📜
ติกมาติกาปทวณฺณนา
๑. เตนาติ ¶ ¶ เวทนาสทฺเทน. สพฺพปเทหีติ ตีหิ ปเทหิ ลทฺธนาโม โหติ อวยวธมฺเมนาปิ สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต ยถา ‘‘สมํ จุณฺณ’’นฺติ. โจทโก ยถาธิปฺเปตมตฺถํ อปฺปฏิปชฺชมาโน วิภตฺติอนฺตสฺเสว ปทภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘นนุ สุขายา’’ติอาทินา โจเทติ. อิตโร ‘‘อธิปฺเปตปฺปการตฺถคมกสฺสา’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติ. เตน ‘‘วากฺยํ อิธ ปทนฺติ วุตฺต’’นฺติ ทสฺเสติ. เหตุปทสเหตุกปทาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน นเหตุปทอเหตุกปทเหตุสมฺปยุตฺตปทานิ เหตุวิปฺปยุตฺตปทมฺปิ วา สงฺคณฺหาติ.
อุภเยกปทวเสนาติ อุภยปทวเสน เหตุทุกสมฺพนฺโธ, เอกปทวเสน สเหตุกทุกสมฺพนฺโธ. ตถาติ อุภเยกปทวเสน. เอตฺถ จ สเหตุกเหตุสมฺปยุตฺตทุกาติอาทินา ยถา เหตุโคจฺฉเก ปมทุกสมฺพนฺธา ทุติยตติยทุกา, ปมทุกทุติยทุกสมฺพนฺธา จตุตฺถฉฏฺทุกา, ปมทุกตติยทุกสมฺพนฺโธ ปฺจโม ทุโก, เอวํ อาสวโคจฺฉกาทีสุปีติ นยํ ทสฺเสติ. สกฺกา หิ อิมินาว นเยน เตสุปิ ทุกนฺตรสมฺพนฺโธ วิฺาตุํ, เกวลํ ปน อาสวโคจฺฉกาทีสุ ทุติยทุกตติยทุกสมฺพนฺโธ โอสานทุโก, กิเลสโคจฺฉเก จ ทุติยจตุตฺถทุกสมฺพนฺโธติ. ธมฺมานํ สาวเสสนิรวเสสภาเวน ติกทุกานํ สปฺปเทสนิปฺปเทสตา วุตฺตาติ เยหิ ติกทุกา สาวเสสาติ ปทิสฺสนฺติ อปทิสฺสนฺติ, เต อสงฺคหิตธมฺมาปเทโส. เอวํ สติ ‘‘อสงฺคหิโต’’ติ วิเสสนํ กิมตฺถิยนฺติ? เอตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณตฺถํ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ปทิสฺสติ เอเตน สมุทาโยติ ปเทโส, อวยโว. ‘‘สามฺโชตนา วิเสเส อวติฏฺตี’’ติ ยถาธิปฺเปตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสงฺคหิโต’’ติ อาห.
อนวชฺชตฺโถ ¶ อวชฺชวิรหตฺโถ. นามํ สฺา, กิริยา กรณํ, ปโยชนํ รถรถงฺควิภาวเนน เตสํ ปการโต โยชนํ. กุเสน าเณน ลาตพฺพาติ กุสลาติ อยมตฺโถ าณสมฺปยุตฺตานํ ตาว โหตุ, าณวิปฺปยุตฺตานํ กถนฺติ อาห ‘‘าณวิปฺปยุตฺตานมฺปี’’ติอาทิ. าณวิปฺปยุตฺตาปิ ¶ หิ าเณเนว ปวตฺติยนฺติ หิตสุขเหตุภูตาย ปวตฺติยา ปฺวนฺตานํ ปฏิปตฺติภาวโต. น หิ อนฺตเรน โยนิโสมนสิการํ กุสลุปฺปตฺติ อตฺถีติ. ‘‘ยทิ กุสลสฺส อุภยภาคคตํ สํกิเลสลวนํ ปากฏํ สิยา, กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลาติ อยมตฺโถ ยุตฺโต สิยา’’ติ โกจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกาย อาห ‘‘สมฺมปฺปธานทฺวยํ วิยา’’ติ.
น จาติอาทินา ‘‘สภาวํ ธาเรนฺตี’’ติ เอตฺถ ปรมตฺถโต กตฺตุกมฺมสฺส จ เภโท นตฺถิ, กปฺปนาสิทฺโธ เอว ปน เภโทติ ทสฺเสติ. ตตฺถ นามวเสน วิฺาตาวิฺาเตติ เยสํ ‘‘ธมฺมา’’ติ อิมินา ปริยาเยน อวิฺาตา สภาวา, ‘‘สภาวํ ธาเรนฺตี’’ติ อิมินา จ ปริยาเยน วิฺาตา, เตสํ วเสน เอวํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ปโม อตฺโถ สงฺขตาสงฺขตธมฺมวเสน วุตฺโต, ทุติโย สงฺขตวเสน, ตติโย สงฺขตาสงฺขตปฺตฺติธมฺมวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
กุสลปฏิเสธนํ กุสลาภาโว เอว. อภาโว หิ สตฺตาปฏิเสโธติ. ธมฺโมติ สภาวธมฺโม. อกุสลวจเนน น โกจิ อตฺโถ สภาวธมฺมสฺส อโพธกตฺตาติ อธิปฺปาโย. อถ สิยา อกุสลวจเนน โกจิ อตฺโถ อสภาวธมฺมโพธกตฺเตปิ ‘‘ปฺตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย, เอวํ สติ ‘‘อนพฺยากตา’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, ตโต จายํ จตุกฺโก อาปชฺชติ, น ติโก. ตสฺมาติ ยสฺมา ทุกจตุกฺกภาโว อนพฺยากตโวหาโร จ นตฺถิ, โส จ วุตฺตนเยน อภาวมตฺตวจเน อาปชฺชติ, ตสฺมา. สภาวธารณาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ธารียนฺติ ปจฺจเยหี’’ติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต. เยฺยปริยาเยน ปน ธมฺม-สทฺเทนายํ โทโสติ นนุ อเยฺยปริยาเยปิ ธมฺม-สทฺเท น โกจิ โทโสติ? น, วุตฺตโทสานติวตฺตนโต.
ปาริเสเสนาติ เอตฺถ นนุ อยมกาโร น-อตฺถตฺตยสฺเสว โชตโก, อถ โข ‘‘อเหตุกา ธมฺมา, อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติ ตํโยคนิวตฺติยา, ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ ตํสมฺพนฺธิภาวนิวตฺติยา. ปจฺจยุปฺปนฺนฺหิ ปจฺจยสมฺพนฺธีติ อปฺปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อสมฺพนฺธิตา เอตฺถ โชตียติ. ‘‘อนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ ตํสภาวนิวตฺติยา. นิทสฺสนฺหิ ทฏฺพฺพตา. อถ จกฺขุวิฺาณํ นิทสฺสนํ, ตคฺคยฺหภาวนิวตฺติยา, ตถา ‘‘อนาสวา ธมฺมา’’ติ. ‘‘อปฺปฏิฆา ธมฺมา ¶ อนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ ตํกิจฺจนิวตฺติยา. ‘‘อรูปิโน ธมฺมา อเจตสิกา ¶ ธมฺมา’’ติ ตพฺภาวนิวตฺติยา. ตทฺตา หิ เอตฺถ ปกาสียติ. ‘‘อมนุสฺโส’’ติ ตพฺภาวมตฺตนิวตฺติยา. มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ อฺํ สมานนฺติ สทิสตา เหตฺถ สูจิยติ. ‘‘อสมโณ สมณปฏิฺโ อปุตฺโต’’ติ ตํสมฺภาวนคุณนิวตฺติยา. ครหา หิ เอตฺถ ายติ. ‘‘กจฺจิ นุ โภโต อนามยา, อนุทรา กฺา’’ติ ตทปฺปภาวนิวตฺติยา. ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ ตํสทิสภาวนิวตฺติยา. อตีตานฺหิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อุปาทิธมฺมานฺจ ปจฺจเยกเทสนิปฺผตฺติยา อารทฺธุปฺปาทภาวโต กาลวินิมุตฺตสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อุปฺปนฺนานุกูลตา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ ตพฺพิธุรภาโว เอตฺถ วิฺายติ. ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ ตทปริโยสานนิวตฺติยา. ตํนิฏฺานฺเหตฺถ ปกาสียตีติ เอวมเนเกสํ อตฺถานํ โชตโก, ตตฺถ กึ วุจฺจเต อตฺถทฺวยเมว วตฺวา ปาริเสเสนาติ? อิตเรสํ เอตฺถ สุวิทูรภาวโต. น หิ กุสลวิปฺปยุตฺตาทีนํ ธมฺมานํ อกุสลภาโว ยุชฺชติ.
อกุสลสทฺทสฺส อุจฺจารณานนฺตรํ วิเนยฺยานํ กุสลปฏิปกฺขภูเต อตฺเถ ปฏิปตฺติภาวโต ตตฺถ นิรุฬฺหตา ทฏฺพฺพา. ‘‘วิรุทฺธสภาวตฺตา’’ติ วุตฺตํ กิจฺจวิโรธาทีนมฺปิ ตทนฺโตคธตฺตา, วิรุทฺธสภาวตฺเตปิ วินาสกวินาสิตพฺพภาโว กุสลากุสเลสุ นิยโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตปฺปเหยฺยภาวโต’’ติ อาห. อิตรถา กุสลานมฺปิ อกุสเลหิ ปหาตพฺพภาเว อจฺจนฺตํ สมุจฺฉินฺนกุสลมูลตฺตา อปายปูรกา เอว สตฺตา สิยุํ. ยํ ปน ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๐) วุตฺตํ, ตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๓๓) วิย ตทารมฺมณสํกิเลสปฺปหานวเสน ปริยาเยน วุตฺตํ. ยถาห ‘‘น หิ กุสลา อกุสเลหิ ปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. มูลฏี ๑).
ผสฺสาทิวจเนหิ ตํนิทฺเทสภูเตหิ. ตพฺพจนียภาเวนาติ เตหิ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิวจเนหิ อภิเธยฺยภาเวน. ยถา อนวชฺชสุขวิปากาทิอตฺถา กุสลาทิวจเนหิ, เอวํ อวิปากตฺถา อพฺยากตวจเนน โพธิตา เอวาติ อาห ‘‘อพฺยากตวจเนเนว จา’’ติ. การณํ อวตฺวาติ อิธ วุตฺตภาเวน อนุวตฺตมานตฺตาติ การณํ อวตฺวา. อฺา…เป… นิวาเรตพฺโพติ เอเตน กุสลากุสลสทฺทา วิย กุสลากุสลสภาวานํ ¶ ตทุภยวิปรีตสภาวานํ ธมฺมานํ อพฺยากตสทฺโท โพธโกติ ทสฺเสติ. น หิ อวิปากวจนํ วุตฺตํ, อกุสลวจนฺจ อวุตฺตํ. ยโต อวิปากวจนสฺส อธิกตภาโว อกุสลสฺส จ ตพฺพจนียภาเวน อกถิตภาโว ¶ สิยา, ตสฺมา น อกุสลานํ อพฺยากตตาติ อยํ อกุสลานํ อนพฺยากตภาเว โยชนา.
ตํ ปริหริตุนฺติ อพฺยากตนิวตฺตนมาห. ยทิ เอวํ ‘‘สุขวิปากานวชฺชา’’ติ วตฺตพฺพํ. อนวชฺชา หิ พฺยภิจาริตาย วิเสสิตพฺพาติ? น, สุขวิปากวจนสฺส วิเสสนภาเวน อคฺคหิตตฺตา. สุขวิปากวจเนน หิ กุสลภาเว สมตฺโต วิฺายติ, อนวชฺชวจนํ ปเนตฺถ กุสลานํ อครหิตพฺพตาสงฺขาตํ กฺจิ วิเสสมาห. เตเนว จ ตสฺส วิเสสนภาเวน วุตฺตสฺส ปวตฺติสุขตาทิทสฺสนภาวํ สยเมว วกฺขตีติ. มโนสมาจารวิเสสภูตา ผลธมฺมา วิเสเสน ปฏิปฺปสฺสทฺธาวชฺชา นาม โหนฺตีติ สมาจารตฺตยวเสน ตสฺมึ สุตฺเต อนวชฺชธมฺมานํ วุตฺตตฺตา จ เต อนวเสสโต สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วิรหิตาวชฺชมตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อวชฺชวินาสนภาโว ทสฺสิโต กณฺหสุกฺกธมฺมานํ วชฺฌฆาตกภาวสฺส นิยตตฺตา. สวิปากตา วิปากธมฺมตา. สุโข วิปาโก เอเตสนฺติ สุขวิปากาติ อิมินา สมาเสน กุสลานํ สุขวิปากวนฺตตา วุตฺตา. สา จ เนสํ น ตํสมงฺคิตาย อสหวตฺตนโตติ ตทุปฺปาทนสมตฺถตาติ วิฺายตีติ วุตฺตํ ‘‘สุขวิปากวิปจฺจนสภาวํ ทสฺเสตี’’ติ. ยุตฺตเมตนฺติ ปรมตฺถโต เภทาภาเวปิ ยถาวุตฺตวจนวจนียภาวสงฺขาโต เภโท ตสฺมึ อภิเธยฺยตฺถภูเต วตฺถุสฺมึ อุปจาเรน โหตีติ ยุตฺตเมตฺถ ลกฺขณลกฺขิตพฺพภาเวน เภทวจนํ. ภวติ หิ สทฺทตฺถวิเสสมตฺเตนปิ อภินฺเน วตฺถุสฺมึ เภทวจนํ ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ.
วินาปิ ภาวาภิธายินา สทฺเทน ภาวปฺปธาโน นิทฺเทโส โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อนวชฺชวจเนน อนวชฺชตฺตํ อาหา’’ติ. เอวฺเจตฺถ ปทวิคฺคโห คเหตพฺโพ – น อวชฺชํ อนวชฺชํ, อวชฺชปฏิปกฺขตาย อครหิตพฺพสภาโว. สุโข วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากํ, สุขวิปากวิปจฺจนสมตฺถตา. อนวชฺชฺจ ตํ สุขวิปากฺจาติ อนวชฺชสุขวิปากํ, ตํ ลกฺขณํ เอเตสนฺติ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา. อถ วา ปุพฺเพ วิย อนวชฺชํ, วิปจฺจนํ วิปาโก, สุขสฺส วิปาโก สุขวิปาโก, อนวชฺชฺจ สุขวิปาโก ¶ จ อนวชฺชสุขวิปากํ เอกตฺตวเสน. ตํ ลกฺขณํ เอเตสนฺติ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา. กึ ปเนตฺถ การณํ ปททฺวยปริคฺคเห, นนุ เอเกเนว ปเทน อิฏฺปฺปสิทฺธิ. ยทิปิ ‘‘อวชฺชรหิตํ อนวชฺช’’นฺติ อิมสฺมึ ปน ปกฺเข อพฺยากตนิวตฺตนตฺถํ สุขวิปากคฺคหณํ กตฺตพฺพํ สิยา, สุขวิปากคฺคหเณ ปน กเต อนวชฺชคฺคหณํ น กตฺตพฺพเมว. ‘‘อวชฺชปฏิปกฺขา อนวชฺชา’’ติ ¶ เอตสฺมึ ปน ปกฺเข สุขวิปากคฺคหณฺจาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ตตฺถ อนวชฺชวจเนนา’’ติอาทิ. เตน ปวตฺติสุขสุขวิปากตาอตฺตสุทฺธิวิสุทฺธวิปากตาอกุสลอพฺยากตสภาวนิวตฺติรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานวิเสสทีปนโต เอวํ วิปุลปฺปโยชนตฺโถ ปททฺวยปริคฺคโหติ ทสฺเสติ. สุข-สทฺทสฺส อิฏฺปริยายตา วิย ‘‘นิพฺพานปรมํ สุขํ (ธ. ป. ๒๐๓-๒๐๔), สุขา วิราคตา โลเก (อุทา. ๑๑), เตสํ วูปสโม สุโข’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๒๑, ๒๗๒) สงฺขารทุกฺขูปสมปริยายตาปิ วิชฺชติ, ตํอวิปากตาย ปน อิธ สุขวิปากภาโว น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺขา…เป… นตฺถี’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตภูมกกุสลานมฺปิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสยภาเวน ปวตฺติสภาวตฺตา กิฺจาปิ สพฺเพ กุสลา สงฺขารทุกฺขูปสมสุขนิปฺผาทกา สมฺภวนฺติ, ยถาวุตฺตสุขสฺส ปน อวิปากภาวโต น เอเตน ปเทน กุสลานํ สุขวิปากตา สมฺภวตีติ. วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ นิรุฬฺหตฺตา วิปาก-สทฺทสฺส ‘‘ยทิ ปนา’’ติ สาสงฺกํ วทติ.
ยถาสมฺภวนฺติ สห อวชฺเชนาติ สาวชฺชา, ครหิตพฺพภาวยุตฺตา. เตน เนสํ ครหิตพฺพสภาวํ ทสฺเสติ. อฺเปิ อตฺถิ ทุกฺขภาเวน ครหิตพฺพสภาวา อกุสลวิปากาติ สาวชฺชวจนมตฺเตน เตสมฺปิ อกุสลตาปตฺติโทสํ ทิสฺวา ตํ ปริหริตุํ ทุกฺขวิปากวจนมาห. อวชฺช-สทฺโท วา ราคาทีสุ เอกนฺตากุสเลสุ นิรุฬฺโหติ ตํสหวตฺติธมฺมานํ เอว สาวชฺชภาเว กุสลาพฺยากเตหิ อกุสลานํ วิเสโส สาวชฺชวจเนเนว ทสฺสิโต. อพฺยากเตหิ ปน วิสิฏฺํ กุสลากุสลานํ สาธารณํ สวิปากตาลกฺขณนฺติ ตสฺมึ ลกฺขเณ วิเสสทสฺสนตฺถํ ทุกฺขวิปากลกฺขณํ วุตฺตํ. อิโต ปรํ ‘‘ทุกฺโข วิปาโก เอเตสนฺติ ทุกฺขวิปากา’’ติอาทินา สุขวิปากอนวชฺชกุสลปทานํ าเน ทุกฺขวิปากสาวชฺชอกุสลปทานิ เปตฺวา ยถาวุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ¶ . โยชนา จ สาวชฺชวจเนน อกุสลานํ ปวตฺติทุกฺขตํ ทสฺเสติ, ทุกฺขวิปากวจเนน วิปากทุกฺขตํ. ปุริมฺหิ อตฺตโน ปวตฺติสภาววเสน ลกฺขณวจนํ, ปจฺฉิมํ กาลนฺตเร วิปากุปฺปาทนสมตฺถตายาติ. ตถา ปุริเมน อกุสลานํ อวิสุทฺธสภาวตํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อวิสุทฺธวิปากตํ. ปุริเมน จ อกุสเล กุสลสภาวโต นิวตฺเตติ, ปจฺฉิเมน อพฺยากตสภาวโต สวิปากตฺตทีปกตฺตา ปจฺฉิมสฺส. ปุริเมน วา อวชฺชวนฺตตาทสฺสนโต กิจฺจฏฺเน รเสน อนตฺถชนนรสตํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน สมฺปตฺติอตฺเถน อนิฏฺวิปากรสตํ. ปุริเมน จ อุปฏฺานาการฏฺเน ปจฺจุปฏฺาเนน สํกิเลสปจฺจุปฏฺานตํ, ปจฺฉิเมน ผลฏฺเน ทุกฺขวิปากปจฺจุปฏฺานตํ. ปุริเมน จ อโยนิโสมนสิการํ ¶ อกุสลานํ ปทฏฺานํ ปกาเสติ. ตโต หิ เต สาวชฺชา ชาตาติ. ปจฺฉิเมน อกุสลานํ อฺเสํ ปทฏฺานภาวํ วิภาเวติ. เต หิ ทุกฺขวิปากสฺส การณํ โหตีติ. เอตฺถ จ ทุกฺข-สทฺโท อนิฏฺปริยายวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. อนิฏฺจตุกฺขนฺธวิปากา หิ อกุสลา, น ทุกฺขเวทนาวิปากาว. วิปาก-สทฺทสฺส ผลปริยายภาเว ปน นิสฺสนฺทวิปาเกน อนิฏฺรูเปนปิ ทุกฺขวิปากตา โยเชตพฺพา. วิปากธมฺมตาปฏิเสธวเสน อพฺยากตานํ อวิปากลกฺขณาติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิปาการหสภาวา’’ติ อาห. เอวํปการานนฺติ อภิฺาทิเก สงฺคณฺหาติ.
ฉหิ ปเทหิ ติเกสุ, จตูหิ ทุเกสุ ยถากฺกมํ ฉ จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตา. ฉกฺกภาโว น ภวิสฺสตีติ เอเตน จตุกฺกภาวาภาโว ทสฺสิตนยตฺตา โจทิโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อตฺถเภโท อุปปชฺชตีติ กสฺมา เอวํ วุตฺตํ, นนุ ตีหิ ธมฺมสทฺเทหิ วุจฺจมาโน สภาวธารณาทิอตฺเถน อภินฺโน เอว โส อตฺโถติ? น, ชาติอาทิเภเทน เภทสพฺภาวโต. เภทกา หิ ชาติอาทโย. มาสปทตฺถตายาติ มาส-สทฺทาภิเธยฺยภาเวน. ตพฺพจนียภินฺนตฺถานนฺติ เตหิ กาลสทฺทาทีหิ วตฺตพฺพานํ วิสิฏฺตฺถานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยถา กาลสทฺทาทิอภิเธยฺยานํ กาลาทิอตฺถานํ ภินฺนสภาวานมฺปิ มาส-สทฺทาภิเธยฺยภาเวน อเภโท, เอวํ ชาติอาทิเภเทน ภินฺนานมฺปิ เตสํ ติณฺณํ ทฺวินฺนฺจ อตฺถานํ ธมฺม-สทฺทาภิเธยฺยภาเวน นตฺถิ เภโท’’ติ. วินิ…เป… มานาติ ธมฺม-สทฺทสฺส รูปาเภเทปิ เภทการณมาห. ภินฺนชาติยตฺถวจนียตาย หิ ตสฺเสวตฺถเภโทติ.
สาเธตุนฺติ ¶ โพเธตุํ. โหตุ อสมฺพนฺโธ, กา โน หานีติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกาย อาห ‘‘ปุพฺพา…เป… นาม โหนฺตี’’ติ. โส จาติ สภาวธารณปจฺจยธริยมานตาสงฺขาโต อตฺโถ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยถาวุตฺตสฺส อภาวสฺส อเปกฺขาวุตฺติตาย วุตฺตํ. น หิ อเปกฺขาวุตฺติโน อนฺตเรน อเปกฺขิตพฺพํ ลภนฺติ. สติปิ สภาวธารณาทิอตฺถสามฺเ กุสลชาติอาทิวิสิฏฺสฺเสว ตสฺส อิธ อธิปฺเปตตฺตา เอกตฺถตา น อนฺุาตาติ วุตฺตํ, วจนสิเลสวเสน วา. อถ วาติอาทินา ติณฺณํ ธมฺมสทฺทานํ อภาวตฺตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต นานตฺถตาภาวโทสํ ปริหรติ.
าปกเหตุภาวโต อุปปตฺติ อิธ การณนฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘การณํ นาม ยุตฺตี’’ติ. ปุนรุตฺตีติอาทินา นนุ ‘‘กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตตฺตา เอกตฺตาปตฺติปิ วตฺตพฺพาติ ¶ ? สจฺจํ วตฺตพฺพา, สา ปน อภาวาปตฺติยํ เอว อนฺโตคธา นานตฺตาภาวโจทนาสามฺเน. เภทาเภทนิพนฺธนตฺตา วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวสฺส โส อจฺจนฺตมภินฺเนสุ นิยเมน นตฺถีติ วิเสสนวิเสสิตพฺพาภาเวน อจฺจนฺตาเภทํ ทสฺเสติ, น ปน อจฺจนฺตํ อภินฺเนสุเยว วิเสสนวิเสสิตพฺพาภาวํ. อถ วา อจฺจนฺตํ อภินฺเนสุ อวิวฏสทฺทตฺถวิวรณตฺถํ ปวตฺตา. กสฺมา? วิเสสนวิเสสิตพฺพาภาวโตติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. อมิตฺตํ อภิภวิตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโก, อินฺทตีติ อินฺโท, ปุริเม ททาตีติ ปุรินฺทโทติ เอวํ กิริยาคุณาทิปริคฺคหวิเสเสน.
เภทาเภทวนฺเตสูติ วิเสสสามฺวนฺเตสุ. นีล-สทฺโท หิ อุปฺปลสทฺทสมาโยโค รตฺตุปฺปลเสตุปฺปลาทิอุปฺปลชาติสามฺโต วินิวตฺเตตฺวา นีลคุณยุตฺตเมว อุปฺปลชาติวิเสสํ โชเตติ. อุปฺปล-สทฺโทปิ นีล-สทฺทสมายุตฺโต ภมรงฺคารโกกิลาทิคตนีลคุณสามฺโต อวจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปลวตฺถุคตเมว นีลคุณํ ปกาเสตีติ วิเสสตฺถสามฺตฺถยุตฺตตา ปททฺวยสฺส ทฏฺพฺพา. อิมินา นเยน อิตรตฺราปิ เภทาเภทวนฺตตา โยเชตพฺพา. ตาย ตาย อนุมติยาติ เตน เตน สงฺเกเตน. เต เต โวหาราติ อจฺจนฺตํ อภินฺเน อตฺเถ ปริยายภาเวน อจฺจนฺตํ ภินฺเน ยถาสกํ อตฺถวิวรณภาเวน เภทาเภทวนฺเต วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ตา ตา สมฺา ปฺตฺติโย สิทฺธาติ อตฺโถ ¶ . สมาเนติ เอกสฺมึ. กุสลาทิภาวนฺติ กุจฺฉิตสลนาทิภาวํ. อภิธานตฺโถปิ หิ อนวชฺชสุขวิปากาทิอภิเธยฺยตฺโถ วิย สภาวธารณาทิสามฺตฺถํ วิเสเสตีติ.
เอตฺถาห ‘‘กึ ปน การณํ ติกา เอว ปมํ วุตฺตา, น ทุกา, ติเกสุปิ กุสลตฺติโกว, น อฺโ’’ติ? วุจฺจเต – สุขคฺคหณโต อปฺปเภทโต จ ติกา เอว ปมํ วุตฺตา. ยสฺมา ติเกหิ โพธิเต กุสลาทิเภเท ตพฺพิภาคภินฺนา เหตุอาทโย วุจฺจมานา สุวิฺเยฺยา โหนฺติ. ตถา หิ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทินา กุสลาทิมุเขน เหตุอาทโย วิภตฺตา, กติปยเภทา จ ติกา ทฺวาวีสติปริมาณตฺตา.
เตสุ ปน สพฺพสงฺคหอสงฺกรอาทิกลฺยาณภาเวน ปมํ กุสลตฺติกํ วุตฺตํ. นิรวเสสา หิ รูปารูปธมฺมา กุสลตฺติเกน สงฺคหิตา, น ตถา เวทนาตฺติกาทีหิ. นนุ วิปากตฺติกาทีหิปิ นิรวเสสา ธมฺมา สงฺคหิตาติ? สจฺจเมตํ, เตสุ ปน อนวชฺชสาวชฺชธมฺมา น อสงฺกรโต วุตฺตา ยถา กุสลตฺติเก. นนุ จ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกตฺติกาทีสุปิ ¶ เต อสงฺกรโต วุตฺตาติ? เอวเมตํ, เต ปน อกลฺยาณภูเต ปาปธมฺเม อาทึ กตฺวา วุตฺตา, น เอวมยํ. อยํ ปน กลฺยาณภูเต ปุชฺชภวปรินิพฺพุตินิปฺผาทเก ปฺุธมฺเม อาทึ กตฺวา วุตฺโต. อิติ ภควา สณฺหสุขุมํ รูปารูปเทสนํ อารภนฺโต สพฺพสงฺคหอสงฺกรอาทิกลฺยาณคุณโยคโต ปมํ กุสลตฺติกํ เทเสติ, กิฺจ ตทฺตฺติกานํ สุขคฺคหณโต. ตถา หิ กุสลตฺติกมุเขน ‘‘กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา เวทนาตฺติกาทโย วิภตฺตาติ.
กุสลตฺติเกปิ จ ปธานปาสํสอุภยหิตภาวโต กุสลา ธมฺมา ปมํ วุตฺตา. กุสลา หิ ธมฺมา สุขวิปากตฺตา สพฺพสงฺขตธมฺมานํ อุตฺตมา อวชฺชวิธมนโต วิฺุปฺปสตฺถา อิธโลกปรโลเกสุ อตฺถาวหา นิสฺสรณาวหา จ, ตสฺมา ปธานาทิภาเวน ปมํ วุตฺตา, ตปฺปฏิปกฺขตฺตา ตทนนฺตรํ อกุสลา, ตทุภยวิปรีตสภาวา ตทนนฺตรํ อพฺยากตา วุตฺตา. กุสลวเสน วา อสฺสาโท, อกุสลวเสน อาทีนโว, อพฺยากตธมฺเมสุ นิพฺพานวเสน นิสฺสรณนฺติ อิมินา อสฺสาทาทิกฺกเมน, กุสเลสุ ปติฏฺาย ปณฺฑิตา อกุสเล ปชหนฺตา อพฺยากตธมฺมภูตมคฺคผลํ นิพฺพานฺจ สจฺฉิกโรนฺตีติ อิมินา วา ปฏิปตฺติกฺกเมน อยมนุปุพฺพี ปิตาติ เวทิตพฺพา.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ เสกฺขตฺติกาทีสุ วิย สรูปโต ปุริมปททฺวยปฏิกฺเขปวเสน ตติยปทํ น วุตฺตํ ‘‘เนวกุสลา นากุสลา’’ติ? วิเสสทีปนตฺถํ. ยถา หิ เสกฺขาเสกฺขสภาเวสุ ธมฺเมสุ โกจิปิ ธมฺโม ตทุภยสภาเวน เกนจิปิ ปริยาเยน กทาจิ อพฺยากรณีโย นาม นตฺถีติ เสกฺขตฺติเก ปททฺวยปฏิกฺเขปวเสน ‘‘เนวเสกฺขา นาเสกฺขา’’ตฺเวว วุตฺตํ, น เอวํ อิธ. อิธ ปน กุสลสภาวา เอว ธมฺมา อคฺคผลุปฺปตฺติยา ตถา น พฺยากรณียา โหนฺตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทีปนตฺถํ ‘‘อพฺยากตา’’ติ วุตฺตํ. วจนมตฺเต เอว วา อิทํ นานากรณํ ‘‘อพฺยากตา เนวกุสลา นากุสลา’’ติ พฺยากต-สทฺเทน กุสลากุสลานํ โพธิตตฺตาติ.
เอตฺถ จ อกุสเลสุ ตณฺหาย สพฺพากุสเลหิ, เตภูมกกุสลากุสเลหิ วา สมุทยสจฺจํ, ตํตํอวสิฏฺเตภูมกธมฺเมหิ ทุกฺขสจฺจํ, โลกุตฺตรกุสเลน มคฺคสจฺจํ, อวสิฏฺอพฺยากตวิเสเสน นิโรธสจฺจํ ทสฺสิตํ โหติ. ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ. กิฺจาปิ นามรูปปริจฺเฉทภาวโต สภาวธมฺมนิทฺธารณปธานา อภิธมฺมกถา, เตสํ ปน ¶ กุสลาทิวิเสเส นิทฺธาริเต ตสฺส อุปสมฺปาเทตพฺพตาทิปิ อตฺถโต วุตฺตเมว โหติ. อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ (ธ. ป. ๑๘๓; ที. นิ. ๒.๙๐) เอวมาทิวจนโต หิ กุสลาทีนํ อุปสมฺปาทนาทิทสฺสนปรํ ภควโต สาสนํ, ตสฺมา กุสลานํ อุปสมฺปาทนํ อกุสลานํ ปหานฺจ อุปาโย, อพฺยากตวิเสสสฺส สจฺฉิกิริยา ผลํ, กุสลาทีนํ อุปสมฺปาทนาทิอตฺถา เทสนา อาณตฺตีติ อยํ เทสนาหาโร.
อาโรคฺยฏฺเน อนวชฺชฏฺเน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเน จ กุสลา, ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลา, ตทุภยวิปรีตโต อพฺยากตา, สภาวธารณาทิอตฺเถน ธมฺมาติ อนุปทวิจินนํ วิจโย หาโร.
ปุชฺชภวผลปรินิพฺพุตินิปฺผตฺติ กุสเลหีติ ยุชฺชติ สุขวิปากตฺตา, อปายทุกฺขสํสารทุกฺขุปฺปตฺติ อกุสเลหีติ ยุชฺชติ อนิฏฺผลตฺตา, ตทุภยผลานํ อนุปฺปตฺติ อพฺยากเตหีติ ยุชฺชติ อวิปากธมฺมตฺตาติ อยํ ยุตฺติ หาโร.
กุสลา ¶ ธมฺมา สุขวิปากสฺส ปทฏฺานํ, อกุสลา ทุกฺขวิปากสฺส, อพฺยากตา กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานนฺติ อยํ ปทฏฺาโน หาโร.
กุสลคฺคหเณน เย อนวชฺชสุขวิปากา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิปากธมฺมธมฺมา อนุปาทินฺนุปาทานิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา…เป… อรณา ธมฺมา, เต โพธิตา ภวนฺติ กุสลลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. ตถา อกุสลคฺคหเณน เย สาวชฺชทุกฺขวิปากา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิปากธมฺมธมฺมา อนุปาทินฺนุปาทานิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา…เป… สรณา ธมฺมา, เต โพธิตา ภวนฺติ อกุสลลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. ตถา อพฺยากตคฺคหเณน เย อวิปาการหา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา วิปากา ธมฺมา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา อุปาทินฺนุปาทานิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา…เป… อรณา ธมฺมา, เต โพธิตา ภวนฺติ อพฺยากตลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาติ อยํ ลกฺขโณ หาโร.
‘‘กุจฺฉิเต ¶ ปาปธมฺเม สลยนฺตี’’ติอาทินา นิรุตฺติ เวทิตพฺพา, กุสลาทิมุเขน รูปารูปธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา วิสุทฺธิปรมฺปราย ‘‘กถํ นุ โข สตฺตา อนุปาทิเสสนิพฺพานภาคิโน ภเวยฺยุ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย, นิทานํ อสาธารณโต กุสลาทิเภเทน พุชฺฌนกสตฺตา. สาธารณโต ปน ปากฏเมว. ปมํ กุสลตฺติกสฺส เทสนา วิจาริตาเยวาติ อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
กุสลคฺคหเณน กลฺยาณมิตฺตปริคฺคโห โยนิโสมนสิการปริคฺคโห จ. ตตฺถ ปเมน สกลํ พฺรหฺมจริยมาวตฺตติ, ทุติเยน จ โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา. อกุสลคฺคหเณน วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพํ. อพฺยากตคฺคหเณน ปน สกลสํกิเลสโวทานปกฺโข ยถารหมาวตฺตตีติ อยํ อาวตฺโต หาโร.
ตตฺถ กุสลา ภูมิโต จตุธา วิภตฺตา, สมฺปยุตฺตปวตฺติอาการาทิโต ปน อเนกธา. อกุสลา ภูมิโต เอกธา วิภตฺตา, สมฺปยุตฺตาทิโต อเนกธา. อพฺยากตา ปน วิปากกิริยรูปนิพฺพานวเสน จตุธา ภูมิสมฺปยุตฺตาทิโต อเนกธา จ วิภตฺตาติ อยํ วิภตฺติ หาโร.
กุสลา ¶ ธมฺมา อกุสลานํ ตทงฺคาทิปฺปหานาย วีติกฺกมาทิปฺปหานาย จ สํวตฺตนฺติ, อกุสลา ธมฺมา กุสลานํ อนุปสมฺปชฺชนาย, อพฺยากเตสุ อสงฺขตธาตุ สพฺพสงฺขตนิสฺสรณายาติ อยํ ปริวตฺโต หาโร.
กุสลา อนวชฺชา ปฺุานีติ ปริยายวจนํ, อกุสลา สาวชฺชา อปฺุานีติ ปริยาย วจนํ, อพฺยากตา อวิปาการหา เนวอาจยคามี นอปจยคามีโนติ ปริยายวจนนฺติ อยํ เววจโน หาโร.
กุสลาทโย ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติอาทินา ปภวภูมิเววจนปฺตฺติวเสน ยถาสมฺภวํ ปริฺาทิปฺตฺติวเสน จ ปฺตฺตาติ อยํ ปฺตฺติ หาโร.
อกุสลานํ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ สลนํ กุสานํ วิย กุสานํ วา ราคาทีนํ ลวนํ เอวํธมฺมตาติ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน อวตรณํ, ตถา กุเสน ลาตพฺพา โกสลฺลสมฺภูตา จาติ ¶ ปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาท…เป… อวตรณํ, ปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติตาย วา อาทิอนฺตวนฺตา อนิจฺจนฺติกา จาติ อนิจฺจตามุเขน อวตรณํ, อนิจฺจตา เอว อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตาย ทุกฺขาติ ทุกฺขตามุเขน อวตรณํ, นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน ธมฺมาติ อพฺยาปารโต สฺุตามุเขน อวตรณํ, เอวํ กุสลาติ จตฺตาโร ขนฺธา ทฺวายตนานิ ทฺเว ธาตุโยติอาทินา ขนฺธายตนธาตาทิมุเขนปิ อวตรณํ เวทิตพฺพํ. อิมินา นเยน อกุสลาพฺยากเตสุปิ อวตรณํ ทสฺเสตพฺพนฺติ อยํ อวตรโณ หาโร.
กุสลาติ อารมฺโภ, ธมฺมาติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิ. ตถา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตาติ, ธมฺมาติ ปน ปทสุทฺธิ อารมฺภสุทฺธิ จาติ อยํ โสธโน หาโร.
ธมฺมาติ สามฺโต อธิฏฺานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ กุสลากุสลาพฺยากตาติ. ตถา กุสลา ธมฺมาติ สามฺโต อธิฏฺานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา กามาวจรํ โสมนสฺสสหคตนฺติอาทิ วิเสสวจนํ. อกุสลา ธมฺมาติอาทีสุปิ เอเสว นโยติ อยํ อธิฏฺาโน หาโร.
กุสลานํ ธมฺมานํ นวโม ขโณ จตฺตาริ จ สมฺปตฺติจกฺกานิ โยนิโสมนสิกาโร เอว วา เหตุ, วุตฺตวิปริยาเยน อกุสลานํ ธมฺมานํ เหตุ, กุสลากุสลา ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อพฺยากตานํ ธมฺมานํ เหตูติ อยํ ปริกฺขาโร หาโร.
กุสลาติ ¶ ปริฺเยฺยคฺคหณฺเจว ภาเวตพฺพคฺคหณฺจ. อกุสลาติ ปริฺเยฺยคฺคหณฺเจว ปหาตพฺพคฺคหณฺจ. อพฺยากตาติ ปริฺเยฺยคฺคหณฺเจว สจฺฉิกาตพฺพคฺคหณฺจ. ธมฺมาติ ปริฺาทีนํ ปวตฺตนาการคฺคหณํ. เตน ปริฺเยฺยปฺปหานภาวนาสจฺฉิกรณานิ ทีปิตานีติ ตทงฺคาทิวีติกฺกมาทิปฺปหานานิ โลกิยโลกุตฺตรา จ ภาวนา ทสฺสิตาติ อยํ สมาโรปโน หาโร.
กามฺเจตํ อวิเสสโต สภาวธมฺมกถนํ, วิเสสวนฺโต ปน ธมฺมา วิเสสโต นิทฺธาริตา. ตถา หิ จิตฺเตเนว สมโย นิยมิโต, ตสฺมา กุสลคฺคหเณน วิเสสโต สาธิฏฺาโน สมโถ วิปสฺสนา จ ทสฺสิตาติ. ตถา ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลคฺคหเณน สาธิฏฺานา ตณฺหา อวิชฺชา จ ¶ , อพฺยากตคฺคหเณน สปริวารา เจโตวิมุตฺติ ปฺาวิมุตฺติ จาติ อยํ นนฺทิยาวตฺตสฺส นยสฺส ภูมิ.
ตถา กุสลคฺคหเณน มูลภาววิเสสโต ตีณิ กุสลมูลานิ, เตสุ จ อโทเสน สีลกฺขนฺโธ, อโลเภน สมาธิกฺขนฺโธ, อโมเหน ปฺากฺขนฺโธ นียติ. ตถา อกุสลคฺคหเณน ตีณิ อกุสลมูลานิ, เตสุ จ โลเภน ตเทกฏฺา อกุสลา ธมฺมา. ตถา โทสโมเหหิ ตํตเทกฏฺา. อพฺยากตคฺคหเณน อปฺปณิหิตานิมิตฺตสฺุตา นียนฺตีติ อยํ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิ.
ตถา กุสลคฺคหเณน ยโต โกสลฺลโต สมฺภูตา กุสลา, ตํ ปฺินฺทฺริยํ. ตํสหชาตา ตทุปนิสฺสยา จ สทฺทหนุสฺสหนาปิลาปาวิกฺเขปา สทฺธินฺทฺริยาทีนิ. เตหิ จ สพฺเพ สทฺธมฺมา โพธิตา ภวนฺติ. อกุสลคฺคหเณน อโกสลฺลปฏิจฺฉาทิตาทีนเวสุ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตาภินิเวสภูตา จตฺตาโร วิปลฺลาสา. อพฺยากตคฺคหเณน ยถาวุตฺตอินฺทฺริยปจฺจยานิ ยถาวุตฺตวิปลฺลาสปฺปหานภูตานิ จ จตฺตาริ สามฺผลานิ โพธิตานีติ อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมีติ อิเม ตโย อตฺถนยา.
เตหิ จ สิทฺเธหิ ทฺเว กมฺมนยาปิ สิทฺธา โหนฺตีติ. อยํ ติโก สพฺพธมฺมสงฺคหิตสพฺพภาคิโย เวทิตพฺโพติ อิทํ สาสนปฏฺานํ.
อยํ ตาว เนตฺตินเยน กุสลตฺติกวณฺณนา.
เอวํ ¶ เวทนาตฺติกาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ จตุสจฺจนิทฺธารณาทิวิธินา โสฬส หารา ปฺจ นยา นิทฺทิสิตพฺพา, อติวิตฺถารภเยน ปน น วิตฺถารยาม. สกฺกา หิ อิมินา นเยน เตสุ เตสุ ติกทุเกสุ ตํตํหารนยโยชนานุรูปธมฺมนิทฺธารณวเสน เต เต หารนยา วิฺุนา นิทฺทิสิตุนฺติ.
๒. ตฺจ สุขินฺทฺริยํ สุขเวทนา เอว โหติ สามฺสฺส เภทปริยาทานโต, เภทสฺส จ สามฺปริจฺจาคโตติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน วิเสสสามฺานิ อวยวสมุทายา วิย อฺมฺโต ภินฺนานิ, ตสฺมา ‘‘น ปน…เป… สมานตฺถตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ตเมว เนสํ ภินฺนตตฺวํ ¶ ‘‘อยฺหี’’ติอาทินา วิวรติ. ตนฺติ สุขเหตูนํ การณํ. เตน สุขสฺส การณํ สุขเหตุ, สุขสฺส การณการณํ สุขมูลนฺติ ทสฺเสติ. สุขเหตูนนฺติ เอตฺถ เหตุ-สทฺเทน การณภาวสามฺโต เหตุปจฺจยา สงฺคหิตาติ อาห ‘‘ปฺุปสฺสทฺธิอาทีน’’นฺติ. เอตฺถ จ สุขมูลสุขเหตูสุ ผลูปจาเรน, สุขารมฺมณสุขปจฺจยฏฺาเนสุ สุขสหจริยาย, อพฺยาปชฺชนิพฺพาเนสุ ทุกฺขาปคมภาเวน สุขปริยาโย วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อิฏฺาสูติ สุขุเปกฺขานํ วิปริณามาฺาณสงฺขารทุกฺขตาย อนิฏฺภาโวปิ อตฺถีติ วิเสเสติ. อุเปกฺขเมว วา อเปกฺขิตฺวา วิเสสนํ กตํ. สา หิ อกุสลวิปากภูตา อนิฏฺาปิ อตฺถีติ. เอวมาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘โสวคฺคิกํ สุขวิปาก’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๖๓) เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. อิฏฺปริยาโย หิ เอตฺถ สุข-สทฺโทติ.
สงฺขารทุกฺขาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ิติสุขํ วิปริณามทุกฺขํ, อกุสลํ กายกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปาก’’นฺติอาทิเก สงฺคณฺหาติ. ยถากฺกมํ สุขเวทนา ทุกฺขอนิฏฺปริยาโย หิ เอตฺถ ทุกฺข-สทฺโทติ. ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุอาทีสุ ทุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพา. วิปากาวิปากเภทาย สพฺพายปิ สุขเวทนาย วเสน ลกฺขณสฺส วุตฺตตฺตา ตทุภยานุกูลมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สภาวโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิปากา สภาวโต อิฏฺสฺส อนุภวนลกฺขณา. อิตรา สภาวโต สงฺกปฺปโต จ อิฏฺสฺส อิฏฺาการสฺส วา อนุภวนลกฺขณาติ ทฏฺพฺพํ.
อสมานปจฺจเยหิ ¶ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติโต สมานปจฺจเยหิ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติ สาติสยาติ อุกฺกํสคติวิชานนวเสน ‘‘สมานปจฺจเยหิ สหุปฺปตฺติกาติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. อถ วา อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ อุปฺปาโทติ ทุวิโธปิ อุปฺปาโท เอกุปฺปาทาติ เอตฺถ เอกเสสนเยน สงฺคหิโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘สมา…เป… อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ สิยา. เตน ตานิ เอกวตฺถุกานีติ เอตสฺส จ ‘‘กปฺเปนฺตสฺสา’’ติอาทินา สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปุริมวิกปฺเป เอกํ วตฺถุ นิสฺสโย เอเตสนฺติ โยชนา, น เอกํเยว วตฺถูติ. เอเกกภูตสฺส ภูตตฺตยนิสฺสิตตฺตา จตุภูตนิสฺสิตตฺตา จ อุปาทารูปานํ. ทุติยวิกปฺเป ปน เอกํเยว วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ โยชนา. นิสฺสยนิสฺสิตตาสงฺขาตอุปกาโรปกตฺตพฺพภาวทีปนํ เอกวตฺถุกวจนนฺติ ทุติยวิกปฺเป มหาภูตวเสน โยชนา กตา. อิตรถา เอกํ วตฺถุ เอเตสูติ สมาสตฺถภาเวน อุปาทารูปานมฺปิ ปริคฺคโห วตฺตพฺโพ สิยา. ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนานนฺติ อิทํ นิทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. กิริยมโนธาตุจกฺขุวิฺาณาทโยปิ หิ เอการมฺมณาภินฺนวตฺถุกา จาติ ปากโฏยมตฺโถติ. สนฺตีรณาทีนนฺติ ¶ อาทิ-สทฺเทน โวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณานิ สงฺคยฺหนฺติ, เอตานิ จ สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ จุติอาสนฺนานิ อิธาธิปฺเปตานีติ ทฏฺพฺพํ. ตานิ หิ ตทุทฺธํ กมฺมชรูปสฺส อนุปฺปตฺติโต เอกสฺมึเยว หทยวตฺถุสฺมึ วตฺตนฺติ, อิตรานิ ปน ปุริมปุริมจิตฺตกฺขณุปฺปนฺเน หทยวตฺถุสฺมึ อุตฺตรุตฺตรานิ ปวตฺตนฺตีติ. ฉสุ วา วตฺถูสุ เอกํ หทยวตฺถุเยว วตฺถุ เอเตสนฺติ เอวํ ปน อตฺเถ สติ จุติอาสนฺนโต อิตเรสํ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ คหณํ สิยาติ าตพฺพํ.
เอตฺถาห – ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ กุสลตฺติกานนฺตรํ เวทนาตฺติโกว วุตฺโต’’ติ? กิสฺมึ ปน วุจฺจมาเน อยมนุโยโค น สิยา, อปิจ อวยวานํ อเนกเภทตาทสฺสนตฺถา ติกนฺตรเทสนา. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ กุสลตฺติเกน สพฺพธมฺมานํ ติธา วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตทวยวานํ กุสลาทีนมฺปิ อเนกเภทภินฺนตํ ทสฺเสนฺเตน เตสํ เวทนาสมฺปโยควิภาควิภาวนตฺถํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํ. กุสลา หิ ธมฺมา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. อกุสลา ธมฺมา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ตถา อพฺยากตา สมฺปโยคารหาติ. เอวํ กุสลาทิธมฺมานํ ¶ ปจฺเจกํ เวทนาเภเทน วิภาคทสฺสนตฺถํ กุสลตฺติกานนฺตรํ เวทนาตฺติกํ วตฺวา อิทานิ สุขสมฺปยุตฺตาทีนํ ปจฺเจกํ วิปากาทิเภทภินฺนตํ ทสฺเสตุํ เวทนาตฺติกานนฺตรํ วิปากตฺติโก วุตฺโต. สุขสมฺปยุตฺตา หิ ธมฺมา สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. ตถา อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตา, ทุกฺขสมฺปยุตฺตา ปน สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมาติ อิมินา นเยน อวเสสตฺติกานํ ทุกานฺจ ตสฺส ตสฺส อนนฺตรวจเน ปโยชนํ วิภาเวตพฺพํ.
๓. วิปากนิรุตฺติฺจ ลภนฺตีติ เตสุ วิปากสทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติ. สุกฺกกณฺหาทีติ อาทิ-สทฺเทน อกณฺหอสุกฺกผสฺสาทิภาโว ปริคฺคหิโต. สติ ปน ปาก-สทฺทสฺส ผลปริยายภาเว รูปํ วิย น นิหีโน ปกฺกํ วิย วิสิฏฺโ ปาโกติ วิปาโกติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สพฺยาปารตาติ สอุสฺสาหตา. สนฺตาเน สพฺยาปารตาติ เอเตน จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน วิปากธมฺมานํ สนฺตานวิเสสมาห ‘‘ยโต ยสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท กุสลากุสลา เจตนา, ตํสนฺตาเน เอว ตสฺสา วิปากุปฺปตฺตี’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺยาปารตา’’ติ เอเตน อาวชฺชนทฺวยํ วิปากฺจ นิวตฺเตติ, ‘‘อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามาเน’’ติ อิมินา อวสิฏฺํ กิริยํ นิวตฺเตติ. อุภเยนปิ อนุสยสหายสอุสฺสาหตาลกฺขณา ¶ วิปากธมฺมธมฺมาติ ทสฺเสติ. โลกุตฺตรกุสลานมฺปิ หิ อนุสยา อุปนิสฺสยา โหนฺติ, ยโต ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ…เป… ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา (วิภ. ๓๔๒) อริยมคฺคเจตนาย อวิชฺชาอุปนิสฺสยตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ปกาสิตา. นิรุสฺสาหสนฺตภาวลกฺขณา วิปากา, อุภยวิปรีตลกฺขณา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาติ.
อภิฺาทิกุสลานนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๔) อิมินา ติเกน สงฺคหิตํ คติอุปธิกาลปโยคาภาเวน อวิปากํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียฺจ สงฺคณฺหาติ. อปราปริยเวทนียํ ปน สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมาทิภาวํ น ภชติ. ภาวนาย ปหาตพฺพาทีติ อาทิ-สทฺเทน ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สงฺคณฺหาติ. อุภยมฺปิ ‘‘วิปากานุปฺปาทเน’’ติ วจนโต คติอุปธิกาลปโยคาภาเวน อนุปฺปนฺนวิปากเมว อธิปฺเปตํ ภาวนาย ปหาตพฺพสฺสปิ ปวตฺติวิปากสฺส ¶ อนุชานนโต. เยสํ ปน ภาวนาย ปหาตพฺพา อวิปากา, เตสํ มเตน อาทิ-สทฺเทน ทสฺสเนน ปหาตพฺพสฺส อโหสิกมฺมนฺติ เอวํปการสฺเสว ปริคฺคโหติ เวทิตพฺพํ.
๔. ‘‘กถมาทินฺนา’’ติ อยมฺปิ ปฺโห ลพฺภติ. ‘‘ผลภาเวนา’’ติ หิ อาทานปฺปการวจนํ. เกสฺจิ โคตฺรภุปจฺจเวกฺขณาทีนํ อุเปตกิริยภูตานํ ตํกตฺตุภูตานฺจ อตฺถานํ อุเปตพฺพสมฺพนฺธภาวโต ตทภิธายิโนปิ สทฺทา สมฺพนฺธา เอวาติ ‘‘อุเปตสทฺทสมฺพนฺธินา’’ติ วุตฺตํ. อุเปตนฺติ หิ อุเปตพฺพตฺเถ วุจฺจมาเน อวสฺสํ อุเปตกิริยา อุเปตา จ ายตีติ. ‘‘รูปธาตุยา โข ปน, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา, เจตโส อธิฏฺานา อภินิเวสา อนุสยา’’ติอาทีสุ ‘‘อุปโย’’ติ ตณฺหาทิฏฺิโย อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อุปย…เป… ทิฏฺีหี’’ติ. ยถาสมฺภวนฺติ ‘‘อารมฺมณกรณวเสนา’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตอตฺเถสุ โย โย สมฺภวติ โยเชตุํ, โส โสติ อตฺโถ. น วจนานุปุพฺเพนาติ ‘‘กึ ปน ตํ อุเปต’’นฺติอาทินา วุตฺตวจนานุปุพฺเพน น โยเชตพฺโพ. สพฺพปจฺจยุปฺปนฺนานนฺติ สพฺพเตภูมกปจฺจยุปฺปนฺนานํ. นาปชฺชติ สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต วิเสสตฺถินา จ วิเสโส อนุปยุชฺชตีติ ตํ ปน วิเสสํ วุตฺตปฺปการํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โพธเนยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อุเปตํ ทีเปตีติ ยถา ‘‘ปาจริโย’’ติ เอตฺถ ปคโต อาจริโย ปาจริโยติ ป-สทฺโท ปคตํ ¶ ทีเปติ, เอวํ อุป-สทฺโท อุเปตํ ทีเปติ เอว, น เจตฺถ คตาทิอตฺถานํ เอกนฺเตน ปจฺจตฺตวจนโยโค อิจฺฉิโตติ. อติสทฺโท วิยาติ จ อิทํ สสาธนกิริยาทีปนสามฺเน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปจฺจยภาเวนาติ เอเตน ปุริมนิพฺพตฺตึ วิเสเสติ. เตน สหชาตสฺสปิ อุปาทานสฺส สงฺคโห กโต โหติ. สหชาโตปิ หิ ธมฺโม ปจฺจยภูโต ปุริมนิปฺผนฺโน วิย โวหรียติ ยถา ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา’’ติ, ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๕๓) จ. ธาตุกถายํ ปกาสิตนฺติ ‘‘อุปปตฺติภโว ปฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต. กติหิ อสงฺคหิโต. น เกหิจิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา อสงฺคหิโต’’ติ (ธาตุ. ๖๗) เอวมาทึ ¶ สนฺธายาห. ตสฺมา เอวาติ อุปาทินฺนสทฺทานเปกฺขตฺตา เอว. อวิเสเสตฺวาติ อุปาทินฺนานุปาทินฺนวิเสสํ อกตฺวา. อุปาทานานํ อารมฺมณภาวานติวตฺตนโต อุปาทาเนหิ อุปาทาตพฺพาติ วา อุปาทานิยา, อุปาทาตุํ วา อรหนฺตีติ อุปาทานิยา, อุปาทาเน นิยุตฺตาติ วา อุปาทานิยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ.
๕. วิพาธนํ ปีฬนํ กิลมนํ อุปตาโป ปริฬาโห อปฺปสฺสทฺธิภาโว. วิทูสิตา มลีนา จ ยโต เกจิ อกิเลสสภาวาปิ อนิฏฺผลา คารยฺหา จ ชาตา.
๖. ‘‘สีลมตฺตกํ, ปรํ วิย มตฺตายา’’ติอาทีสุ มตฺตา-สทฺทสฺส ปมาณวาจกตา ทฏฺพฺพา. มริยาทวาจโก วา มตฺตา-สทฺโท. วิจาโร เหตฺถ ฌานงฺเคสุ เหฏฺิมมริยาโท, น ปมชฺฌานอุปจารชฺฌาเนสุ วิย วิตกฺโก. สา ปน วิจารมริยาทตา วิตกฺกาภาเวน เอเตสํ ชาตาติ อวิตกฺกคฺคหณํ กตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อวิตกฺกา หุตฺวา วิจารมริยาทฌานงฺเคสุ วิจารเหฏฺิมโกฏิกาติ. อถ วา อีสทตฺโถ มตฺตา-สทฺโท ‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – วิตกฺกรหิตา ภาวนาย อติสุขุมภูตวิจารตฺตา อีสํ วิจารา จ อวิตกฺกวิจารมตฺตาติ. น หิ อิโต ปรํ วิจาโร อตฺถีติ. ยทิ วิตกฺกวิเสสรหิตา วิจารมตฺตา, เอวํ สนฺเต อวิตกฺกวจนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘วิจารมตฺตวจเนนา’’ติอาทิ. ยทิ วิจารมตฺตโต อฺเสมฺปิ อวิตกฺกานํ อตฺถิภาวโชตนตฺถํ อวิตกฺกวจนํ, อวิตกฺกา จ วิจารมตฺตา อวิจาราติ นิวตฺเตตพฺพา คเหตพฺพา จ, เอวํ สติ วิจารมตฺตา วิเสสนํ, อวิตกฺกา วิเสสิตพฺพาติ วิจารมตฺตาวิตกฺกาติ วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว’’ติอาทิ. ยถากามนฺติ วตฺตุอิจฺฉานุรูปํ ¶ . เยน เยน หิ ปกาเรน ธมฺเมสุ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพภาวา ลพฺภนฺติ, เตน เตน ปกาเรน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว สมฺภวตีติ. ปทานํ อนุกฺกโม ปทานุกฺกโม.
อวิตกฺกา สวิตกฺกา จ สวิจารา อวิจารา จาติ อวิตกฺกาสวิจารา สวิตกฺกา อวิจาราติ โยเชตพฺพํ. อุภเยกเทสทสฺสนมฺปิ อุภยทสฺสนนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ยทิ สวิตกฺกสวิจารา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิตรมฺปิ ปกาเสตุนฺติ ¶ อิทํ ยถา สวิตกฺกสวิจาเรสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺโก อวิตกฺกสวิจารตาย ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต’’ติ วุตฺโต, เอวํ ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาเทสุ วิจาโร ‘‘สวิตกฺกอวิจาโร’’ติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิตกฺกาภาเวน เอเต วิจารมตฺตาติ อยมฺปิ อตฺโถ วิเสสนิวตฺติอตฺถํเยว มตฺตา-สทฺทํ คเหตฺวา วุตฺโต. วิจารมตฺตาติ หิ วิจารมตฺตวนฺโตติ วิฺายมานตฺตา ตทฺวิเสสวิรหสามฺโต นิวตฺเตตฺวา วิตกฺกวิเสสวิรหสงฺขาเต อวิตกฺก-สทฺโท สนฺนิธาปิโต วิเสเสติ ทุติยชฺฌานธมฺเมติ. ยถาห ‘‘น วิจารโต’’ติอาทิ.
๗. เวทยมานาติ อนุภวมานา. สุขากาเรติ อิฏฺากาเร, อิฏฺานุภวนากาเร วา. อุทาสินาติ นติอปนติรหิตา. สุขทุกฺขานํ อวิรุทฺธา เตสํ พฺยวธายิกาภาวโต. สุขทุกฺขานิ วิย หิ สุขทุกฺขานํ อนนฺตรํ ปวตฺตนโต พฺยวธายิกาภูตา น เตหิ วิรุชฺฌติ, น ปน สุขทุกฺขานิ อนนฺตราปวตฺติโต. ‘‘อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา’’ติ อยํ ปนตฺโถ อิธ อุเปกฺขา-สทฺทสฺส สพฺพุเปกฺขาปริยาทานโต น วุตฺโต. น หิ โลภสมฺปยุตฺตาทิอุเปกฺขา อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปีติสหคตาเยว น สุขสหคตา, สุขสหคตาปิ น ปีติสหคตา เอวาติ ปีติสหคตา สุขสหคตา จ อฺมฺํ ภินฺนา, ตสฺมา. สติปิ สุขสหคตานํ เยภุยฺเยน ปีติสหคตภาเว เยน สุเขน สมนฺนาคตา สุขสหคตา เอว โหนฺติ, น ปีติสหคตา, ตํ สุขํ นิปฺปีติกสุขนฺติ อยํ วิเสโส อิมินา ติเกน ทสฺสิโตติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปีติสหคตาติ วตฺวา’’ติอาทิมาห.
สิทฺโธติ สาวเสสํ นิรวเสสฺจ สุขปีติโย สงฺคเหตฺวา ปวตฺเตหิ ปมทุติยปเทหิ โย ปีติสหคโต ธมฺมวิเสโส, ตํ สุขํ, โย จ สุขสหคโต ธมฺมวิเสโส, สา ปีตีติ สติปิ อฺมฺํ สํสฏฺภาเว ปทนฺตรสงฺคหิตภาวทีปนโตสิทฺโธ าโต วิทิโตติ อตฺโถ. ‘‘จตุตฺถชฺฌานสุขํ อติปณีตสุขนฺติ โอฬาริกงฺคโต นีหริตฺวา ตสฺส ปณีตภาวํ ทสฺเสตุํ อยํ ¶ ติโก วุตฺโต’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตเทตํ สพฺเพสํ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิธ ‘‘สุขสหคตา’’ติ วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํ. ตถา หิ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๘๓) ‘‘กามาวจรกุสลโต ¶ จตฺตาโร โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๕๙๘) จ นิทฺเทโส ปวตฺโตติ.
๘. นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธายาห, น นิพฺพานปฏิวิชฺฌนํ, อิตรถา โคตฺรภุสฺส ทสฺสนภาวาปตฺติ อโจทนียา สิยาติ อธิปฺปาโย. นนุ จ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจกรเณน โสตาปตฺติมคฺโคว ทสฺสนนฺติ อุกฺกํสคติวิชานเนน นิพฺพานสฺส ปฏิวิชฺฌนเมว ทสฺสนนฺติ โคตฺรภุสฺส ทสฺสนภาวาปตฺติ น โจเทตพฺพาวาติ? น, ทสฺสนสามฺสฺเสว สุยฺยมานตฺตา ทสฺสนกตฺตพฺพกิจฺจกรณานฺจ เภเทน วุตฺตตฺตา. ตตฺถ ยทิปิ ‘‘ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๘๒) วิย อภินฺนกาลสฺสปิ ภินฺนกาลสฺส วิย เภโทปจารทสฺสนโต เภทวจนํ ยุตฺตํ, ทสฺสนวิเสเส ปน อธิปฺเปเต ทสฺสนสามฺวจนํ น กตฺตพฺพนฺติ ทสฺสนสามฺมตฺตํ คเหตฺวา โจทนา กตาติ ‘‘นิพฺพานารมฺมณตํ สนฺธายาหา’’ติ วุตฺตํ. ทุติยตติยมคฺคานมฺปิ ธมฺมจกฺขุปริยายสพฺภาวโต ‘‘ภาวนาภาวํ อปฺปตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ภาวนา วฑฺฒนา. สา จ พหุลํ อุปฺปตฺติยา โหตีติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตเนนา’’ติ. ตถา หิ สตีติ ‘‘อุภยปฏิกฺเขปวเสนา’’ติ ปทสฺส ทสฺสนภาวนาปฏิกฺเขปวเสนาติ อตฺเถ สติ. นนุ โลกิยสมถวิปสฺสนาปิ ยถาพลํ กามจฺฉนฺทาทีนํ ปหายกา, ตตฺร กถมิทํ วุตฺตํ, น จ อฺโ ปหายโก อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อฺเหี’’ติอาทิ.
๙. อปฺปหาตพฺพเหตุมตฺเตสูติ อปฺปหาตพฺพเหตุกมตฺเตสุ. สพฺโพ กุสลาพฺยากตธมฺโม ยถาธิปฺเปตตฺโถ. สมาโส น อุปปชฺชติ อสมตฺถภาวโต. เยสนฺติ เย ตติยราสิภาเวน วุตฺตา ธมฺมา, อตฺโถ เตสํ. อุภินฺนนฺติ วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺพตาย ทฺเว ปหาตพฺพเหตุสทฺทาติ กตฺวา วุตฺตํ. เอตนฺติ ‘‘เนวทสฺสเนน นภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถี’’ติ เอตํ วจนํ. เตหิ ทสฺสนภาวนาปเทหิ ยุตฺเตน ปหาตพฺพเหตุกปเทน. เอวฺจ กตฺวาติ เอวํ ทสฺสนภาวนาปเทหิ ปหาตพฺพเหตุกปทสฺส วิสุํ วิสุํ โยชนโต. เอวฺหิ ปุริมปททฺวย…เป… ทสฺสนเมตํ โหตีติ. เอวนฺติ ทสฺสนภาวนาหิ นปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ เอวํ อตฺเถ สติ. ‘‘เหตุ…เป… สิยา’’ติ ¶ เอตสฺส ‘‘ปุริมสฺมิฺหิ อตฺเถ’’ติอาทินา อเหตุกานํ อคฺคหิตภาวทสฺสนวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ทุติยสฺเสว อตฺถสฺส ยุตฺตภาวํ ¶ วิภาเวนฺโต ‘‘คเหตพฺพตฺถสฺเสวา’’ติอาทิมาห. โส หิ ‘‘เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา คเหตพฺพตฺโถ.
๑๐. อฺถาติ อารมฺมณกรณมตฺเต อธิปฺเปเต. กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘อารมฺมณํ กตฺวาติ เอเตน จตุกิจฺจสาธกํ อารมฺมณกรณํ วุจฺจตี’’ติ? สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต อริยมคฺคธมฺมานํเยว จ อปจยคามิภาวโต. ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา อปจยคามิโน’’ติ (ธ. ส. ๑๐๒๑) หิ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘อริยมคฺคานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ. เอเตเนว วา วิเสสุปลกฺขณเหตุภูเตน วจเนน ยถาวุตฺโต อารมฺมณกรณวิเสโส วิฺายติ. อุกฺกํสคติวิชานเนน วา อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺจเวกฺขณาทีนนฺติ โวทานาทโย สงฺคณฺหาติ. เหตุภาเวนาติ สมฺปาปกเหตุภาเวน. าปโก การโก สมฺปาปโกติ ติวิโธ หิ เหตุ, ตถา าเปตพฺพาทิภาเวน ผลํ. ยถา นิรยาทิมนุสฺสภาวาทิคามิปฏิปทาภาวโต อกุสลโลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาทา ‘‘อาจยคามิโน ธมฺมา’’ติ วุตฺตา, น มิจฺฉาทิฏฺิอาทิโลกิยสมฺมาทิฏฺิอาทิธมฺมา เอว, เอวํ นิพฺพานคามิปฏิปทาภาวโต โลกุตฺตรกุสลจิตฺตุปฺปาทา ‘‘อปจยคามิโน’’ติ ทฏฺพฺพา, น อริยมคฺคธมฺมา เอวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริมปจฺฉิมาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อริยมคฺคสฺเสว นิพฺพานคามิปฏิปทาภาโว ปริพฺยตฺโตติ ตสฺเสว อปจยคามิภาโว ยุตฺโต, ตทนุวตฺตกตฺตา ปน เสสธมฺเม สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ. อปจเย ทุกฺขปริชานนาทินา สาติสยํ คมนํ เยสนฺเต อปจยคามิโนติ ‘‘มคฺคา เอว อปจยคามิโน’’ติ วุตฺตํ. ปุริมปจฺฉิมานนฺติ จ อิมสฺมึ ติเก ปมปททุติยปทสงฺคหิตานํ อตฺถานนฺติ อตฺโถ. ‘‘ชยํ เวรํ ปสวติ (ธ. ป. ๒๐๑), จรํ วา ยทิ วา ติฏฺ’’นฺติอาทีสุ (อิติวุ. ๘๖, ๑๑๐; สุ. นิ. ๑๙๕) วิย สานุนาสิโก อาจย-สทฺโทติ ‘‘อนุนาสิกโลโป กโต’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อาจิน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาจย’’นฺติ พฺยตฺตยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อาจยา หุตฺวา คจฺฉนฺตีติ เอเตน อปจินนฺตีติ อปจยา, อปจยา หุตฺวา คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อยมตฺโถ นยโต ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑. โลกิเยสุ ¶ อเสกฺขภาวานาปตฺติ ทฏฺพฺพาติ กสฺมา เอวํ วุตฺตํ, นนุ –
‘‘สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจติ. กิฺจ สิกฺขติ, อธิสีลมฺปิ ¶ สิกฺขติ อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ อธิปฺมฺปิ สิกฺขติ. สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจติ (อ. นิ. ๓.๘๖). โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูรการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ ‘อชฺช วา สฺเว วา อฺตรํ สามฺผลํ อธิคมิสฺสามี’ติ, โสปิ สิกฺขตีติ เสกฺโข’’ติ –
วจนโต ยถาวุตฺตกลฺยาณปุถุชฺชนสฺสปิ สีลาทิธมฺมา เสกฺขาติ วุจฺจนฺตีติ? น, ปริยายภาวโต. นิปฺปริยาเยน หิ เสกฺขาเสกฺขภาโว ยถาสมฺภวํ มคฺคผลธมฺเมสุ เอวาติ โลกิเยสุ เสกฺขภาวาสงฺกาภาวโต อเสกฺขภาวานาปตฺติ วุตฺตา. เตเนวาห ‘‘สีลสมาธี’’ติอาทิ. อรหตฺตผลธมฺมาปิ สิกฺขาผลภาเวน ปวตฺตนโต เหฏฺิมผลธมฺมา วิย สิกฺขาสุ ชาตาติอาทิอตฺเถหิ เสกฺขา สิยุํ, เหฏฺิมผลธมฺมาปิ วา สิกฺขาผลภาเวน ปวตฺตนโต อรหตฺตผลธมฺมา วิย อเสกฺขาติ โจทนํ มนสิกตฺวา ‘‘ปรินิฏฺิตสิกฺขากิจฺจตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตถา ‘‘เหฏฺิมผเลสุ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘ตํ เอว สาลึ ภฺุชามิ, สา เอว ติตฺติรี, ตานิ เอว โอสธานี’’ติอาทีสุ ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาโร ทฏฺพฺโพ. เอเตน จ เสกฺขสทิสา อเสกฺขา ยถา ‘‘อมนุสฺโส’’ติ วุตฺตํ โหตีติ อฺเ. อฺตฺถ ‘‘อริฏฺ’’นฺติอาทีสุ วุทฺธิอตฺเถปิ อ-กาโร ทิสฺสตีติ วุทฺธิปฺปตฺตา เสกฺขา อเสกฺขาติ อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต.
๑๒. กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตายาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. วิตกฺกาทิวิกฺขมฺภนสมตฺถตาปิ เหตฺถ ลพฺภตีติ. อกุสลวิทฺธํสนรสตฺตา วา กุสลานํ ตตฺถ สาติสยกิจฺจยุตฺตตํ ปริตฺตธมฺเมหิ มหคฺคตานํ ปกาเสตุํ ‘‘กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตายา’’ติ วุตฺตํ. วิปากกิริเยสุ ทีฆสนฺตานตาว, น กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตา วิปุลผลตา จาติ ¶ อตฺโถ. ‘‘วิปุลํ ผลํ วิปุลผล’’นฺติ เอวํ ปน อตฺเถ คยฺหมาเน วิปาเกสุปิ วิปุลผลตา ลพฺภเตว. โสปิ เอกเสสนเยน อฏฺกถายํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. มหนฺเตหิ คตา ปฏิปนฺนาติ อยํ ปนตฺโถ ติณฺณมฺปิ สาธารโณติ. คุณโต อยํ เอตฺตโกติ สตฺตานํ ปมาณํ กโรนฺตา วิย ปวตฺตนฺตีติ โอฬาริกา กิเลสา ‘‘ปมาณกรา’’ติ วุตฺตา. เตหิ ปริโต ขณฺฑิตา ปริจฺฉินฺนาติ ปริตฺตา. สติปิ เกหิจิ ปริจฺฉินฺนตฺเต มหาปมาณภาเวน คตา ปวตฺตาติ มหคฺคตา ¶ . ปริจฺเฉทกรานํ กิเลสานํ สุขุมานมฺปิ อโคจรภาวโต เตหิ น กถฺจิปิ ปริจฺฉินฺนา วีติกฺกนฺตาติ อปริจฺฉินฺนา อปฺปมาณา, ยโต เต ‘‘อปริยาปนฺนา’’ติปิ วุจฺจนฺติ.
๑๔. ติตฺตึ น ชเนนฺติ สนฺตตรตาย อเสจนกภาวโต. เอตฺถ จ ‘‘ปมาณกเรหี’’ติอาทิโก อตฺถวิกปฺโป ‘‘อตปฺปกตฺเถนา’’ติอาทิกาย หีนตฺติกปทวณฺณนาย ปรโต พหูสุ โปตฺถเกสุ ลิขียติ, ยถาาเน เอว ปน อาเนตฺวา วตฺตพฺโพ.
๑๕. โลกิยสาธุชเนหิปิ อติชิคุจฺฉนีเยสุ อานนฺตริยกมฺมนตฺถิกวาทาทีสุ ปวตฺติ วินา วิปลฺลาสพลวภาเวน น โหตีติ ‘‘วิปริยาสทฬฺหตายา’’ติ วุตฺตํ. เอเตนาติ ‘‘วิปากทาเน สตี’’ติอาทินา สติปิ กาลนิยเม วิปากุปฺปาทเน สาสงฺกวจเนน. ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตนเยน นิยตตาย อติปฺปสงฺโค ทุนฺนิวาโร, ตสฺมา. พลวตา…เป… ปวตฺตีติ เอเตน อสมานชาติเกน อนิวตฺตนียวิปากตํ, สมานชาติเกน จ วิปากานุปฺปาทเนปิ อนนฺตรํ วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาย อวิหนฺตพฺพตํ อนนฺตริกานํ ทสฺเสติ. ยโต เตสํ วิปากธมฺมตา วิย สภาวสิทฺธา นิยตานนฺตริยตา. อฺสฺส…เป… ทานโตติ อิมินาปิ อสมานชาติกาทีหิ อนิวตฺตนียผลตํ เอว วิภาเวติ.
โจทโก อธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘นนู’’ติอาทินา อติปฺปสงฺคเมว โจเทติ. อิตโร ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติ. เอกนฺเตติ อวสฺสมฺภาวินิ. สนฺนิยตตฺตาติ สมฺปาทเน ชนเน นิยตภาวโต. อุปรตา อวิปจฺจนสภาวาสงฺกา เยสุ ตานิ อุปรตาวิปจฺจ…เป… สงฺกานิ, ตพฺภาโว อุป…เป… สงฺกตฺตํ, ตสฺมา. ‘‘น สมตฺถตาวิฆาตตฺตาติ ¶ พลวตาปิ อานนฺตริเยน อนุปหนฺตพฺพตํ อาห. อุปตฺถมฺภกานิ อนุพลปฺปทายกานิ โหนฺติ อุปฺปตฺติยา สนฺตานสฺส วิเสสิตตฺตา. เตน เนสํ วิปากานุปฺปาทเนปิ อโมฆวุตฺติตํ อาห.
๑๖. มคฺคกิจฺจํ ปริฺาทิ. อฏฺงฺคิกมคฺคสมฺมาทิฏฺิมคฺคสมฺปยุตฺตาโลภาโทสสงฺขาเตหิ มคฺคเหตูหิ มคฺคสมฺปยุตฺตขนฺธเสสมคฺคงฺคสมฺมาทิฏฺีนํ สเหตุกภาวทสฺสนโต ติณฺณํ นยานํ อสงฺคหิตสงฺคณฺหนวเสนาติ วุตฺตํ. เหตุพหุตาวเสนาติ พหุเหตุกสฺส ปมนยสฺส อนนฺตรํ พหุเหตุกตาสามฺเน นิกฺเขปกณฺฑปาฬิยํ ตติยํ วุตฺตนโย อิธ อฏฺกถายํ ทุติยํ วุตฺโต. ยถาสกํ ¶ ปจฺจเยหิ ปวตฺตมาเนสุ นิรีหเกสุ ธมฺเมสุ เกสฺจิ อนุวตฺตนียภาโว น เกวลํ ธมฺมสภาวโตเยว, อถ โข ปุริมธมฺมานํ ปวตฺติวิเสเสนปิ โหตีติ อาห ‘‘ปุพฺพาภิสงฺขารวเสนา’’ติ. ปวตฺติวิเสโส หิ ปุริมปุริมานํ จิตฺตเจตสิกานํ อุตฺตรุตฺตเรสุ วิเสสาธานํ ภาวนาปุพฺพาภิสงฺขาโรติ. อนุวตฺตยมาโนติ ครุการยมาโน. อุทาหรณวเสนาติ นิทสฺสนวเสน, น นิรวเสสทสฺสนวเสน. ยสฺมา ปนาติอาทินา ยถาวุตฺตํ อตฺถํ ปานฺตเรน สาเธติ. ตตฺถ หิ อธิปติปจฺจยสฺส ปจฺจนีเย ิตตฺตา มคฺโค อธิปติ มคฺคาธิปตีติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ. สมานสทฺทตฺถวเสนาติ สติปิ อฺปทตฺถสมานาธิกรณสมาสตฺถเภเท มคฺคาธิปติสทฺทตฺถเภทาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๑๗. อุปฺปนฺน-สทฺโท อุปฺปาทาทึ ปฏิปชฺชมาโน, ปตฺวา วิคโต จาติ ทุวิเธสุ อตฺเถสุ อุภเยสมฺปิ วาจโก, น ปุริมานํเยวาติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปนฺนภาโว อุปฺปาทาทิปฺปตฺตตา. เตน อตีตาปิ สงฺคหิตา โหนฺติ. เตเนวาห ‘‘สพฺโพ อุปฺปนฺนภาโว’’ติ. อุปฺปนฺนธมฺมภาโว ‘‘อุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ ปเทน คหิตธมฺมภาโว, วตฺตมานธมฺมภาโวติ อตฺโถ. โย วา อุปฺปาทาทิปฺปตฺโต อตฺตโน จ สภาวํ ธาเรติ ปจฺจเยหิ จ ธารียติ, โส อุปฺปนฺนธมฺโมติ ปจฺจุปฺปนฺนภาโว อุปฺปนฺนธมฺมภาโวติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุปฺปนฺนธมฺเม วตฺวา ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ วจนํ น ยถาธิคตปฏิเสธนนฺติ กถมิทํ ปจฺเจตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนาติ ปเทน อตีตาปิ สงฺคหิตา. ยทิ น สงฺคหิตา, นิพฺพานํ วิย เตปิ นวตฺตพฺพาติ วตฺตพฺพํ สิยา ¶ , น จ ตถา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เตสํ มติมตฺตเมว. อยํ ปน ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโตติ อฏฺกถายํ วกฺขตีติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา อตีตา นวตฺตพฺพาติ น วุตฺตาติ? ธมฺมวเสน อสงฺคหิตตฺตาภาวโต. ธมฺมวเสน หิ อสงฺคหิตํ นิพฺพานํ ตตฺถ นวตฺตพฺพํ ชาตํ, น จ นิโยคโต อตีตา นาม ธมฺมา เกจิ อตฺถิ, เย อิธ อสงฺคหิตตฺตา นวตฺตพฺพา สิยุนฺติ. ผลนิพฺพตฺติโต การณสฺส ปุเรตรํ นิพฺพตฺติ อิธ ปรินิฏฺิตสทฺเทน วุจฺจติ, น ตสฺส หุตฺวา วิคตภาโวติ อาห ‘‘อนาคเต วา’’ติ. ยโต เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต อุปฺปชฺชนกผลมฺปิ ‘‘อุปฺปาที’’ติ วุจฺจติ.
๒๐. ยสฺส ฌานา วุฏฺหิตฺวาติอาทินา ‘‘เตนานนฺทา’’ติอาทิปาฬิยา เหฏฺาปาฬึ อตฺถวเสน ทสฺเสติ. อยฺหิ ตตฺถ ปาฬิ –
‘‘กถฺจานนฺท ¶ , ภิกฺขุ อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปติ สนฺนิสาเทติ เอโกทึ กโรติ สมาทหติ. อิธานนฺท, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอวํ โข…เป… สมาทหติ. โส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิ กโรติ, ตสฺส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรโต สฺุตาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ…เป… มุจฺจติ. เอวํ สนฺตเมตํ, อานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ สมฺปชานาติ อชฺฌตฺตํ โข เม สฺุตํ มนสิกโรโต อชฺฌตฺตํ สฺุตาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ…เป… มุจฺจตีติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. โส พหิทฺธา สฺุตํ…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สฺุตํ…เป… โส อาเนฺชํ มนสิ กโรติ, ตสฺส อาเนฺชํ มนสิกโรโต อาเนฺชาย จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ…เป… มุจฺจตีติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. เตนานนฺท, ภิกฺขุนา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๘๘).
ตตฺถ อชฺฌตฺตสฺุตาทีสูติ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา อชฺฌตฺตพหิทฺธา จ สฺุตาย อาเนฺเช จ. ปมชฺฌานาทิสมาธินิมิตฺเตติ ปาทกภูตปมชฺฌานาทิสมาธินิมิตฺเต. อปคุณปาทกชฺฌานโต วุฏฺิตสฺส หิ อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรโต ตตฺถ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ. ตโต ‘‘ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ พหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. ตโต ‘‘กาเลน อตฺตโน สนฺตาเน, กาเลน ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ ¶ อชฺฌตฺตพหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. ตโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตุกาโม ‘‘อรูปสมาปตฺติยํ นุ โข กถ’’นฺติ อาเนฺชํ มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. ‘‘อิทานิ เม จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตี’’ติ วิสฺสฏฺวีริเยน น ภวิตพฺพํ, ปาทกชฺฌานเมว ปน สาธุกํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กาตพฺพํ, เอวมสฺส รุกฺขํ ฉินฺทโต ผรสุมฺหิ อวหนฺเต ปุนปฺปุนํ นิสิตนิสิตํ กาเรตฺวา ฉินฺทนฺตสฺส ฉิชฺเช ผรสุ วิย กมฺมฏฺาเน มนสิกาโร วหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมึเยวา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ.
อตฺถโต จ อสมานตฺตาติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ เยสุ อตฺเถสุ อชฺฌตฺต-สทฺโท วตฺตติ, เต สพฺเพ ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตตฺถนิทฺธารณตฺถํ อตฺถุทฺธารวเสเนตํ วุตฺตํ. จกฺขาทีสุ จ อชฺฌตฺติก-สทฺโท อชฺฌตฺตานํ อพฺภนฺตรตาวิเสสมุปาทาย ปวตฺตติ, ยโต เต อชฺฌตฺตอชฺฌตฺตาติ วุจฺจนฺติ. อปิจ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานี’’ติ อิทํ อชฺฌตฺติก-สทฺทสฺส จกฺขาทีนํ อชฺฌตฺตภาววิภาวนสพฺภาวโต อิธ อุทาหรณวเสน วุตฺตํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ อชฺฌตฺติกทุเก ‘‘อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกา’’ติ วุตฺตํ. เอวฺจ สติ น เอตฺถ สทฺทโต อสมานตาปิ สิยา, ตสฺมาเยว ¶ ยถาวุตฺตโจทนํ วิโสเธนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิมาห. เตนาติ ตสฺมา. ตํวาจกสฺสาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวาจกสฺส สกฺกา วตฺตุํ ตทตฺถสฺส อชฺฌตฺตภาวสพฺภาวโต.
‘‘น โข, อานนฺท, ภิกฺขุ โสภติ สงฺคณิการาโม สงฺคณิการโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๑๘๖) ปพฺพชิตาสารุปฺปสฺส เนกฺขมฺมสุขาทินิกามลาภิตาย อภาวสฺส จ ทสฺสเนน สงฺคณิการามตาย, ‘‘นาหํ, อานนฺท, เอกํ รูปมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยตฺถ รตฺตสฺส ยถาภิรตสฺส รูปสฺส วิปริณามฺถาภาวา น อุปฺปชฺเชยฺยุํ โสกปริ…เป… อุปายาสา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๘๖) เอวํ รูปาทิรติยา จ อาทีนวํ วตฺวา สเจ โกจิ ทุปฺปฺชาติโก ปพฺพชิโต วเทยฺย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เขตฺเต ปวิฏฺา คาวิโย วิย อมฺเหเยว คณโต นีหรติ, เอกีภาเว นิโยเชติ, สยํ ปน ราชราชมหามตฺตาทีหิ ปริวุโต วิหรตี’’ติ, ตสฺส วจโนกาสุปจฺเฉทนตฺถํ จกฺกวาฬปริยนฺตาย ปริสาย มชฺเฌ นิสินฺโนปิ ตถาคโต เอกโกวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อยํ โข ปนา’’ติ เทสนา อารทฺธาติ อาห ‘‘ตปฺปฏิปกฺขวิหารทสฺสนตฺถ’’นฺติ. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สงฺขตนิมิตฺตานํ ¶ . อชฺฌตฺตนฺติ วิสยชฺฌตฺตํ. สฺุตนฺติ อนตฺตานุปสฺสนานุภาวนิพฺพตฺตผลสมาปตฺตึ. เตเนวาห ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ทุติเย วิกปฺเป าน-สทฺโท การณปริยาโย ทฏฺพฺโพ. สจฺจกสุตฺเตนาติ มหาสจฺจกสุตฺเตน. ตตฺถ หิ –
‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, อคฺคิเวสฺสน, อเนกสตาย ปริสาย ธมฺมํ เทเสตา, อปิสฺสุ มํ เอกเมโก เอวํ มฺติ ‘มเมวารพฺภ สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสตี’ติ. น โข ปเนตํ, อคฺคิเวสฺสน, เอวํ ทฏฺพฺพํ. ยาวเทว วิฺาปนตฺถาย ตถาคโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสตีติ. โส โข อหํ, อคฺคิเวสฺสน, ตสฺสาเยว กถาย ปริโยสาเน ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปมิ สนฺนิสาเทมิ, เอโกทึ กโรมิ, สมาทหามิ ‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗) –
อาคตนฺติ.
๒๒. อฺเหิ อนิทสฺสเนหิ อฺํ วิย กตฺวา ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ. ธมฺมสภาวสามฺเนาติอาทินา กิฺจาปิ รูปายตนโต อฺโ นิทสฺสนภาโว นาม นตฺถิ, ธมฺมสภาโว ¶ ปน อตฺถิ. ตโต จ รูปายตนสฺส วิเสโส นิทสฺสนภาเวน กโตติ ตทฺธมฺมวิเสสกโร นิทสฺสนภาโว รูปายตนโต อนฺโปิ อฺโ วิย กตฺวา อุปจริโตติ ทสฺเสติ. อตฺถวิเสโส สามฺวิเสสตฺถเภโท. สยํ สมฺปตฺตานํ โผฏฺพฺพธมฺมานํ, นิสฺสยวเสน สมฺปตฺตานํ ฆานชิวฺหากายานํ คนฺธรสานฺจ, อิตเรสํ อสมฺปตฺตานํ. อฺมฺปตนํ อฺมฺสฺส โยคฺยเทเส อวฏฺานํ, เยน ปฏิหนนภาเวน. พฺยาปาราทีติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อกฺขิปฏลาทีนํ เหฏฺา อุปริ จ สํสีทนลงฺฆนาทิปฺปวตฺติมาห. วิการุปฺปตฺติ วิสทิสุปฺปตฺติ, วิสยสฺส อิฏฺานิฏฺภาเวน อนุคฺคโห อุปฆาโต จาติ อตฺโถ.
ติกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.