺพํ.
อิตเรสนฺติ ตณฺหาวิจริตานํ ‘‘อตีตานิ ฉตฺตึสา’’ติอาทินา อตีตาทิภาวามสนโต. เขปเนติ อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทเน. ‘‘ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา’’ติ หิ วุตฺตํ. ปรมตฺถโต อตีตาทีนํ มคฺเคน อปฺปหาตพฺพตฺตา ‘‘อตีตาทิภาวามสนา อคฺคหณํ เขปเน’’ติ วุตฺตํ. ยํ ปน ปฏฺาเน ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม ทสฺสเนน ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา ติเก, ตถา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาตีตติกติเก ‘‘อตีตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา’’ติอาทินา จ ตีสุ ¶ กาเลสุ ทสฺสนาทิปหาตพฺพวจนํ กตํ, ตํ อตีตาทีนํ สํกิลิฏฺตาย อปายคมนียตาย จ ทสฺสนปหาตพฺเพหิ นิรติสยตฺตา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
น ภาสิตตฺถวจนนฺติ อิทํ ‘‘หิตปริยายวจน’’นฺติ เอเตน นิวตฺติตสฺส เอกเทสกถนํ. ยถา หิ อยํ อตฺถ-สทฺโท น ภาสิตตฺถวจนํ, เอวํ วิสยปฺปโยชนาทิวจนมฺปิ น โหตีติ. ยถาวุตฺตสฺสาติ หิตปริยายสฺส. ‘‘น หฺทตฺถตฺถิปสํสลาภา’’ติ ปทสฺส นิทฺเทเส ‘‘อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา’’ติอาทินา (มหานิ. ๖๙) กิฺจาปิ สุตฺตนิรเปกฺขํ อตฺตตฺถาทโย วุตฺตา สุตฺตตฺถภาเวน อนิทฺทิฏฺตฺตา, เตสุ ปน เอโกปิ อตฺถปฺปเภโท สุตฺเตน ทีเปตพฺพตํ นาติกฺกมตีติ อาห ‘‘เต สุตฺตํ สูเจตี’’ติ. อิมสฺมึ วิกปฺเป อตฺถ-สทฺโท ภาสิตตฺถวจนมฺปิ โหติ. ปุริมกา หิ ปฺจ อตฺถปฺปเภทา หิตปริยายา, ตโต ปเร ฉ ภาสิตตฺถปฺปเภทา, ปจฺฉิมกา ปน อุภยสภาวา. ตตฺถ ทุรธิคมตาย วิภาวเน อลทฺธคาโธ คมฺภีโร, น วิวโฏ คุฬฺโห, มูลุทกาทโย วิย ปํสุนา อกฺขรสนฺนิเวสาทินา ติโรหิโต ปฏิจฺฉนฺโน, นิทฺธาเรตฺวา าเปตพฺโพ เนยฺโย, ยถารุตวเสเนว เวทิตพฺโพ นีโต. อนวชฺชนิกฺกิเลสโวทานา ปริยายวเสน วุตฺตา, กุสลวิปากกิริยธมฺมวเสน วา ¶ . ปรมตฺโถ นิพฺพานํ, อวิปรีตสภาโว เอว วา. สาติสยํ ปกาสิตานิ ตปฺปรภาเวน ปกาสิตตฺตา. ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺน’’นฺติ (ปาจิ. ๑๒๔๒), ‘‘สกวาเท ปฺจสุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) จ เอวมาทีสุ สุตฺต-สทฺโท อุปจริโตติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิทเมว อตฺถานํ สูจนโต สุตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติ. เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนาติ อิทมฺปิ วิเนยฺยานํ หิตสมฺปาปเน สุตฺตนฺตเทสนาย ตปฺปรภาวํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ตปฺปรภาโว จ วิเนยฺยชฺฌาสยานุโลมโต ทฏฺพฺโพ, ตถา อตฺตตฺถาทิปฺปกาสนปธานตาปิ. อิตเรหีติ วินยาภิธมฺเมหิ.
รตฺติอาทีสูติ รตฺติราชวินเยสุ วิสยภูเตสุ. นนุ จ ‘‘อภิรตฺตี’’ติ อวุตฺตตฺตา รตฺติคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ, ‘‘อภิฺาตา อภิลกฺขิตา’’ติ จ าณลกฺขณกิริยาวิเสสโก อภิ-สทฺโทติ? น, ‘‘อภิฺาตา อภิลกฺขิตา’’ติ อภิ-สทฺทวิสิฏฺานํ าตลกฺขิตสทฺทานํ รตฺติสทฺเทน ¶ สมานาธิกรณตาย รตฺติวิสยตฺตา. เอตฺถ จ วาจกสทฺทสนฺนิธาเน นิปาตานํ ตทตฺถโชตกมตฺตตฺตา ลกฺขิตสทฺทตฺถโชตโก อภิ-สทฺโท ลกฺขเณ วตฺตตีติ วุตฺโต. อภิลกฺขิตสทฺทปริยาโย จ อภิฺาตสทฺโทติ ทฏฺพฺโพ, อภิวินยสทฺทสฺส ปน อภิปุริสสฺส วิย สมาสสิทฺธิ ทฏฺพฺพา. อเนกตฺถา หิ นิปาตา, อเนกตฺถเภโท จ สทฺทานํ ปโยควิสโยติ.
กิฺจาปิ เทสนาทโย เทเสตพฺพาทินิรเปกฺขา น สนฺติ, อาณาทโย ปน วิเสสโต เทสกาทิอธีนาติ ตํตํวิเสสโยควเสน เตสํ เภโท วุตฺโต. ยถา หิ อาณาวิธานํ วิเสสโต อาณารหาธีนํ ตตฺถ โกสลฺลโยคโต, เอวํ โวหารปรมตฺถวิธานานิ จ วิธายกาธีนานีติ อาณาทิวิธิโน เทสกายตฺตตา วุตฺตา. อปราธชฺฌาสยานุรูปํ วิย ธมฺมานุรูปมฺปิ สาสนํ วิเสสโต ตถาวิเนตพฺพปุคฺคลาเปกฺขนฺติ วุตฺตํ ‘‘สาสิตพฺพ…เป… ตพฺพภาเวนา’’ติ. สํวราสํวรนามรูปานํ วิย วินิเวเตพฺพาย ทิฏฺิยาปิ กถนํ สติ วาจาวตฺถุสฺมึ, นาสตีติ วิเสสโต ตทธีนนฺติ อาห ‘‘กเถตพฺพสฺส…เป… กถา’’ติ. อุปารมฺภาทีติ อุปารมฺภนิสฺสรณธมฺมโกสรกฺขณานิ. ปริยาปุณนาทีติ ปริยาปุณนสุปฺปฏิปตฺติทุปฺปฏิปตฺติโย.
ตนฺติสมุทาโย อวยวตนฺติยา อาธาโร ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. น โจเทตพฺพเมตํ สมุเขน, วิสยวิสยิมุเขน วา วินยาทีนํเยว คมฺภีรภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ธมฺโม หิ วินยาทโย, เตสฺจ วิสโย อตฺโถ, ธมฺมตฺถวิสยา จ เทสนาปฏิเวธาติ. ‘‘ปฏิเวธสฺสา’’ติอาทินา ¶ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิทฺธตฺตา เทสนาย อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ปฏิเวธสฺส อุปฺปาเทตฺุจ ปฏิวิชฺฌิตฺุจ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุกฺโขคาหตํ ทสฺเสติ.
ธมฺมานุรูปํ ยถาธมฺมนฺติ จ อตฺโถ ยุชฺชติ. เทสนาปิ หิ ปฏิเวโธ วิย อวิปรีตํ สวิสยวิภาวนโต ธมฺมานุรูปํ ปวตฺตติ ยโต ‘‘อวิปรีตาภิลาโป’’ติ วุจฺจติ. ธมฺมนิรุตฺตึ ทสฺเสตีติ เอเตน เทสนาสทฺทสภาวาติ ทีเปติ. ตถา หิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย ปริตฺตารมฺมณาทิภาโว ปาฬิยํ วุตฺโต, อฏฺกถายฺจ ‘‘ตํตํสภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทินา สทฺทารมฺมณตา. อิมสฺส อตฺถสฺส อยํ สทฺโท วาจโกติ วจนวจนียํ ¶ ววตฺถเปตฺวา ตํตํวจนียวิภาวนวเสน ปวตฺติโต หิ สทฺโท เทสนาติ. นนุ จ ‘‘ธมฺโม ตนฺตี’’ติ อิมสฺมึ ปกฺเข ธมฺมสฺสปิ สทฺทสภาวตฺตา ธมฺมเทสนานํ วิเสโส น สิยาติ? น, เตสํ เตสํ อตฺถานํ โพธกภาเวน าโต อุคฺคหิตาทิวเสน จ ปุพฺเพ ปวตฺติโต สทฺทปฺปพนฺโธ ธมฺโม, ปจฺฉา ปเรสํ อวโพธนตฺถํ ปวตฺติโต ตทตฺถปฺปกาสนโก สทฺโท เทสนาติ. อถ วา ยถาวุตฺตสทฺทสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท เทสนา มุสาวาทาทโย วิย. วจนสฺส ปวตฺตนนฺติ จ ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทมาห. โส หิ วจนํ ปวตฺเตติ, ตํ วา เอเตน ปวตฺตียตีติ ปวตฺตนํ. เทสียติ อตฺโถ เอเตนาติ เทสนา. ปกาเรหิ าปียติ เอเตน, ปการโต าเปตีติ วา ปฺตฺตีติ วุจฺจตีติ. เตเนวาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติอาทิ. อภิสเมติ, อภิสมียติ วา เอเตนาติ อภิสมโยติ เอวมฺปิ อภิสมยตฺโถ สมฺภวติ. อภิสเมตพฺพโต ปน อภิสมโยติ ทุติยวิกปฺเป ปฏิเวโธเยวาติ.
วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาติ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ ธมฺมตฺถานํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตาย ทุกฺโขคาหตา, เตสํ ปฺาปนสฺส ทุกฺกรภาวโต ตํเทสนาย ปฏิเวธนสงฺขาตสฺส ปฏิเวธสฺส อุปฺปาทนวิสยิกรณานํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา.
การเณ ผลโวหาเรน เต ธมฺมา ทุกฺขาย สํวตฺตนฺตีติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปารมฺภ…เป… เหตุภาเวนา’’ติ. อฺํ อตฺถนฺติ อุปารมฺภํ นิสฺสรณฺจ. นิฏฺาเปตฺวาติ กถนวเสน ปริโยสาเปตฺวา. ตสฺส ‘‘อารทฺธ’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธ. อุทฺทานสงฺคหาทิเภโท สงฺคีโตติ ปาโ ยุตฺโต, ‘‘สงฺคีติยา’’ติ ปน ลิขนฺติ. ปุริมํ วา สงฺคีติยาติ ภาเวน ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ปจฺฉิมํ อธิกรเณ. ปิฏกาทีติ ปิฏกนิกายงฺคธมฺมกฺขนฺธานิ.
ตตฺถ ¶ องฺเคสุ สุตฺตงฺคเมว น สมฺภวติ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) วุตฺตตฺตา, มงฺคลสุตฺตาทีนฺจ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปเทสานนฺติ? วุจฺจเต –
สุตฺตนฺติ ¶ สามฺวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;
สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาฺเน นาฺโต. (เนตฺติ. อฏฺ. สงฺคหวารวณฺณนา);
สพฺพสฺสปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามฺวิธิ. เตเนวาห อายสฺมา มหากจฺจายโน เนตฺติยํ ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร). ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ (ปาจิ. ๑๒๔๒) สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) เอวมาทิ จ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ, ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺิตตฺตา. ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํ. โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ วา จุณฺณิยคนฺถํ ‘‘เคยฺย’’นฺติ วทนฺติ. คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉํ กตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนฺหิ พฺยากรณนฺติ วุจฺจติ. พฺยากรณเมว เวยฺยากรณนฺติ.
เอวํ สนฺเต สคาถกานมฺปิ ปฺหวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ เวยฺยากรณาทิสฺานํ อโนกาสภาวโต ‘‘คาถาวิรเห ปน สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จ. ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺเตสุ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิวจนสมฺพนฺเธสุ อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตกอพฺภุตธมฺมสฺา ปติฏฺิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสฺา. สติปิ ปฺหวิสฺสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสฺา ปติฏฺิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ ¶ เคยฺยาทิสฺา ปติฏฺิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยงฺคาทโย. ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสฺาปริหาเรน สามฺสฺาย ปวตฺตนโตติ.
นนุ จ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถาติ? น, โสธิตตฺตา. โสธิตฺหิ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณภาวสฺส นิมิตฺตนฺติ. ยฺจ วุตฺตํ ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตํ ¶ น, นิรุฬฺหตฺตา. นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีสุ สุตฺตภาโว. น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปฺาตานิ, กินฺตุ สุตฺตภาเวเนว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ สุตฺตนามกนฺติ นามคฺคหณํ กตํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา’’ติ, ตทปิ นตฺถิ. ยสฺมา สหตาฺเน. สห คาถาหีติ สคาถกํ, สหภาโว จ นาม อตฺตโต อฺเน โหติ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปฺปเทโส อตฺถิ, โย ‘‘สห คาถาหี’’ติ วุจฺเจยฺย, น จ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ. ยทปิ วุตฺตํ ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตทปิ น, อฺโต. อฺา เอว หิ ตา คาถา ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา. อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อฺมฺสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพ.
ชินสาสนํ อภิธมฺโม. ปฏิวิทฺธฏฺานํ ปฏิเวธภูมิ ปฏิเวธาวตฺถา, ปฏิเวธเหตุ วา. ‘‘โส เอวํ ปชานามิ สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๑-๑๒) วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘โส เอวํ ปชานามิ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติ อาคตํ (สํ. นิ. ๕.๑๑-๑๒). ปจฺจยาทีหีติ ปจฺจยสภาววูปสมตทุปายาทีหิ. ปรวาทิโจทนํ ปตฺวาติ อฏฺกถายํ อาคตํ ปรวาทิโจทนํ ปตฺวา. อธิค…เป… รูเปนาติ อธิคนฺตพฺโพ จ โส เทเสตพฺโพ จาติ อธิคนฺตพฺพเทเสตพฺโพ, โส เอว ธมฺโม, ตทนุรูเปน. เอตฺถ จ ยถาธมฺมสาสนตฺตา ยถาธิคตธมฺมเทสนาภาวโต อภิธมฺมสฺส อภิสมฺโพธิ อธิคมนิทานํ. เทสกาลาทิเยว เทสนานิทานํ. ยํ ปน อฏฺกถายํ ‘‘เทสนานิทานํ ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อภิธมฺมเทสนาวิเสเสน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺเต วา เทสิเตหิ อริยสจฺเจหิ สกลาภิธมฺมปทตฺถสงฺคหโต, ปรมตฺถโต อภิธมฺมภูตานํ วา สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ ตตฺถ เทสิตตฺตา วุตฺตํ. ตตฺตกานํเยว เทสนารุฬฺหตาย อฑฺฒฉกฺเกสุ ชาตกสเตสุ ปริปาจนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ เอตฺตกาสุ เอว ชาตีสุ ปฺุาทิสมฺภารสมฺภรณํ ¶ , กึ ปน การณํ เอตฺตกา เอว ชาติโย เทสิตาติ? ตทฺเสํ อฏฺุปฺปตฺติยา อภาวโต.
สุเมธกถาวณฺณนา
อุปฺปนฺเน ¶ พุทฺเธ ตโต อตฺตานํ เสยฺยโต วา สทิสโต วา ทหนฺโต ฌานาภิฺาหิ ปริหายติ, น ตถา สุเมธปณฺฑิโต อฏฺาสีติ ตสฺส ฌานาภิฺาหิ อปริหานิ ทฏฺพฺพา. เตเนวาห ‘‘ตาปเสหิ อสโม’’ติ. ยถา นิพฺพานํ, อฺํ วา นิจฺจาภิมตํ อวิปรีตวุตฺติตาย สพฺพกาลํ ตถาภาเวน ‘‘สสฺสต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธานํ วจนนฺติ ตสฺส สสฺสตตา วุตฺตา. เตเนวาห ‘‘อวิปรีตเมวา’’ติ. อุปปารมีอาทิวิภาเคน อเนกปฺปการตา. สมาทานาธิฏฺานนฺติ สมาทานสฺส อธิฏฺานํ ปวตฺตนํ กรณนฺติ อตฺโถ. าณเตเชนาติ ปารมีปวิจยาณปฺปภาเวน. มหานุภาวฺหิ ตํ าณํ โพธิสมฺภาเรสุ อนาวรณํ อนาจริยกํ มหาโพธิสมุปฺปตฺติยา อนุรูปปุพฺพนิมิตฺตภูตํ. ตถา หิ ตํ มนุสฺสปุริสภาวาทิอาธารเมว ชาตํ. กายาทีสุ อสุภสฺาทิภาเวน สุทฺธโคจรา. ‘‘อฺถา’’ติ ปทสฺส ปกรณปริจฺฉินฺนํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลีนตา’’ติ อาห. ลีนตาติ จ สงฺโกโจ วีริยหานิ วีริยารมฺภสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เตนาห ‘‘เอสา เม วีริยปารมี’’ติ.
นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.