📜
ทุกมาติกาปทวณฺณนา
๑-๖. สมานเทสคฺคหณานํ ¶ เอกสฺมึเยว วตฺถุสฺมึ คเหตพฺพานํ, เอกวตฺถุวิสยานํ วา. อถ วา สมานเทสานํ เอกวตฺถุกตฺตา สมานคเหตพฺพภาวานํ เอกุปฺปาทิโตติ อตฺโถ. เย ธมฺมา เหตุสหคตา, เต เหตูหิ สห สงฺคยฺหนฺติ. โย จ เตสํ สเหตุกภาโว, โส สหชาตาทีหิ เหตูหิ กโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สมา…เป… สพฺภาว’’นฺติ. อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนาทิเหตุพฺยาปาเร ปริคฺคณฺหาติ. เอกีภาวูปคมนนฺติ เอกกลาปภาเวน ปวตฺตมานานํ จิตฺตเจตสิกานํ สํสฏฺตาย สมูหฆนภาเวน ทุวิฺเยฺยนานากรณตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ธมฺมนานตฺตาภาเวปีติ สภาวตฺถเภทาภาเวปิ. ปทตฺถนานตฺเตนาติ นานาปทาภิเธยฺยตาเภเทน. เอเตน ปการนฺตราเปกฺขํ ทุกนฺตรวจนนฺติ ทสฺเสติ. อเนกปฺปการา หิ ธมฺมา. เตเนว ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕) วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ ติเกสุปิ ทฏฺพฺโพ. เยสํ วิเนยฺยานํ เยหิ ปการวิเสเสหิ ธมฺมานํ วิภาวเน กเต ปฏิเวโธ โหติ, เตสํ ตปฺปการเภเทหิ ธมฺมานํ วิภาวนํ. เยสํ ปน เยน เอเกเนว ปกาเรน วิภาวเน ปฏิเวโธ โหติ, เตสมฺปิ ตํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรตฺตา ตทฺนิรวเสสปฺปการวิภาวนฺจ เทสนาวิลาโสติ อาห ‘‘เทเสตพฺพปฺปการชานน’’นฺติอาทิ. นนุ เอเกน ปกาเรน ชานนฺตสฺส ตทฺปฺปการวิภาวนํ อผลํ ¶ โหตีติ? น โหติ ปฏิสมฺภิทาปฺปเภทสฺส อุปนิสฺสยตฺตา. เต ปการา เอเตสนฺติ ตปฺปการา, ตพฺภาโว ตปฺปการตา. อิมินา ธมฺมานํ วิชฺชมานสฺเสว ปการวิเสสสฺส วิภาวนํ เทสนาวิลาโสติ ทสฺเสติ.
อฺตฺถาปีติ ‘‘อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติอาทีสุ. ยถา ปมทุเกกเทเส คเหตฺวา ทุติยตติยทุเกหิ สทฺธึ ฉฏฺทุกนเย โยชนา ‘‘เหตู ธมฺมา สเหตุกาปิ อเหตุกาปี’’ติอาทโย ตโย ทุกา ลพฺภนฺติ, เอวํ ทุติยตติยทุเกกเทเส คเหตฺวา ปมทุเกน สทฺธึ โยชนาย ‘‘สเหตุกา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปิ, อเหตุกา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปิ, เหตุสมฺปยุตฺตา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา เหตูปิ น เหตูปี’’ติ จตฺตาโร ทุกา ¶ ลพฺภนฺติ, เต ปน วุตฺตนเยเนว สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ น ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพา. อถ วา ปาฬิยํ วุตฺเตหิ จตุตฺถปฺจเมหิ อฏฺกถายํ ทสฺสิเตหิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ นินฺนานากรณโต เอเต น วุตฺตา. สนฺนิเวสวิเสสมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสติ. เตเนว หิ นินฺนานตฺถตฺตา ปาฬิยํ อาคตทุเกสุ ยถานิทฺธาริตทุกานํ ยถาสมฺภวํ อวโรธเนน อวุตฺตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเตสุ ปนา’’ติอาทิมาห.
อถ วา ‘‘เอเตน วา คติทสฺสเนนา’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน ‘‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จา’’ติอาทีนํ สมฺภวนฺตานํ ทุกานํ สงฺคเห สติ เอเตสมฺปิ สงฺคโห สิยา. ยโต วา ทุกโต ปทํ นิทฺธาเรตฺวา ทุกนฺตรํ วุจฺจติ, เตน สติ จ นานตฺเต ทุกนฺตรํ ลพฺภติ, น เจตฺถ โกจิ วิเสโส ยถาวุตฺตทุเกหีติ สํวณฺณนาสุ น ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ยถา สเหตุกทุกโต เหตุสมฺปยุตฺตทุกสฺส, เหตุสเหตุกทุกโต จ เหตุเหตุสมฺปยุตฺตทุกสฺส ปทตฺถมตฺตโต นานตฺตํ, น สภาวตฺถโต. เอวํ สนฺเตปิ สเหตุกเหตุสเหตุกทุเก วตฺวา อิตเรปิ วุตฺตา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตเหตุเหตุสมฺปยุตฺตทุกาทีหิ สภาวตฺถนานตฺตาภาเวปิ ปทตฺถนานตฺตสมฺภวโต ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ ปทตฺถนานตฺเตน ทุกนฺตรํ วุจฺจตีติ วุตฺตตฺตา ‘‘เหตุสหคตา ธมฺมา, น เหตุสหคตา ธมฺมา, เหตุสหชาตา ธมฺมา, น เหตุสหชาตา ธมฺมา. เหตุสํสฏฺา ธมฺมา, เหตุวิสํสฏฺา ธมฺมา. เหตุสมุฏฺานา ธมฺมา, น เหตุสมุฏฺานา ธมฺมา. เหตุสหภุโน ธมฺมา, น เหตุสหภุโน ธมฺมา’’ติอาทีนํ, ตถา ‘‘เหตู เจว ธมฺมา เหตุสหคตา จา’’ติอาทีนํ, ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสหคตาปิ, น เหตุสหคตาปี’’ติอาทีนฺจ สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ ทุกานํ สงฺคโห อนฺุาโต วิย ทิสฺสติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอเตน วา คติทสฺสเนนา’’ติอาทิ. เอวํ อาสวโคจฺฉกาทีสุปิ อยมตฺโถ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพ. ธมฺมานํ วา สภาวกิจฺจาทึ โพเธตพฺพาการฺจ ¶ ยาถาวโต ชานนฺเตน ธมฺมสามินา ยตฺตกา ทุกา วุตฺตา, ตตฺตเกสุ าตพฺพํ. อทฺธา หิ เต ทุกา น วตฺตพฺพา, เย ภควตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. น เหตุเหตุสมฺปยุตฺตทุโก ฉฏฺทุเกน นินฺนานตฺโถติ อธิปฺปาโย. เตสูติ ปมทุกตติยทุเกสุ. ยทิ ทุกนฺตเรหิ ทุกนฺตรปเทหิ จ สมานตฺถตฺตา เอเตสํ ทุกานํ ทุกนฺตรปทานฺจ อวจนํ ¶ , เอวํ สติ ฉฏฺทุเก ปมปทมฺปิ น วตฺตพฺพํ จตุตฺถทุเก ทุติยปเทน สมานตฺถตฺตา. ตถา จ ฉฏฺทุโกเยว น โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จตุตฺถทุเก’’ติอาทิ. ทุกปูรณตฺถนฺติ อิทํ สมานตฺถตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, เทสนาวิเสโส ปน วิชฺชติเยว. อตฺถนฺตรตาภาเวปิ ปการเภทเหตุกํ ทุกนฺตรวจนนฺติ ทสฺสิโต หิ อยมตฺโถติ. เอเตน คติทสฺสเนนาติ อตฺถวิเสสาภาเวปิ ฉฏฺทุกปูรณสงฺขาเตน นยทสฺสเนน. ปมทุเก…เป… ทสฺสิโต ปาฬิยํ วุตฺเตหิ จตุตฺถปฺจเมหิ, อฏฺกถายํ ทสฺสิเตหิ ปุริเมหิ ทฺวีหิ, อิธ ทสฺสิเตหิ จตูหิ. เตสูติ ทุติยตติยทุเกสุ. ปมทุกปกฺเขเปน ทสฺสิโต ปาฬิยํ ฉฏฺทุเกน อิตรตฺร จ อิตรทุเกหีติ เวทิตพฺพํ.
๗-๑๓. ปจฺจยภาวมตฺเตน…เป… อตฺถิตนฺติ เอเตน น ปฏิลทฺธตฺตตาสงฺขาตา สสภาวตาว อตฺถิตา, อถ โข ปฏิปกฺเขน อนิโรโธ อปฺปหีนตา อนิปฺผาทิตผลตา การณาสมุคฺฆาเตน ผลนิพฺพตฺตนารหตา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ตถา หิ ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สตี’’ติ อิมินา วจเนน เยน วินา ยํ น โหติ, ตํ อตีตาทิปิ การณํ สงฺคหิตเมวาติ. เตเนวาห ‘‘น สเหตุ…เป… กาลานเมวา’’ติ. สเม…เป… ทีเปติ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตนฺติ. อยเมเตสํ วิเสโสติ อยํ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ ปจฺจยวนฺตตา อเนกปจฺจยนิปฺผาทิตตา จ ทุกทฺวเย ปุริมปทตฺถานํ เภโท, อิตเรสํ ปน ปุริมปทสงฺคหิตธมฺมวิธุรสภาวตายาติ. อวินิ…เป… ปนโตติ ‘‘เอตฺตกา’’ติ ปเภทปริจฺเฉทนิทฺธารณวเสน อภิธมฺมมาติกายํ ธมฺมานํ อวุตฺตตฺตา วุตฺตํ. สุตฺตนฺตมาติกายํ ปน นิทฺธาริตสรูปสงฺขาวิเสสตฺตา วินิจฺฉิตตฺถปริจฺเฉทาเยว อวิชฺชาทโย วุตฺตาติ. ‘‘ปถวีอาทิ รูป’’นฺติ เอตสฺมึ อตฺถวิกปฺเป อเนกเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เหตูนํ สเหตุกภาโว วิย สพฺเพสํ ปถวีอาทีนํ รูปิภาโว สิทฺโธติ อาห ‘‘ปุริม…เป… ปชฺชตี’’ติ. น หิ เตสุ นิยโต กตฺถจิ สํสามิภาโวติ. อนิจฺจานุปสฺสนาย วา ลุชฺชติ ฉิชฺชติ วินสฺสตีติ คเหตพฺโพ โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตา. เตเนวาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน ปริฺเยฺยภาเวนาติ อตฺโถ.
ทุกพหุตา ¶ อาปชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ วีสติ ทุกา วิภตฺตา, ‘‘อวุตฺโตปิ ยถาลาภวเสน เวทิตพฺโพ’’ติ จ วกฺขตีติ ทุกพหุตา ¶ อิจฺฉิตา เอวาติ? สจฺจเมตํ, ตํเยว ปน ทุกพหุตํ อนิจฺฉนฺโต เอวมาห. อปิจ ทุกพหุตา อาปชฺชติ, สา จ โข วิฺาณเภทานุสารินี, ตตฺราปิ กามาวจรกุสลโต าณสมฺปยุตฺตานิ, ตถา มหากิริยโต มโนทฺวาราวชฺชนนฺติ เอวํปการานํ สพฺพธมฺมารมฺมณวิฺาณานํ อนามสนโต น พฺยาปินีติ ทสฺเสติ ‘‘ทุกพหุตา’’ติอาทินา. อพฺยาปิภาเว ปน โทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา จ…เป… สิยา’’ติ อาห. นิทฺเทเสน จ วิรุทฺธนฺติ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา’’ติอาทินา รูปายตนาทีนํ ปจฺเจกจกฺขุวิฺาณาทินา เกนจิ วิฺเยฺยตํ, โสตวิฺาณาทินา เกนจิ นวิฺเยฺยตฺจ ทสฺเสนฺเตน นิกฺเขปราสินิทฺเทเสน ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหตี’’ติ อิทํ วจนํ วิรุทฺธํ, ตถา อตฺถุทฺธารนิทฺเทเสนปิ อตฺถโต น สเมตีติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺสํ นิกฺเขปราสิสํวณฺณนายํ. โย จ ปฏิเสโธ กโต อตฺถนานตฺตโต ทุกํ ทสฺเสตุนฺติ อธิปฺปาโย. น หิ สม…เป… เสเธตุนฺติ เอเตน ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา’’ติ เอตฺตเกสุ นิทฺเทสปเทสุ ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ ปาฬิโต เอว วิฺายตีติ ทสฺเสติ.
ตเถวาติ อุภินฺนํ เกจิน-สทฺทานํ อนิยมโต จกฺขุโสตาทินิสฺสยโวหาเรน จกฺขุโสตวิฺาณาทิโก ภินฺนสภาโวเยว ธมฺโม อตฺโถติ ทสฺสนวเสน. รูปายตนเมว หิ จกฺขุโสตวิฺาเณหิ วิฺเยฺยาวิฺเยฺยภาวโต ‘‘เกนจิ วิฺเยฺยํ เกนจิ นวิฺเยฺย’’นฺติ จ วุจฺจตีติ. ยทิ เอวํ อิมสฺมิมฺปิ ปกฺเข ทุกพหุตา อาปชฺชตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘น เจตฺถา’’ติอาทิ. วิฺาตพฺพเภเทนาติ วิฺาตพฺพวิเสเสน, วิฺเยฺเยกเทเสนาติ อตฺโถ. ทุกเภโทติ ทุกวิเสโส, เกนจิ วิฺเยฺยทุโก, ตปฺปเภโทเยว วา. สมตฺโต ปริยตฺโต ปริปุณฺโณติ อตฺโถ. ยตฺตกา วิฺาตพฺพา ตตฺตกา ทุกาติ ทุกเภทาปชฺชนปฺปการทสฺสนํ. เอวฺจ สตีติอาทินา อิมิสฺสา สํวณฺณนาย ลทฺธคุณํ ทสฺเสติ. ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา’’ติ รูปายตนสฺเสว วุตฺตตฺตา อตฺถเภทาภาวโต กถมยํ ทุโก โหตีติ อาห ‘‘วิฺาณนานตฺเตนา’’ติอาทิ. ยทิ ปน สพฺพวิฺาตพฺพสงฺคเห ทุโกสมตฺโต โหติ, นิกฺเขปราสินิทฺเทโส กถํ นียตีติ อาห ‘‘เอตสฺส ปนา’’ติอาทิ.
เอตฺถ ¶ ปน ยถา วิฺาณนานตฺเตน วิฺาตพฺพํ ภินฺทิตฺวา ทุเก วุจฺจมาเน สติปิ วิฺาตพฺพานํ ¶ พหุภาเว ยตฺตกา วิฺาตพฺพา, ตตฺตกา ทุกาติ นตฺถิ ทุกพหุตา ทุกสงฺคหิตธมฺเมกเทเสสุ ทุกปททฺวยปฺปวตฺติทสฺสนภาวโต. เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺเตน ทุเก วุจฺจมาเนปิ ยตฺตกานิ วิฺาณานิ, ตตฺตกา ทุกาติ นตฺถิ ทุกพหุตา ทุกสงฺค…เป… ภาวโต เอว. น หิ เอกํเยว วิฺาณํ ‘‘เกนจิ เกนจี’’ติ วุตฺตํ, กินฺตุ อปรมฺปีติ สพฺพวิฺาณสงฺคเห ทุโก สมตฺโต โหติ, น จ กตฺถจิ ทุกสฺส ปจฺเฉโท อตฺถิ อินฺทฺริยวิฺาณานํ วิย มโนวิฺาณสฺสปิ วิสยสฺส ภินฺนตฺตา. น หิ อตีตารมฺมณํ วิฺาณํ อนาคตาทิอารมฺมณํ โหติ, อนาคตารมฺมณํ วา อตีตาทิอารมฺมณํ, ตสฺมา ยถาลทฺธวิเสเสน วิสิฏฺเสุ มโนวิฺาณเภเทสุ ตสฺส ตสฺส วิสยสฺส อาลมฺพนานาลมฺพนวเสน ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ น สกฺกา นิวาเรตุํ. เตเนว จ อฏฺกถายํ ‘‘มโนวิฺาเณน ปน เกนจิ วิฺเยฺยฺเจว อวิฺเยฺยฺจาติ อยมตฺโถ อตฺถิ, ตสฺมา โส อวุตฺโตปิ ยถาลาภวเสน เวทิตพฺโพ’’ติ ภูมิเภทวเสน ยถาลาภํ ทสฺเสสฺสติ. ‘‘ววตฺถานาภาวโต’’ติ อิทมฺปิ อนามฏฺวิเสสํ มโนวิฺาณสามฺเมว คเหตฺวา วุตฺตํ. ปาฬิ ปน อินฺทฺริยวิฺาเณหิ นยทสฺสนวเสน อาคตาติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อิมิสฺสาปิ อตฺถวณฺณนาย ‘‘เกนจี’’ติ ปทํ อนิยเมน สพฺพวิฺาณสงฺคาหกนฺติ สิทฺธํ โหติ, นิทฺเทเสน จ น โกจิ วิโรโธ. จกฺขุวิฺเยฺยนโสตวิฺเยฺยภาเวหิ ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ ทสฺสิตา, น ปน จกฺขุวิฺเยฺยาจกฺขุวิฺเยฺยภาเวหิ วิเสสการณาภาวโต. กิฺจ ‘‘เย วา ปนา’’ติ ปทนฺตรสมฺปิณฺฑนโตปิ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา…เป… น เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๑) เอตฺตาวตา ทุกปททฺวยปฺปวตฺติ ทสฺสิตาติ วิฺายติ. ปทนฺตรภาวทสฺสนตฺโถ หิ เยวาปน-สทฺโท ยถา ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติอาทีสุ (ยม. ๑.มูลยมก.๑). อฺถา ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา. เย เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา’’ติ ปาฬิ อภวิสฺส. ยํ ปน วทนฺติ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา…เป… น เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยาติ อิมินา อตฺถโต ทฺเว ¶ ทุกา วุตฺตา โหนฺตี’’ติ, ตทปิ จกฺขุวิฺเยฺยาจกฺขุวิฺเยฺยตํ โสตวิฺเยฺยาโสตวิฺเยฺยตฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ‘‘จกฺขุวิฺเยฺยนโสตวิฺเยฺยตํ โสตวิฺเยฺยนจกฺขุวิฺเยฺยตฺจา’’ติ ทฏฺพฺพํ. เอเตน ปาฬิปฏิเสธนฺจ นิวาริตํ ทฏฺพฺพํ ปฏิเสธนสฺเสว อภาวโต. ตถา ยสฺส อารมฺมณสฺส วิชานนภาเวน โย อตฺโถ วุจฺจมาโน อนิยมทสฺสนตฺถํ ‘‘เกนจี’’ติ วุตฺโต, โสเยว ตโต อฺสฺส อวิชานนภาเวน วุจฺจมาโน อนิยมทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘เกนจี’’ติ วุตฺโตติ ¶ ตทตฺถทสฺสเน เตเนวาติ อยํ ปทตฺโถ น สมฺภวตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ. เอวเมตฺถ ยถา อฏฺกถา อวฏฺิตา, ตถา อตฺโถ ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
๑๔-๑๙. สนฺตานสฺส อชฺมลีนภาวกรณโต กณฺหกมฺมวิปากเหตุโต จ อปริสุทฺธตฺตา ‘‘อสุจิภาเวน สนฺทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถาติ วเณ. ปคฺฆรณก…เป… สทฺโทติ เอเตน อาสโว วิย อาสโวติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. โคตฺรภุ…เป… วุตฺตานีติ เอเตน โคตฺรภุคฺคหณํ อุปลกฺขณํ ยถา ‘‘กาเกหิ สปฺปิ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติ. โคตฺรภุสทิสา โคตฺรภูติ ปน อตฺเถ สติ คุณปฺปธานตฺถานํ เอเกน สทฺเทน อวจนียตฺตา โวทานาทโยว วุตฺตา ภเวยฺยุํ. อถ วา โคตฺรภูติ เอกเสเสน สามฺเน วา อยํ นิทฺเทโสติ เวทิตพฺพํ. อภิวิธิวิสยํ อวธินฺติ วิภตฺตึ ปริณาเมตฺวา วตฺตพฺพํ.
สมฺปยุตฺเตหิ อาสเวหิ ตํสหิตตา อาสวสหิตตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สเหตุกานํ สมฺปยุตฺเตหิ เหตูหิ สเหตุกตา, น เอวํ สาสวาติ วุตฺตธมฺมานํ สมฺปยุตฺเตหิ อาสเวหิ สาสวตา, อถ โข วิปฺปยุตฺเตหีติ. ทุกนฺตเร อวุตฺตปทภาโวเยเวตฺถ ทุกโยชนาย ายาคตตา. ยทิ เอวํ เหตุโคจฺฉเก กถนฺติ อาห ‘‘เหตุโคจฺฉเก ปนา’’ติอาทิ. ปเม ทุเก ทุติยสฺส ปกฺเขเป เอโกติ จตุตฺถทุกมาห. ปเม ทุเก ตติยสฺส ปกฺเขเป ทฺเวติ ‘‘อาสวา เจว ธมฺมา อาสววิปฺปยุตฺตา จ, อาสววิปฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ อาสวา’’ติ อิมินา สทฺธึ ปฺจมทุกมาห. ปมสฺส ทุติเย ทุเก ปกฺเขเป เอโกติ ‘‘โน อาสวา ธมฺมา สาสวาปิ อนาสวาปี’’ติ อยเมโก. ตติเย ปมสฺส ปกฺเขเป ทฺเวติ ‘‘อาสวา ธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตาปิ ¶ อาสววิปฺปยุตฺตาปิ, โน อาสวาธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตาปิ อาสววิปฺปยุตฺตาปี’’ติ อิเม ทฺเว. ตติเย ทุติยสฺส ปกฺเขเป เอโกติ ‘‘สาสวา ธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตาปิ อาสววิปฺปยุตฺตาปี’’ติ เอโก. ทุติเย ตติยสฺส ปกฺเขเป เอโกติ ฉฏฺทุกมาห. ตีหีติ จตุตฺถปฺจมฉฏฺเหิ. อิตเรติ ตทวสิฏฺา ปฺจ. เต ปน ปเม ตติยทุกทุติยปทปกฺเขเป เอโก, ทุติเย ปมทุกทุติยปทปกฺเขเป เอโก, ตติเย ปมสฺส เอเกกปทปกฺเขเป ทฺเว, ตติเย ทุติยทุกปมปทปกฺเขเป เอโกติ เอวํ เวทิตพฺพา. ‘‘สาสวา ธมฺมา อาสวาปิ โน อาสวาปิ. อาสวสมฺปยุตฺตา ธมฺมา อาสวาปิ โน อาสวาปิ. อาสววิปฺปยุตฺตา ธมฺมา อาสวาปิ โน อาสวาปี’’ติ เอเตสมฺปิ, ‘‘อาสวสหคตา ธมฺมา โน อาสวสหคตา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีนฺจ อคฺคหเณ การณํ คหณนโย จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอส ¶ นโยติ โย เอส ปมทุเก ทุติยทุกปกฺเขปาทิโก อุปาโย อิธ อาสวโคจฺฉเก วุตฺโต, เอส นโย สํโยชนโคจฺฉกาทีสุ ทุกนฺตรนิทฺธารเณติ อตฺโถ. ตตฺถ ปาฬิยํ อนาคตทุกา สํโยชนโคจฺฉเก ตาว ‘‘สํโยชนา เจว ธมฺมา สํโยชนวิปฺปยุตฺตา จ, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ สํโยชนา, สํโยชนา ธมฺมา สํโยชนสมฺปยุตฺตาปิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตาปิ, โน สํโยชนา ธมฺมา สํโยชนสมฺปยุตฺตาปิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตาปิ, โน สํโยชนา ธมฺมา สํโยชนิยาปิ อสํโยชนิยาปิ, สํโยชนิยา ธมฺมา สํโยชนสมฺปยุตฺตาปิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ ปฺจ. เอวํ คนฺถโอฆโยคอุปาทานโคจฺฉเกสุ ปจฺเจกํ ปฺจ. นีวรณโคจฺฉเก ปน นีวรณานํ นีวรณวิปฺปยุตฺตภาวาภาวโต ‘‘โน นีวรณา ธมฺมา นีวรณิยาปิ อนีวรณิยาปิ, โน นีวรณา ธมฺมา นีวรณสมฺปยุตฺตาปิ นีวรณวิปฺปยุตฺตาปิ, นีวรณิยา ธมฺมา นีวรณสมฺปยุตฺตาปิ นีวรณวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ ตโย. ตถา ปรามาสโคจฺฉเก ‘‘โน ปรามาสา ธมฺมา ปรามฏฺาปิ อปรามฏฺาปิ, โน ปรามาสา ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตาปิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตาปิ, ปรามฏฺา ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตาปิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ. กิเลสโคจฺฉเก ‘‘โน กิเลสา ธมฺมา สํกิเลสิกาปิ อสํกิเลสิกาปิ, โน กิเลสา ธมฺมา สํกิลิฏฺาปิ อสํกิลิฏฺาปิ, โน กิเลสา ธมฺมา กิเลสสมฺปยุตฺตาปิ กิเลสวิปฺปยุตฺตาปิ, สํกิเลสิกา ธมฺมา ¶ สํกิลิฏฺาปิ อสํกิลิฏฺาปิ, สํกิเลสิกา ธมฺมา กิเลสสมฺปยุตฺตาปิ กิเลสวิปฺปยุตฺตาปิ, อสํกิลิฏฺา ธมฺมา สํกิเลสิกาปิ อสํกิเลสิกาปี’’ติ ฉ ทุกาติ เอวํ เวทิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
๒๐-๒๕. ปจฺจยภาเวนาติ สํโยชนตฺถํ ทสฺเสติ. ยถาสกํ ปจฺจยภาโว เอว หิ กามราคาทีนํ วฏฺฏสํโยชนนฺติ. ยทิ เอวํ กถํ กามราคาทีนํเยว สํโยชนภาโวติ อาห ‘‘สติปี’’ติอาทิ. อฺเสนฺติ สํโยชเนหิ อฺเสํ กิเลสาภิสงฺขาราทีนํ. ตปฺปจฺจยภาเวติ เตสํ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานํ ปจฺจยภาเว. โอรมฺภาคิยุทฺธํภาคิยภาเวน สงฺคหิตา ปริจฺฉินฺนา โอร…เป… สงฺคหิตา, เตหิ กามราคาทีหิ วิเสสปจฺจยภูเตหิ. กามกมฺมภวาทีนํ กามูปปตฺติภวาทินิปฺผาทเนปิ นิยโมติ กตฺวา อาห ‘‘ตํตํ…เป… โหตี’’ติ. เตน สํโยชนานํ ภาเว ยถาวุตฺตนิยมานํ กมฺมูปปตฺติภวานํ ภาวํ ทสฺเสตฺวา ตทภาเว อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จา’’ติอาทิมาห. พนฺธนํ อเสริภาวกรณํ อนฺทุพนฺธนาทโย วิย. คนฺถกรณํ อวจฺฉินฺนตากรณํ. จกฺกลกํ ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลํ. น โจเทตพฺพนฺติ ปฺาจกฺขุนา ปจุรชนสฺส ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ยถาวุตฺตวิเสสสฺส สทฺเธยฺยตํ อาห. ติวิโธ หิ อตฺโถ โกจิ ¶ ปจฺจกฺขสิทฺโธ โย รูปาทิธมฺมานํ ปจฺจตฺตเวทนีโย อนิทฺทิสิตพฺพากาโร, สพฺพธมฺมานํ สภาวลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. โกจิ อนุมานสิทฺโธ โย ฆฏาทีสุ ปฏาทีสุ จ ปสิทฺเธน ปจฺจยายตฺตภาเวน ฆฏปฏ-สทฺทาทีนํ อนิจฺจตาทิอากาโร, โกจิ โอกปฺปนสิทฺโธ โย ปจุรชนสฺส อจฺจนฺตมทิฏฺโ สทฺธาวิสโย สคฺคนิพฺพานาทิ. ตตฺถ ยสฺส สตฺถุโน วจนํ ปจฺจกฺขสิทฺเธ อนุมานสิทฺเธ จ อตฺเถ น วิสํวาเทติ อวิปรีตปฺปวตฺติยา, ตสฺส วจเนน สทฺเธยฺยตฺถสิทฺธีติ ตถารูโป จ ภควาติ ‘‘ธมฺมานํ สภาว…เป… น โจเทตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ.
๒๖-๓๗. ยถา สรเภหิ อติกฺกมิตพฺพา ปพฺพตราชิ สรภนิยา, เอวํ โอฆนิยาติ สทฺทสิทฺธีติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิ.
๕๐-๕๔. วิปริเยสคฺคาโห ปรามสนนฺติ ‘‘ปรโต’’ติ เอตฺถ น ธมฺมสภาวโต อฺถามตฺตํ ปรนฺติ อธิปฺเปตํ, อถ โข ตพฺพิปริยาโยติ อาห ‘‘ปรโตติ นิจฺจาทิโต’’ติ.
๕๕-๖๘. ยทิ ¶ สภาวโต อวิชฺชมานํ, กถมารมฺมณภาโวติ อาห ‘‘วิจิตฺตสฺาย สฺิต’’นฺติ, ปริกปฺปนามตฺตสิทฺธนฺติ อตฺโถ. ทุวิฺเยฺยนานตฺตตาย นิรนฺตรภาวูปคมนํ สํสฏฺภาโวติ ‘‘สุวิฺเยฺยนานตฺตตฺตา น สํสฏฺตา’’ติ วุตฺตํ. เตสํ อรูปกฺขนฺธานํ. อิตเรหิ รูปนิพฺพาเนหิ. กึ ปน การณํ สมานุปฺปาทนิโรธานํ เอกกลาปภูตานํ อรูปธมฺมานเมว อฺมฺํ สํสฏฺตา วุจฺจติ, น ปน ตถาภูตานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ อาห ‘‘เอส หิ เตสํ สภาโว’’ติ. เตน ยทิปิ เกจิ อรูปธมฺมา วิสุํ อารมฺมณํ โหนฺติ, ทนฺธปฺปวตฺติกตฺตา ปน รูปธมฺมานํเยว สุวิฺเยฺยนานตฺตํ, น อรูปธมฺมานนฺติ เตสํ สํสฏฺภาโว ตทภาโว จ อิตเรสํ สภาวสิทฺโธติ ทสฺเสติ. สมูหฆนตาย วา ทุพฺพิภาคตรตฺตา นตฺถิ อรูปธมฺมานํ วิสุํ อารมฺมณภาโวติ ทุวิฺเยฺยนานตฺตตฺตา เตสํเยว สํสฏฺตา. อมฺุจิตฺวา ตทธีนวุตฺติตาย คเหตพฺพโต พุทฺธิยา.
๘๓-๑๐๐. กามตณฺหา กาโม อุตฺตรปทโลเปน ยถา รูปภโว รูปํ. เอวํ เสเสสุปิ. อารมฺมณกรณวเสนาติ เอเตน กามรูปารูปตณฺหานํ วิสยภาโว ยถากฺกมํ กามรูปารูปาวจรตาย การณนฺติ ทสฺเสติ. อวสฺสฺเจตเมวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา กามาวจราทิภาโว ¶ อปริปุณฺณวิสโย สิยา. ยทิ หิ อาลมฺพิตพฺพธมฺมวเสน ภูมิปริจฺเฉโท, เอวํ สติ อนารมฺมณานํ สงฺคโห น สิยา. อถ วิปากทานวเสน, เอวมฺปิ อวิปากานํ สงฺคโห น สิยา, ตสฺมา อารมฺมณกรณวเสน ปริยาปนฺนานํ ภูมิปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. เอวฺหิ สติ กามาวจราทิภาโว ปริปุณฺณวิสโย สิยา. เตเนวาห ‘‘เอวฺหิ สตี’’ติอาทิ. อปริยาปนฺนานํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณภาเวน อนุตฺตรภูมิตา. อกามาวจราทิตา นาปชฺชตีติ อพฺยาปิตโทสํ ปริหรติ, กามาวจราทิตา นาปชฺชตีติ อติพฺยาปิตโทสํ. นนุ จ อิมสฺมึ ปกฺเข กามตณฺหา กตมา, กามาวจรธมฺมารมฺมณา ตณฺหา, กามาวจรธมฺมา กตเม, กามตณฺหาวิสยาติ อิตรีตรนิสฺสยตา โทโสติ? น, อวีจิอาทิเอกาทโสกาสนินฺนตาย กิฺจิ ตณฺหํ กามตณฺหาภาเวน คเหตฺวา ตํสภาวาย วิสยภาเวน กามาวจรธมฺมานํ อุปลกฺเขตพฺพตฺตา.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาเน สมตฺเถนฺโต ‘‘นิกฺเขปกณฺเฑปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หิ กามตณฺหาย อาลมฺพิตพฺพตฺตา กามธาตุปริยาปนฺนธมฺมา จ กามภวสงฺขาเต ¶ กาเม โอคาฬฺหา หุตฺวา จรนฺติ, นาฺตฺถาติ เอตฺถาวจราติ วุตฺตนฺติ. วิเสสตฺถินา วิเสโส อนุปยุชฺชตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลกสฺส วเสน ปริยาปนฺนนิจฺฉยโต’’ติ. เตน โลกิยธมฺเมสุ ปริยาปนฺน-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติ ภควโต ตทุจฺจารณานนฺตรํ วิเนยฺยานํ ตทตฺถปฏิปตฺติโต. ปริจฺเฉทกาเปกฺขา ปริจฺฉินฺนตาติ ‘‘ปริจฺเฉทการิกาย ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํ. สา หิ ธมฺมานํ กามาวจราทิภาวํ ปริจฺฉินฺทติ. ปริ-สทฺโท เจตฺถ ‘‘อุปาทินฺนา’’ติอาทีสุ อุป-สทฺโท วิย สสาธนํ กิริยํ ทีเปตีติ อยมตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.
นิยฺยานกรณสีลา นิยฺยานิกา ยถา ‘‘อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก’’ติ, นิยฺยานสีลา เอว วา. ราคโทสโมหาว คหิตาติ ายติ, อิตรถา ปหาเนกฏฺตาวจนํ นิปฺปโยชนํ สิยา. ‘‘รโณหตา น โชตนฺติ, จนฺทสูริยา สตารกา’’ติอาทีสุ รณ-สทฺทสฺส เรณุปริยายตา ทฏฺพฺพา. สมฺปหารปริยายตฺตา ยุทฺธ-สทฺทสฺส สมฺปหาโร จ ปหริตพฺพาธาโรติ อกุสลเสนาว ‘‘สรณา’’ติ วุตฺตา. ทุกฺขาทีนนฺติ ผลภูตานํ ทุกฺขวิฆาตอุปายาสปริฬาหานํ สภาคภูตาย จ มิจฺฉาปฏิปทาย. ตนฺนิพฺพตฺตกสภาวานํ อกุสลานนฺติ เอเตน สพฺเพสมฺปิ อกุสลานํ สรณตํ ทสฺเสติ.
อภิธมฺมทุกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกาปทวณฺณนา
๑๐๑-๑๐๘. วิชฺชาสภาคตาย ¶ , น สงฺกปฺปาทโย วิย วิชฺชาย อุปการกภาวโต. ‘‘อเภชฺชํ…เป… รุหตี’’ติ อุภยมฺปิ อนวเสสปฺปหานเมว สนฺธาย วุตฺตํ. กิฺจาปิ หิ เหฏฺิมมคฺเคหิปิ ปหียมานา กิเลสา เตน เตน โอธินา อนวเสสเมว ปหียนฺติ, เย ปน อวสิฏฺา ภินฺทิตพฺพา, เต โลภาทิกิเลสภาวสามฺโต ปุน วิรุฬฺหา วิย โหนฺติ. อรหตฺตมคฺเค ปน อุปฺปนฺเน น เอวํ อวสิฏฺาภาวโต. ตทุปจาเรน นิสฺสยโวหาเรน. กุสเลหิ ตาเปตพฺพาติ วา ตปนิยา, ตทงฺคาทิวเสน พาธิตพฺพา ปหาตพฺพาติ อตฺโถ. สมานตฺถานิ อธิวจนาทีนํ สงฺขาทิภาวโต. ‘‘สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถา’’ติอาทินา อธิวจนาทีนํ วิสยภาเว น โกจิ ธมฺโม วชฺชิโต, วจนภาโว เอว จ ¶ อธิวจนาทีนํ วกฺขมาเนน นเยน ยุชฺชตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘สพฺพฺจ วจนํ อธิวจนาทิภาวํ ภชตี’’ติ.
๑๐๙-๑๑๘. อฺํ อนเปกฺขิตฺวา สยเมว อตฺตโน นามกรณสภาโว นามกรณฏฺโติ, เตน อรูปธมฺมานํ วิย โอปปาติกนามตาย ปถวีอาทีนมฺปิ นามภาโว สิยาติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถํ ‘‘นามนฺตรานาปชฺชนโต’’ติ อาห. น หิ วินา ปถวีอาทินาเมนปิ รูปธมฺมา วิย เกสาทินาเมหิ วินา เวทนาทินาเมหิ อฺเน นาเมน อรูปธมฺมา ปิณฺฑาการโต โวหรียนฺตีติ. ยํ ปน ปรสฺส นามํ กโรติ, ตสฺส อฺาเปกฺขํ นามกรณนฺติ นามกรณสภาวตา นตฺถีติ สามฺนามาทิกรณานํ นามภาโว นาปชฺชติ. ยสฺส จฺเหิ นามํ กรียติ, ตสฺส นามกรณสภาวตาย อภาโวเยวาติ นตฺถิ นามภาโว. เย ปน อนาปนฺนนามนฺตรา สภาวสิทฺธนามา จ, เต เวทนาทโยว นามํ นามาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺตนาวา’’ติอาทิมาห. ผสฺสาทีนํ อารมฺมณาภิมุขตา ตํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวินาภาวโต’’ติ วุตฺตํ. อธิวจนสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, โส นามมนฺตเรน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปากโฏติ นิทสฺสนภาเวน วุตฺโต. รุปฺปนสภาเวนาติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ปกาสกปกาสิตพฺพภาเวนปิ หิ วินาปิ นาเมน รูปธมฺมา ปากฏา โหนฺตีติ. อถ วา ปกาสกปกาสิตพฺพภาโว วิสยิวิสยภาโว จกฺขุรูปาทีนํ สภาโว, โส รุปฺปนสภาเว สามฺเ อนฺโตคโธติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๙-๑๒๓. อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมนฺติอาทินา สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา วิย สมาปตฺติกุสลตาปิ ¶ ฌานลาภีนํเยว โหตีติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. ‘‘อิตเรสมฺปิ อนุสฺสววเสน สมาปตฺตีนํ อปฺปนาปริจฺเฉทปฺา ลพฺภตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘เอวํ สีลวิโสธนาทินา สมาปตฺตึ อปฺเปตีติ ชานนกปฺา สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนกปฺา’’ติ เกจิ. วุฏฺาเน กุสลภาโว วุฏฺานวสิตา. ปุพฺเพติ สมาปชฺชนโต ปุพฺเพ.
๑๒๔-๑๓๔. โสภเน รโต สุรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติ อาห ‘‘โสภนกมฺมรตตา’’ติ. สุฏฺุ วา โอรโต วิรโต โสรโต ¶ , ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติ. อยํ ปนตฺโถ อฏฺกถายํ วุตฺโต เอว. อปฺปฏิสงฺขานํ โมโห. กุสลภาวนา โพธิปกฺขิยธมฺมานํ วฑฺฒนา. สฺาณํ อุปลกฺขณํ. สวิคฺคหํ สพิมฺพกํ. อุปลกฺเขตพฺพาการํ ธมฺมชาตํ, อารมฺมณํ วา. อวิกฺเขโปติ จิตฺตวิกฺเขปปฏิปกฺโข. อุชุวิปจฺจนีกตาย หิ ปหานวุฏฺาเนน จ อวิกฺเขโป วิกฺเขปํ ปฏิกฺขิปติ, ปวตฺติตุํ น เทตีติ.
๑๓๕-๑๔๒. การณสีลํ โลกิยํ. ผลสีลํ โลกุตฺตรํ เตน สิชฺฌตีติ กตฺวา, โลกิยสฺสปิ วา สีลสฺส การณผลภาโว ปุพฺพาปรภาเวน ทฏฺพฺโพ. สมฺปนฺนสมุทายสฺส ปริปุณฺณสมูหสฺส. อกุสลา สีลา อกุสลา สมาจารา. สีลสมฺปทา สีลสมฺปตฺติ สีลคุณาติ อตฺโถ. สโหตฺตปฺปํ าณนฺติ โอตฺตปฺปสฺส าณปฺปธานตํ อาห, น ปน าณสฺส โอตฺตปฺปสหิตตามตฺตํ. น หิ โอตฺตปฺปรหิตํ าณํ อตฺถีติ. อธิมุตฺตตา อภิรติวเสน นิราสงฺกาปวตฺติ. นิสฺสฏตา วิสํยุตฺตตา. เอตฺถ จ อธิมุตฺตตานิสฺสฏตาวจเนหิ ตทุภยปริยายา ทฺเว วิมุตฺติโย เอกเสสนเยน อิธ ‘‘วิมุตฺตี’’ติ วุตฺตาติ ทสฺเสติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานฺจา’’ติ. อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ อุปฺปาโท, น อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, ตพฺภูเต อนุปฺปาทปริโยสาเน วิโมกฺขนฺเต อนุปฺปาทสฺส อริยมคฺคสฺส กิเลสานํ วา อนุปฺปชฺชนสฺส ปริโยสาเนติ านผเลหิ อริยผลเมว อุปลกฺขียตีติ ทฏฺพฺพํ.
มาติกาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.