📜
๓. นิกฺเขปกณฺฑํ
ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา
๙๘๕. ยถาวุตฺตผสฺสปฺจมกาทิราสิกิจฺจรหิตตฺตา ¶ ¶ เกจิ ธมฺเม วิสุํ เปตฺวา โสวจสฺสตาทิอวุตฺตวิเสสสงฺคณฺหนตฺถฺจ, เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา ฉนฺทาทโย ‘‘เยวาปนา’’ติ วุตฺตาติ เยวาปนกานํ ปทุทฺธาเรน นิทฺเทสานรหตาย การณํ วุตฺตนฺติ หทยวตฺถุสฺส ตถา นิทฺเทสานรหตาย การณํ วทนฺโต ‘‘สุขุมุปา…เป… หิตสฺสา’’ติ อาห. สุขุมภาเวปิ อินฺทฺริยาทิสภาวานิ อุปาทายรูปานิ อาธิปจฺจาทิวเสน ปากฏานิ โหนฺติ, น อตํสภาวํ สุขุมุปาทายรูปนฺติ หทยวตฺถุสฺส ปทุทฺธาเรน กุสลตฺติกปทภาชเน นิทฺเทสานรหตา วุตฺตา. สุขุมภาวโตเยว หิ ตํ มหาปกรเณปิ ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๘) นิสฺสิตธมฺมมุเขน ทสฺสิตนฺติ. เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา หทยวตฺถุ ปทุทฺธาเรน น ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เยน ปน อธิปฺปาเยน รูปกณฺเฑ หทยวตฺถุ ทุวิเธน รูปสงฺคหาทีสุ น วุตฺตํ, โส รูปกณฺฑวณฺณนาย วิภาวิโต เอวาติ. นิกฺขิปิตฺวาติ ปทสฺส ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถติ อธิปฺปาเยน ‘‘วิตฺถารเทสนํ อนฺโตคธํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. มูลาทิวเสน หิ เทสิตา กุสลาทิธมฺมา ตํตํจิตฺตุปฺปาทาทิวเสนปิ เทสิตา เอว นาม โหนฺติ ตํสภาวานติวตฺตนโตติ.
มูลวเสนาติ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนวเสน. เอตานิ เหตุปทาทีนิ หิโนติ ผลํ เอตสฺมา ปวตฺตตีติ เหตุ, ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย, ชเนตีติ ชนโก, นิพฺพตฺเตตีติ นิพฺพตฺตโกติ เสสานํ วจนตฺโถ. ‘‘มูลฏฺสฺส…เป… วุตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘ปีฬนฏฺโ’’ติอาทีสุ วิย มูลภาโว มูลฏฺโ, ตีณิ กุสลมูลานีติ อยฺจ มูลโต นิกฺเขโปติ? น, มูลสฺส อตฺโถ มูลฏฺโ ¶ , โส เอว มูลฏฺโติ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนฏฺเน มูลสภาวานํ อโลภาทิธมฺมานํ กุสลธมฺเมสุ กิจฺจวิเสสสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เตเนวาห ‘‘อตฺโถติ ธมฺมกิจฺจ’’นฺติ. อถ วา อตฺถวเสนาติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติ วุตฺตานํ เตสํ มูลานํ สภาวสงฺขาตอตฺถวเสน, น คาถาย วุตฺตอตฺถวเสน. ยสฺมา ¶ ปน โส มูลฏฺโเยว จ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อโลภาทีน’’นฺติอาทิ. อโลภาทโย วิย เวทนากฺขนฺธาทโยปิ อธิกตตฺตา ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺทิสิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘เต กุสลมูลา ตํสมฺปยุตฺตา’’ติ. เตหิ อโลภาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วา เวทนากฺขนฺธาทโยปิ สงฺคหิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เต กุสลมูลา ตํสมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ผสฺสาทิเภทโต จตฺตาโร ขนฺเธ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติ (ธ. ส. ๑) วุตฺตตา ขนฺธา จ กุสลนฺติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺเธหิ สภาวโต กุสเล ปริยาทิยตี’’ติ. เวทนากฺขนฺโธ วาติ กุสลํ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ วาติ. อฺสฺส อตฺตโน ผลสฺส. มูเลหิ กุสลานํ อนวชฺชตาย เหตุํ ทสฺเสตีติ อิทํ น มูลานํ กุสลสฺส อนวชฺชภาวสาธกตฺตา วุตฺตํ, อถ โข ตสฺส อนวชฺชตาย สุปฺปติฏฺิตภาวสาธกตฺตา. ยทิ หิ มูเลหิ กโต กุสลานํ อนวชฺชภาโว ภเวยฺย, ตํสมุฏฺานรูปสฺสปิ โส ภเวยฺย, มูลานํ วา เตสํ ปจฺจยภาโว น สิยา, โหติ จ โส. วุตฺตฺเหตํ ‘‘เหตู เหตุ…เป… ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑.). กิฺจ ภิยฺโย กุสลานํ วิย อกุสลาพฺยากตานมฺปิ ตพฺภาโว มูลปฏิพทฺโธ ภเวยฺย, ตถา สติ อเหตุกานํ อกุสลาพฺยากตานํ ตพฺภาโว น สิยา, ตสฺมา กุสลาทีนํ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น มูลปฏิพทฺโธ, มูลานิ ปน กุสลาทีนํ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนานีติ เวทิตพฺพํ. สเหตุกา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา สุปฺปติฏฺิตา ถิรา โหนฺติ, น ตถา อเหตุกาติ. ตํสมฺปโยคกตํ อนวชฺชสภาวนฺติ อิทมฺปิ น อนวชฺชสภาวสฺส ตํสมฺปโยเคน นิปฺผาทิตตฺตา วุตฺตํ, อนวชฺชสภาวํ ปน วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อโลภาทิสมฺปโยคโต หิ กุสลาทีนํ ขนฺธานํ อนวชฺชภาโว สุปฺปติฏฺิโต ชายติ, น อเหตุกาพฺยากตานํ วิย น สุปฺปติฏฺิโตติ. ยทิ เอวํ น เตสํ ขนฺธานํ กุสลาทิภาโว ทสฺสิโต สิยา? น, อธิการโต กุสลภาวสฺส วิฺายมานตฺตา. กมฺม-สทฺโท วิย วิปากธมฺมตาวาจิโน น มูลกฺขนฺธสทฺทา, โส จ อิธ อวิเสสโต วุตฺโตติ อาห ‘‘กมฺเมหิ สุขวิปากตํ ทสฺเสตี’’ติ. อาทิกลฺยาณตํ กุสลานํ ¶ ทสฺเสตีติ โยชนา. อนวชฺชเหตุสภาวสุขวิปากภาวนิทานาทิสมฺปตฺติโย ทฏฺพฺพา, โยนิโสมนสิการอวชฺชปฏิปกฺขตาอิฏฺวิปากตาวเสนปิ นิทานาทิสมฺปตฺติโย ¶ โยเชตพฺพา. โยนิโสมนสิการโต หิ กุสลา อโลภาทิมูลกา, อโลภาทิสมฺปโยคโต จ โลภาทิปฏิปกฺขสุขวิปากาว ชาตาติ.
๙๘๖. ‘‘กสฺมา วุตฺต’’นฺติ อนุยฺุชิตฺวา โจทโก ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติ. อิตโร ยถาวุตฺตโมหสฺส อิธ สมฺปยุตฺต-สทฺเทน อวุจฺจมานตํ ‘‘สจฺจเมต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เตนา’’ติอาทินา ปริหารมาห. ตสฺสตฺโถ – ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติปเทน กิฺจาปิ ยถาวุตฺตโมโห ปธานภาเวน น คหิโต, นานนฺตริยกตาย ปน คุณภาเวน คหิโตติ. อฺตฺถ อภาวาติ ยถาวุตฺตสมฺปยุตฺตโต อฺตฺถ อภาวา. น หิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต โมโห วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจาทิธมฺเมหิ วินา โหตีติ.
๙๘๗. อุปฺปาทาทิสงฺขตลกฺขณวินิวตฺตนตฺถํ ‘‘อนิจฺจทุกฺขอนตฺตตา’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปาทาทโย ปน ตทวตฺถธมฺมวิการภาวโต ตํตํธมฺมคฺคหเณน คหิตาเยว. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑), ‘‘รูปสฺส อุปจโย’’ติ จ อาทิ. เกสกุมฺภาทิ สพฺพํ นามํ นามปฺตฺติ, รูปเวทนาทิอุปาทานา พฺรหฺมวิหาราทิโคจรา อุปาทาปฺตฺติ สตฺตปฺตฺติ, ตํตํภูตนิมิตฺตํ ภาวนาวิเสสฺจ อุปาทาย คเหตพฺโพ ฌานโคจรวิเสโส กสิณปฺตฺติ. ปรมตฺเถ อมฺุจิตฺวา โวหริยมานาติ อิมินา วิหารมฺจาทิปฺตฺตีนํ สตฺตปฺตฺติสทิสตํ ทสฺเสติ, ยโต ตา สตฺตปฺตฺติคฺคหเณน คยฺหนฺติ. หุตฺวา อภาวปฏิปีฬนอวสวตฺตนาการภาวโต สงฺขตธมฺมานํ อาการภาวโต สงฺขตธมฺมานํ อาการวิเสสภูตานิ ลกฺขณานิ วิฺตฺติอาทโย วิย วตฺตพฺพานิ สิยุํ, ตานิ ปน นิสฺสยานเปกฺขํ น ลพฺภนฺตีติ ปฺตฺติสภาวาเนว ตชฺชาปฺตฺติภาวโตติ น วุตฺตานิ, สตฺตฆฏาทิโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ปน อฏฺกถายํ วิสุํ วุตฺตานีติ. น หิ โก…เป… วตฺตุํ ยุตฺตํ กุสลตฺติกสฺส นิปฺปเทสตฺตา.
๙๘๘. ภวติ เอตฺถาติ ภูมิ, นิสฺสยปจฺจยภาวโต สุขสฺส ภูมิ สุขภูมิ. สุขเวทนาสหิตํ จิตฺตํ. ตสฺส ภูมิเภเทน นิทฺธารณตฺถํ ตํนิสฺสยภูตา ¶ สมฺปยุตฺตธมฺมา ‘‘กามาวจเร’’ติ วุตฺตา. ตสฺส วา เอกเทสภูตสฺส สมุทายภาวโต อาธารณภาเวน อเปกฺขิตฺวา ตํสมานภูมิ ‘‘กามาวจเร’’ติ วุตฺตา. ตตฺถ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติ ทฺเวปิ ภุมฺมวจนานิ ภินฺนาธิกรณภาเวน อฏฺกถายํ วุตฺตานีติ อุภเยสมฺปิ สมานาธิกรณภาเวน อตฺถโยคํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘สุขภูมีติ กามาวจราทโยปิ ยุชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ยเถว หิ จิตฺตํ, เอวํ สพฺเพปิ ปริตฺตสุเขน สมฺปยุตฺตา ธมฺมา ตสฺส นิสฺสยภาวโต ภูมิ กามาวจราติ. อฏฺกถายมฺปิ วา อยมตฺโถ วุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘จิตฺต’’นฺติ หิ จิตฺตุปฺปาโทปิ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ เอตฺถ จิตฺตเมว อคฺคเหตฺวา ปโรปณฺณาสกุสลธมฺเมหิ สทฺธึเยว จิตฺตํ คหิต’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวาติ สุขภูมิยนฺติ จิตฺตุปฺปาทสฺส วิฺายมานตฺตา. วิภาคทสฺสนํ วิเสสทสฺสนํ. ภาสิตพฺพํ ภาสิตํ, ตเทว อตฺโถติ ภาสิตตฺโถ. อภิเธยฺยตฺโถ. ตทตฺถวิฺาปเนนาติ ติกทุกานํ กุจฺฉิตานํ สลนาทิอตฺถทีปเกน.
๙๙๔. โก ปน วาโท ขนฺธารมฺมณสฺสาติ ปุพฺพาปรภาเวน วตฺตมาเน อรหโต ขนฺเธ เอกตฺตนยวเสน สนฺตานโต ‘‘อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร’’ติอาทินา อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตมานํ อุปาทานํ ตสฺส อุปาทานกฺขนฺเธเยว คณฺหาติ. สติปิ ตํสนฺตติปริยาปนฺเน โลกุตฺตรกฺขนฺเธ ตตฺถ ปวตฺติตุํ อสมตฺถภาวโต กา ปน กถา ขนฺเธ อารพฺภ ปวตฺตมาเน. เอเตน นตฺถิ มคฺโค วิสุทฺธิยา, นตฺถิ นิพฺพานนฺติ เอวมาทิวเสน ปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย น มคฺคาทิวิสยา ตํตํปฺตฺติวิสยาติ ทีปิตํ โหติ.
๙๙๘. เอวํ สํ…เป… เลสิกาติ อนุปาทานิเยหิ อสํกิเลสิกานํ เภทาภาวมาห.
๑๐๐๖. อวิชฺชมาโน จ โส นิจฺจาทิวิปริยาสากาโร จาติ อวิ…เป… สากาโรติ ปทจฺเฉโท. ทิฏฺิยา นิจฺจาทิอวิชฺชมานากาเรน คยฺหมานตฺเตปิ น ตทากาโร วิย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโน, อถ โข วิชฺชมาโน ¶ กาโย สกฺกาโยติ อวิชฺชมานนิจฺจาทิวิปริยาสาการโต วิเสสนนฺติ โลกุตฺตรา น อิทํ วิเสสนํ อรหนฺติ ‘‘สนฺโต วิชฺชมาโน กาโย สกฺกาโย’’ติ. วตฺถุ อวิเสสิตํ โหตีติ อิทํ ‘‘สตี กาเย’’ติ เอตฺถ กาย-สทฺโท สมูหตฺถตาย อนามสิตวิเสสํ ขนฺธปฺจกํ วทตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. ปสาทกาโย วิย กุจฺฉิตานํ ราคาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺานตาย กาโยติ วุจฺจตีติ เอวํ ปน อตฺเถ สติ ทิฏฺิยา วตฺถุ วิเสสิตเมว โหตีติ โลกุตฺตราปิ อปนีตา. น หิ โลกุตฺตรา ขนฺธา อุปฺปตฺติฏฺานตาย ‘‘กาโย’’ติ วุจฺจนฺตีติ. สุทฺธิยา อเหตุภูเตนาติ โคสีลาทินา, โลกิยสีเลน วา โลกุตฺตรสีลสฺส อปทฏฺาเนน. ‘‘อวีติกฺกมนียตาสตตํจริตพฺพตาหิ วา สีลํ, ตโปจรณภาเวน สมาทินฺนตาย วตํ. อตฺตโน ควาทิภาวาธิฏฺานํ สีลํ, คจฺฉนฺโตเยว ภกฺขนาทิควาทิกิริยากรณํ ¶ วตํ. อกตฺตพฺพาภิมตโต นิวตฺตนํ วา สีลํ, ตํสมาทานวโต เวสโภชนกิจฺจจรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วต’’นฺติ จ สีลพฺพตานํ วิเสสํ วทนฺติ.
๑๐๐๗. อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโทติ น ชนนมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อถ โข อนิโรโธปีติ ‘‘อวิฆาตํ ชนสทฺโท วทตี’’ติ อาห. ตตฺถายํ ชน-สทฺเท นโย, ชนิตาติ ชนา, อวิหตาติ อตฺโถ. ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ ปุถุสตฺถุมานิโน สตฺตา. อภิสงฺขรณาทิอตฺโถ วา ชน-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. ขนฺธายตนาทีนํ สวนาธีนตฺตา ปฺาจกฺขุปฏิลาภสฺส เตสํ สวนาภาวทีปกํ ‘‘อสฺสุตวา’’ติ อิทํ ปทํ อนฺธตํ วทติ.
กตํ ชานนฺตีติ อตฺตนา ปเรหิ จ กตํ กุสลากุสลํ เตหิ นิปฺผาทิตํ สุขทุกฺขํ ยาถาวโต ชานนฺติ. ปเรสํ อตฺตนา, อตฺตโน จ ปเรหิ กตํ อุปการํ ยถาวุตฺตากาเรน ปากฏํ กโรนฺติ. พฺยาธิอาทีหิ ทุกฺขิตสฺส อุปฏฺานาทิกาตพฺพํ, สํสารทุกฺขทุกฺขิตสฺเสว วา ยถาวุตฺตากาเรน กาตพฺพํ กโรนฺติ. อริยกรธมฺมา อริยสจฺจานีติ ปุริมสจฺจทฺวยวเสน วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสิยมานา อนิจฺจาทโย’’ติ. ปริฺาทิวิเสเสน วา ปสฺสิยมานาติ อตฺเถ สติ อนิจฺจาทโยติ อาทิ-สทฺเทน นิจฺจมฺปิ นิพฺพานํ คหิตนฺติ จตุสจฺจวเสนปิ โยเชตพฺพํ, อนิจฺจตฺตาทโย วา ‘‘อนิจฺจาทโย’’ติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
อวเสสกิเลสา กิเลสโสตํ. าณนฺติ ยาถาวโต ชานนํ. ยถาภูตาวโพเธน หิ ตสฺส ตานิ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตตาย สนฺตาเน ¶ อปฺปเวสารหานิ ‘‘สํวุตานิ ปิหิตานี’’ติ จ วุจฺจนฺติ. ตถาติ สพฺพสงฺขารานํ วิปฺปการสฺส ขมนากาเรน. อวิปรีตธมฺมา เอตาย นิชฺฌายํ ขมนฺตีติ ปฺา ขนฺตีติ. อทุฏฺสฺเสว ติติกฺขาภาวโต ตถาปวตฺตา ขนฺธาติ อโทสปฺปธานา ขนฺธา วุตฺตาติ ‘‘อโทโส เอว วา’’ติ ตติโย วิกปฺโป วุตฺโต. สติปฏิปกฺขตฺตา อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ‘‘มุฏฺสฺสจฺจ’’นฺติ วุตฺตา. อกฺขนฺติ โทโส. สสฺสตาทิอนฺตวินิมุตฺตา ธมฺมฏฺิตีติ สสฺสตุจฺเฉทาทิคาโห ตปฺปฏิโลมภาโว วุตฺโต. ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาโท นิพฺพาเน ปฏิโลมภาโว. จริมานุโลมาณวชฺฌตณฺหาทิโก กิเลโสติ วุตฺโต, ปฏิปทาาณทสฺสนาณทสฺสนานิ วิย โคตฺรภุาณํ กิเลสานํ อปฺปวตฺติกรณภาเวน วตฺตติ, กิเลสวิสยาติลงฺฆนภาเวน ปน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สงฺขาร…เป… ปหาน’’นฺติ.
ทิฏฺิยาทีนํ ¶ สมุทยสภาคตา กมฺมสฺส วิกุปฺปาทเน สหการีการณภาโว, ทสฺสนาทิพฺยาปารํ วา อตฺตานฺจ ทสฺสนาทิกิจฺจํ จกฺขาทีนนฺติ เอวฺหิ ยถาตกฺกิตํ อตฺตานํ รูปนฺติ คณฺหาติ. ยถาทิฏฺนฺติ ตกฺกทสฺสเนน ยโถปลทฺธนฺติ อธิปฺปาโย. น หิ ทิฏฺิคติโก รูปายตนเมว อตฺตาติ คณฺหาตีติ. อิมิสฺสาปวตฺติยาติ สามฺเน รูปํ อตฺตาติ สพฺพสงฺคาหกภูตาย ปวตฺติยา. รูเป…เป… มานนฺติ จกฺขาทีสุ ตํสภาโว อตฺตาติ ปวตฺตมานํ อตฺตคฺคหณํ. อนฺตฺตาทิคฺคหณนฺติ อนฺตฺตํ อตฺตนิยอตฺตนิสฺสิตอตฺตาธารตาคหณํ. วณฺณาทีนนฺติ วณฺณรุกฺขปุปฺผมณีนํ. นนุ จ รุกฺขปุปฺผมณิโย ปรมตฺถโต น วิชฺชนฺติ? สจฺจํ น วิชฺชนฺติ, ตทุปาทานํ ปน วิชฺชตีติ ตํ สมุทิตาทิปฺปการํ อิธ รุกฺขาทิปริยาเยน วุตฺตนฺติ รุกฺขาทินิทสฺสเนปิ น โทโส ฉายารุกฺขาทีนํ วิย รูปสฺส อตฺตโน จ สํสามิภาวาทิมตฺตสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
๑๐๐๘. ชาติอาทิสภาวนฺติ ชาติภวาทีนํ นิพฺพตฺตินิพฺพตฺตนาทิสภาวํ, อุปฺปาทนสมตฺถตา ปจฺจยภาโว.
๑๐๐๙. สามฺเน ‘‘ตเทกฏฺา กิเลสา’’ติ (ธ. ส. ๑๐๑๐), ปรโต ‘‘อวเสโส โลโภ’’ติอาทิวจนโต (ธ. ส. ๑๐๑๑) ปาริเสสโต สามตฺถิยโต วา ลพฺภมานตาย สติปิ อาคตตฺเต สรูเปน ปเภเทน วา ทิฏฺิอาทโย วิย อนาคตตฺตา โลภาทโย ‘‘อนาคตา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อิธ ¶ …เป… สฺเสตุ’’นฺติ. อตฺถโต วิฺายติ โลภาทีหิ สหชาตา หุตฺวา ทิฏฺิยา เอว ปาฬิยํ วุตฺตกิเลสภาวโต. อิติปิ อตฺโถ ยุชฺชติ สํโยชนกิเลสานมฺปิ ปฏินิทฺเทสารหตฺตา สมฺปยุตฺตสมุฏฺานภาวโต จ. สํโยชนรหิเตหีติ สํโยชนภาวรหิเตหิ ถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, ถินอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ วา.
๑๐๑๓. เอกเท…เป… วทติ อวยเวนปิ สมุทาโย วุจฺจตีติ. เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ วา เหตุกา. อนิยโตติ น อวธาริโต. ปุริมปทาวธารณวเสน คเหตพฺพตฺถตฺตา วิวรณียตฺถวา. อตฺถโต นิกฺขิปิตุนฺติ ‘‘ตโย กุสลเหตู อโลโภ อโทโส อโมโห’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๖๐) วิย ปุริมนเยน ทสฺสิตธมฺเมเยว เหตุปหาตพฺพเหตุกเภทโต อตฺถทสฺสนวเสน นิทฺทิสิตุนฺติ อตฺโถ.
๑๐๒๙. อภิฺายุตฺตวชฺชานํ ¶ มหคฺคตานํ ปริตฺตารมฺมณตฺตาภาวา ‘‘มหคฺคตา วา อิทฺธิวิธาทโย’’ติ วุตฺตํ. อตีตํสาณสฺส กามาวจรตฺตา ‘‘เจโต…เป… าณสมฺปยุตฺตา’’ติ อาห.
๑๐๓๕. อนนฺตเร นิยุตฺตานีติ จุติอนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ, ตสฺมึ นิยุตฺตานิ ตํ เอกนฺเตน นิปฺผาทนโต อนติกฺกมนกานีติ อตฺโถ. วุตฺตปฺปการสฺส อนนฺตรสฺส กรณํ อนนฺตรํ, ตํ สีลานีติ โยเชตพฺพํ. อเนเกสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ กิฺจาปิ พลวโตเยว ปฏิสนฺธิทานํ, น อิตเรสํ, อตฺตนา ปน กาตพฺพกิจฺจสฺส เตเนว กตตฺตา ตสฺส วิปากสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน ปวตฺตนโต น อิตรานิ เตน นิวาริตผลานิ นาม โหนฺติ, โก ปน วาโท ปฏิปกฺเขสุ กุสเลสูติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิปกฺเขน อนิวารณียผลตฺตา’’ติ. ‘‘อเนกสฺมิมฺปิ…เป… นตฺถี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อเนเกสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ พลวํเยว ปฏิสนฺธิทายกนฺติ เตน อิตเรสํ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหตีติ อาห ‘‘น จ เตส’’นฺติอาทิ. ตฺจ เตสํ อฺมฺํ อปฺปฏิพาหกตฺตํ มาติกาวณฺณนายํ วิตฺถาเรน วิจาริตเมว.
อตฺถโต อาปนฺนํ อคฺคเหตฺวา ยถารุตวเสเนว ปาฬิยา อตฺถํ คเหตฺวา เตสํ วาทานํ ตปฺปรภาเวน ปวตฺตึ สนฺธาย อเหตุกวาทาทีนํ วิเสสํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมวาโท’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิยฺยานิกนิยฺยานิกเภทํ ปน สมฺภารกมฺมํ พนฺธโมกฺขเหตูติ พนฺธโมกฺขเหตุํ ปฏิเสเธนฺโตปิ กมฺมํ ปฏิเสเธติ. สุมงฺคลวิลาสินิยํ ปน วิปากสฺส กมฺมกิเลสสมาธิปฺานํ เหตุภาวโต วิปาโกปิ พนฺธโมกฺขเหตูติ ‘‘นตฺถิ เหตูติ วทนฺโต อุภยํ ปฏิพาหตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐-๑๗๒) วุตฺตํ. ตตฺถ กมฺมํ ปฏิเสเธนฺเตนปิ วิปาโก ปฏิเสธิโต โหติ, วิปากํ ปฏิเสเธนฺเตนปิ กมฺมนฺติ ตโยปิ เอเต วาทา อตฺถโต อุภยปฏิเสธกาติ เวทิตพฺพา. นิยตมิจฺฉาทิฏฺินฺติ อเหตุกวาทาทิปฏิสํยุตฺเต อสทฺธมฺเม อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยปสุตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตู’’ติอาทินา รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ตสฺมึ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ. ปมชวเน สเตกิจฺโฉ โหติ, ตถา ทุติยาทีสุ. สตฺตเม อเตกิจฺฉภาวํ ปตฺโต นาม โหติ. ยา เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ’’นฺติ. ตโต ปุริมภาวา อนิยตา.
๑๐๓๙. สหชาต อฺมฺ นิสฺสย อตฺถิ อวิคตาทิวิสิฏฺภาเวปิ มคฺคปจฺจยสฺส สมฺปโยควิสิฏฺตาทีปเนเนว สหชาตาทิวิสิฏฺตาปิ วิฺายตีติ ปาฬิยํ ‘‘สมฺปยุตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ ¶ ‘‘สมฺปโยควิสิฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ. มคฺค…เป… ทสฺเสตุํ, น ปน มคฺคงฺคานํ อฺมฺํ มคฺคปจฺจยภาวาภาวโตติ อธิปฺปาโย. เอวํ สตีติ ยทิ มคฺคงฺคานํ มคฺคปจฺจยลาภิตาย ปกาสโน ปมนโย, เอวํ สนฺเต. มคฺคงฺคานิปิ เวทนาทโย วิย มคฺคเหตุกภาเวน วตฺตพฺพตฺตา อมคฺคสภาวานํ อโลภาทีนํ ตทฺเสํ ตทุภยสภาวานํ ธมฺมานํ ปจฺจยภาวทีปเน ตติยนเย วิย น เปตพฺพานีติ อาห ‘‘เปตฺวาติ น วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ. ปุพฺเพติ ปุริมนเย.
ทุติยนเยปีติ ปิ-สทฺเทน ปมนยํ สมฺปิณฺเฑติ. เตน สมฺมาทิฏฺิยา ปุริมสฺมึ นยทฺวเย ปิตตฺตา ตสฺส สเหตุกภาวทสฺสโน ตติยนโย อารทฺโธติ ทสฺเสติ. ตติยนเย สมฺมาทิฏฺิยา สเหตุกภาวทสฺสนํ อนิจฺฉนฺโต โจทโก ‘‘กถํ ทสฺสิโต’’ติ โจเทตฺวา ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติ. อิตโร ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุภาเวน วุตฺตานมฺปิ โลภาทีนํ อฺมฺํ สหเชกฏฺสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนโต ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกสงฺคโห ¶ วิย มคฺคเหตุภาเวน วุตฺตายปิ สมฺมาทิฏฺิยา มคฺคเหตุกภาโวปิ ยุชฺชติ มคฺคเหตุสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนภาวโตติ ทสฺเสติ.
ตโต อฺสฺเสวาติ ตโต สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตเหตุโต อฺสฺส อโลภาโทสสฺเสว. อฺเนาติ ‘‘มคฺโค เหตู’’ติ อิโต อฺเน. อโลภาโทสานํเยว อธิปฺเปตตฺตา เตสํเยว อาเวณิเกน มคฺคเหตูติ อิมินา ปริยาเยน. สาธารเณน ปริยาเยนาติ ติณฺณมฺปิ เหตูนํ อธิปฺเปตตฺตา มคฺคามคฺคสภาวานํ สาธารเณน มคฺคเหตุมคฺคเหตูติ อิมินา ปริยาเยน. เตสนฺติ เหตูนํ. อฺเสนฺติ เหตุสมฺปยุตฺตานํ. อตฺถวิเสสวเสนาติ ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติ ปาฬิยา อตฺถวิเสสวเสน. อโมเหน อโลภาโทสาโมเหหิ จ เสสธมฺมานํ สเหตุกภาวทสฺสนวเสน ปวตฺตา ทุติยตติยนยา ‘‘สรูปโต เหตุเหตุมนฺตทสฺสน’’นฺติ วุตฺตา. ตถาอทสฺสนโตติ สรูเปน อทสฺสนโต. อตฺเถน…เป… คมนโตติ ‘‘มคฺคงฺคานิ เปตฺวา ตํสมฺปยุตฺโต’’ติ (ธ. ส. ๑๐๓๙) วจนโต มคฺคสภาวานํ ธมฺมานํ มคฺคปจฺจยตาสงฺขาโต สมฺปยุตฺตานํ เหตุภาโว สรูปโต ทสฺสิโต. มคฺคเหตุภูตาย ปน สมฺมาทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตานํ เหตุเหตุภาโว อตฺถโต าปิโต โหตีติ อตฺโถ.
๑๐๔๐. อสภาวธมฺโม ครุกาตพฺโพ น โหตีติ ‘‘สภาวธมฺโม’’ติ วุตฺตํ. เตเนว ปฏฺานวณฺณนายํ (ปฏฺา. อฏฺ. ๑.๓) ‘‘อารมฺมณาธิปติ ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปนิพฺพานวเสน ฉพฺพิโธ’’ติ วกฺขติ. มคฺคาทีนิ เปตฺวาติ มคฺคาทีนิ ¶ ปหาย. อฺเสนฺติ มคฺคาทิโต อฺเสํ. อธิ…เป… วสฺสาติ อารมฺมณาธิปติปจฺจยภาวสฺส. ปฺุตฺตรตฺตา กุสลานํ โลกุตฺตรกถาย จ ปฺาธุรตฺตา วีมํสาธิปติสฺส เสสาธิปตีนํ ปธานตา เวทิตพฺพา.
๑๐๔๑. ปเทสสตฺตวิสยตฺตา ปมวิกปฺปสฺส สกลสตฺตวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘กปฺปสหสฺสาติกฺกเมปิ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ลทฺโธกาสํ ยํ ภวิสฺสตีติ ลทฺโธกาสํ ยํ กมฺมํ ปาปุณิสฺสติ. กปฺปสหสฺสาติกฺกเม อวสฺสํ อุปฺปชฺชนวิปากตฺตา ตทปิ…เป… วุจฺจตีติ. อลทฺธตฺตลาภตาย อุปฺปาทาทิกฺขณํ ¶ อปฺปตฺตสฺส วิปากสฺส อนุปฺปนฺนภาโว นตฺถิภาโว ปากฏภาวาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ นาม น โหตีติ อนุปฺปนฺโน นาม น โหตี’’ติ. ตตฺถาติ อรูปภวงฺเค.
อวิปกฺกวิปากํ กมฺมํ สหการีการณสมวายาลาเภน อกโตกาสํ วิปากาภิมุขภาวาภาวโต วิปกฺกวิปากกมฺมสริกฺขกนฺติ วุตฺตํ ‘‘อลทฺโธ…เป… เทยฺยา’’ติ. กิจฺจนิปฺผตฺติยา อสติ อุปฺปนฺนมฺปิ กมฺมํ อนุปฺปนฺนสมานนฺติ ‘‘โอกาโส น ภเวยฺยา’’ติ เอตสฺส สมตฺถตา น สิยาติ อตฺถมาห. เตน อปจยคามิกมฺมกิจฺจสฺส โอกาสาภาโว ทสฺสิโต. ปุพฺเพ นิรตฺถกตฺตา อุปฺปตฺติยา โอกาโส น ภเวยฺยาติ ปโยชนาภาวโต กมฺมุปฺปตฺติยา โอกาสาภาโว วุตฺโต. ‘‘วิปากโต อฺสฺส ปวตฺติโอกาโส น ภเวยฺยา’’ติ อิมินา อสมฺภวโตติ อยเมเตสํ วิเสโส. ธุววิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน นิทสฺสนมตฺตภูเตนาติ อธิปฺปาโย. อริยมคฺคอานนฺตริยกมฺมานํ วิย มหคฺคตกมฺมานํ นิยตสภาวตาภาวา อฏฺสมาปตฺตีนํ ‘‘พลววิรเห’’ติอาทินา สวิเสสนธุววิปากตา วุตฺตา. เอตฺถ จ ‘‘ปฺจ อานนฺตริยกมฺมานี’’ติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยาปิ ธุววิปากตฺตา. ยสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา โย วิปาโก นิโยคโต อุปฺปชฺชิสฺสติ, โส ตสฺส อนาคตกาเลปิ อุปฺปาทิโวหารํ ลภติ. โส จ อุปฺปาทิโวหาโร อายูหิตกมฺมวเสน วุจฺจมาโน ภาวินา อายูหิตภาเวน มคฺโค อนุปฺปนฺโนติ เอตฺถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ อายูหิตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๑๐๕๐. อุปาทาเนหิ อาทินฺนาติ สมฺพนฺโธ. อฺเติ อุปาทานารมฺมเณหิ อฺเ อนุปาทานิยาติ อตฺโถ. อาทิเกน คหเณนาติ ‘‘อหํ ผลํ สจฺฉากาสิ’’นฺติ เอวํ ปจฺจเวกฺขณาณสงฺขาเตน คหเณน. อิทานิ อุเปตตฺถทีปกสฺส อุป-สทฺทสฺส วเสน อุปาทินฺน-สทฺทสฺส ¶ อตฺถํ วตฺตุํ ‘‘อุปาทินฺนสทฺเทน วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิพฺพานสฺส อนชฺฌตฺตภาวโต ‘‘อมคฺคผลธมฺมาเยว วุตฺตา’’ติ อาห. อิตเรหีติ อชฺฌตฺตปทาทีหิ.
ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา
๑๐๖๒. เมตฺตาย ¶ อยนํ อุปคมนํ เมตฺตายนํ, ตฺจ อตฺตโน สนฺตาเน เมตฺตาย ลาโภ อุปฺปาทนํ สตฺตานํ อนุปคโม อตฺถโต มชฺชนเมวาติ ‘‘เมตฺตา, เมทน’’นฺติ วตฺวา ‘‘สิเนหน’’นฺติ อาห.
๑๐๖๕. ตสฺมึ ตสฺมึ วิสเย จิตฺตํ สํรฺชตีติ จิตฺตสฺส สํรฺชนํ. ตณฺหาวิจริตาทีติ อาทิ-สทฺเทน เอสนาทโย สงฺคหิตา. ตณฺหาย วิปุลตา วิสยวเสน ปวตฺติวเสน วา เวทิตพฺพา. อนิจฺจาทิสภาวสฺส รูปาทิกสฺส นิจฺจาทิโต คหณํ อภินิเวโส วิเสสโต ตณฺหาวเสน โหติ ตณฺหารหิตาย ทิฏฺิยา อภาวาติ อุปจารวเสน นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาวมาห ‘‘นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหตี’’ติ. ปากเฏน สทฺเทน ลพฺภมานตฺตา ยถารุตวิฺายมานตฺตา จ วิสตฺติกาสทฺทสฺส วิสตสภาโว ‘‘ปธาโน อตฺโถ’’ติ วุตฺโต. ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส. เตน ตํ พาธยิสฺสามี’’ติอาทิวเสน (สํ. นิ. ๑.๑๕๑; มหาว. ๓๓) มาเรน คหิตตาย.
๑๐๖๖. อนตฺถจรณาทิอนภิสนฺธานกตาย อฏฺานภูเตสุ จ วสฺสวาตาทิสงฺขาเรสุ อุปฺปนฺนโกโป วิย สตฺเตสุ อตฺถาจรณาทินา อาโรปนาธิปฺปาเยสุเยว ตทชฺฌาโรปนวเสน ปวตฺโต ยทิปิ อนายตนุปฺปตฺติยา อฏฺานาฆาโตเยว โหติ, สตฺตวิสยตฺตา ปน สติ จิตฺตสฺส เอกนฺตพฺยาปตฺติยํ กมฺมปถเภโท โหติเยวาติ สกฺกา วิฺาตุํ, อฏฺานุปฺปตฺติยํ ปนสฺส น สิยา กมฺมปถเภโทติ อาห ‘‘สตฺเตสุ อุปฺปนฺโน อฏฺานโกโป กโรตี’’ติ. ปฏิฆาทิปทานํ ฆฏฺฏนาปุริมยามวิการุปฺปตฺติสมฺาทีสุปิ ¶ ทสฺสนโต ‘‘ปฏิวิโรธาทิปทานิ เตสํ วิเสสนตฺถานี’’ติ วุตฺตํ.
๑๐๙๑. ทฺเว ธมฺมา ตโย ธมฺมาติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน ปริจฺเฉทวโต พหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘อปริจฺเฉเทน พหุวจเนนา’’ติ วุตฺตํ. อุทฺเทโส กโตติ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. เตน พหุวจเนน อุทฺเทสกรณํ พหุวจเนน ปุจฺฉาย การณนฺติ ทีเปติ. อุทฺเทสานุวิธายินี หิ ปุจฺฉาติ. ตถา หิ สงฺขาปริจฺฉินฺเน อุทฺเทเส ‘‘กตเม วา ตโย’’ติ สงฺขาปริจฺฉินฺนาว ปุจฺฉา ¶ กรียตีติ. อุทฺเทเสน ธมฺมานํ อตฺถิตามตฺตวจนิจฺฉายํ สภาวภูมิการณผลาทิปริจฺเฉโท วิย สงฺขาปริจฺเฉโทปิ น กาตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ‘‘อนิทฺธาริตปริจฺเฉเท’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อปจฺจยา ธมฺมา’’ติ ปทโต ปน เหฏฺา อเนกเภทภินฺนา ธมฺมา อปริจฺเฉเทน พหุวจเนเนว อุทฺทิฏฺา, อุทฺธฺจ ตถา อุทฺทิสียนฺตีติ ตํ โสตปติตตาย เภทาภาเวปิ ปรมตฺถโต อปฺปจฺจยธมฺมสฺส อสงฺขตธมฺมสฺส จ โสปาทิเสสนิรุปาทิเสสราคกฺขยาทิอสงฺขตาทิวจนวจนียภาเวน อุปจริตเภเทคหิเต ปททฺวเยน อตฺถิ กาจิ เภทมตฺตาติ อปริจฺเฉเทน พหุวจเนน อุทฺเทโส กโตติ ยุตฺตํ สิยา. อุทฺเทสานุสารีนิ ปุจฺฉานิคมนานีติ ตานิปิ ตถา ปวตฺตานิ. นิทฺเทโส ปน ยถาธิปฺเปตสภาวาทิปริจฺเฉทวิภาวนวเสเนว กาตพฺโพติ อสงฺขตา ธาตุ อิจฺเจว กโต ปรมตฺถโต เภทาภาวทีปนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. กเถตุกามตาวเสน ปุจฺฉนฺโต ยสฺส กเถติ, เตน กาตพฺพปุจฺฉาย กรณโต ตคฺคตํ อชานนํ สํสยํ วา อนุวิธายเยว ปุจฺฉตีติ ‘‘สภาว…เป… อชานนฺตสฺส วเสน ปุจฺฉา กรียตี’’ติ วุตฺตํ. นิทฺเทสโต ปุพฺเพติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตํ ปุจฺฉานุสนฺธึเยว วิภาเวติ.
๑๑๐๑. ภินฺทิตฺวาติ วิภชิตฺวา. รูปาว…เป… วิฺเยฺยาติ กามาวจรกุสลมหากิริยวิฺาเณน มหคฺคตธมฺมานํ สมฺมสนวเสน ยถาโยคํ มหคฺคตปฺปมาณธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขณาทิวเสน รูปราคารูปราคสมฺปยุตฺเตน อกุสลมโนวิฺาเณน มหคฺคตธมฺมานํ อภินิเวสนอสฺสาทนวเสน ตํตํปฺตฺติยฺจ ตํตํโวหารวเสน ปวตฺเตน อาวชฺชเนน จ ยถาวุตฺตวิฺาณานํ ปุเรจาริเกน กามาวจรธมฺมา น วิฺเยฺยา. อิตเรนาติ ปริตฺตารมฺมเณน. กามาวจรานเมว อารมฺมณานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. รูปารมฺมณาทีหิ วิฺาเณหิ ตตฺถ รูปารมฺมเณน วิฺาเณนปิ สทฺทาทีนํ อวิฺเยฺยตา รูปสฺส จ วิฺเยฺยตา. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา ทฏฺพฺพา. จกฺขุทฺวาริเกน สทฺทาทีนํ อวิฺเยฺยตา รูปสฺส วิฺเยฺยตาติอาทินา ทฺวารเภทวเสน ¶ โยเชตพฺพํ. อิตรนฺติ อิฏฺมชฺฌตฺตํ อนิฏฺมนิฏฺมชฺฌตฺตฺจ. รูปาวจราทโย กามาวจรวิปากาทีหีติ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรปฺตฺติโย กามาวจรวิปาเกหิ โลกุตฺตรา กามาวจรโต าณวิปฺปยุตฺตกุสลกิริเยหิ อกุสเลหิ จ อวิฺเยฺยาติ โยเชตพฺพํ. นิพฺพานสฺส อวิชานนสภาโว เอว อตฺตสมฺภโว.
๑๑๐๒. รูปารูปาวจรกมฺมูปปตฺติภเว ¶ ทิฏฺิรหิโต โลโภ ภวาสโวติ ยถาวุตฺตวิสโย ทิฏฺิสหิโต สพฺพกามาวจรธมฺมวิสโย จ โลโภ กามาสโว ภวิตุํ ยุตฺโตติ วุตฺตํ ‘‘ภวาสวํ…เป… สิยา’’ติ. กามาสวภวาสววินิมุตฺตสฺส หิ โลภสฺส อภาวํ สยเมว วกฺขตีติ. ปาฬิยนฺติ อฏฺกถากณฺฑปาฬิยํ. ตตฺถ ยถา ‘‘กามาสโว อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ภวาสโว อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ อวตฺวา ‘‘จตูสุทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. ๑๔๖๕) วุตฺตตฺตา ‘‘ภวาสโว…เป… ยุตฺเตสุ เอว อุปฺปชฺชตี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺโตติ สาวธารณํ วุตฺตํ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺเตสุ อวิชฺชาสเวน สทฺธึ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๗๓). โสปิ ราโคติ สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค. กามภวปตฺถนา วิย กามาสโวติ ยุตฺตํ วตฺตุํ. สสฺสตทิฏฺิสหคตราคกามภวปตฺถนานมฺปิ หิ ภวาสโวติ วตฺตพฺพปริยาโย อตฺถีติ ‘‘สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค ภวราควเสน ปตฺถนา ภวาสโว นามา’’ติ วุตฺตํ, น เตสํ อิธ อธิปฺเปตภวาสวภาวทสฺสนตฺถนฺติ อฏฺกถายํ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘รูปารูปสงฺขาเต กมฺมโต จ อุปปตฺติโต จ ทุวิเธปิ ภเว อาสโว ภวาสโว’’ติ วุตฺตนฺติ. ตตฺถ กามภวปตฺถนาย ตาว กามาสวภาโว โหตุ, รูปารูปภเวสุ สสฺสตาภินิเวสสหคตราคสฺส กถนฺติ? โสปิ ยถาวุตฺตวิสเย กามนวเสน ปวตฺติโต กามาสโวเยว นาม. สพฺเพปิ หิ เตภูมกา ธมฺมา กมนียฏฺเน กามาติ. น เจตฺถ อนิฏฺปฺปสงฺโค ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภสฺส ภวาสวภาเวน วิสุํ อุทฺธฏตฺตา. อวสฺสฺเจตเมวํ วิฺาตพฺพํ, อิตรถา รูปารูปภเวสุ อุจฺเฉททิฏฺิสหคตสฺสปิ โลภสฺส ภวาสวภาโว อาปชฺเชยฺยาติ. กามาสวาทโย เอว ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกาสวภาเวน ทฺวิธา วุตฺตา.
๑๑๐๓. อิธ ปาฬิยาปิ ภวาสววินิมุตฺตโลภสฺส กามาสวภาโว น น สกฺกา โยเชตุนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามาสวนิทฺเทเส จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมจฺฉนฺโท สทฺธา’’ติ เกจิ.
๑๑๐๕. อุปาทานกฺขนฺเธสฺเวว ¶ ¶ ปวตฺตติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส ธมฺมสฺส ชีวคฺคหณวิสยสฺส ปรมตฺถโต อภาวา. รูเป…เป… วิฺาเณ วา ปน น ปติฏฺาติ รูปาทีนํ อวิปรีตสภาวมตฺเต อฏฺตฺวา สยํ สมาโรปิตสฺส เตสุ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺธสฺส กสฺสจิ อาการสฺส อภินิเวสนโต. เตเนวาห ‘‘ตโต อฺํ กตฺวา’’ติ. ตโต อุปาทานกฺขนฺธโต. เวทนาทโยปิ หิ เกจิ ทิฏฺิคติกา อนิจฺจาติ ปสฺสนฺตีติ. ตโตติ วา สรีรสงฺขาตรูปกฺขนฺธโต. ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ หิ วุตฺตํ. โหตีติ ภวติ สสฺสตํ อตฺตาติ อตฺโถ. อฺนฺติ พฺรหฺมอิสฺสราทิโต อฺํ.
อรูปภโว วิย รูปราคปฺปหาเนน รูปภโว กามราคปฺปหาเนน ปตฺตพฺโพ. รูปีพฺรหฺมานฺจ ปฺจกามคุณิโก ราโค ปหียติ, น วิมานาทีสุ ราโคติ โส อกามราโคติ กตฺวา กามาสโว น โหตีติ อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺตํ. ฏีกากาเรหิ ปน กามาสวภวาสววินิมุตฺตโลภาภาวทสฺสเนน รูปีพฺรหฺมานํ วิมานาทิราคสฺสปิ กามจฺฉนฺทาทิภาวโต ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตรูปารูปภวราควินิมุตฺโต สพฺโพ โลโภ กามาสโวติ ทสฺสิโต. ตตฺถ ยุตฺตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต กามราเคน ภวราเคน วา สหุปฺปตฺติยํ, สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต ตทฺราเคน สหุปฺปตฺติยํ, ‘‘จตูสุ ทิฏฺิคตา’’ติอาทิปาฬิยา อภาวทสฺสเนน กามาสวภวาสววินิมุตฺตโลภาภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กามาสโว’’ติอาทิปาฬิทสฺสเนน ทิฏฺิราคสฺส กามาสวภาวํ สาเธติ. ปหาตพฺพทสฺสนตฺถนฺติ ปหาตพฺพตาทสฺสนตฺถํ. ปหาเนติ ปหานนิมิตฺตํ.
๑๑๒๑. ชาติยาติ ขตฺติยสภาวาทิชาติสมฺปตฺติยา. โคตฺเตนาติ โคตมโคตฺตาทิอุกฺกฏฺโคตฺเตน. โกลปุตฺติเยนาติ มหากุลภาเวน. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสมฺปนฺนสรีรตาย. ‘‘โปกฺขร’’นฺติ หิ สรีรํ วุจฺจตีติ. มานํ ชปฺเปตีติ มานํ ปวตฺเตติ กโรติ. ปวตฺโต มาโน ปวตฺตมาโน. ปุคฺคลวิเสสนฺติ เสยฺยสฺส เสยฺโยติอาทิเภทํ ปุคฺคลวิเสสํ. เสยฺยํ ภินฺทิตฺวา ปวตฺตมาโน เสยฺยมาโน. ติณฺณนฺติ เสยฺยสฺส เสยฺยาทีนํ ติณฺณํ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อฺํ ปุคฺคลํ อนิสฺสาย วุตฺตานํ. เสยฺยาทิวเสน อตฺตโน มนนํ ปคฺคโห มาโน, ตสฺส กรณํ เสยฺโยหมสฺมีติอาทิปวตฺติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เสยฺโยติ อาทิกิจฺจกรณ’’นฺติ.
๑๑๔๐. สพฺโพปิ ¶ โลโภ อภิชฺฌาสภาโวติ อภิชฺฌา อาสวทฺวยสภาวา, กามราโค กามาสวสภาโว เอวาติ อาสวทฺวยเอกาสวภาโว อภิชฺฌากามราคานํ วิเสโส วุตฺโต. น อภิชฺฌา ¶ จ ธมฺมา เปตฺวา ทิฏฺึ อวิชฺชฺจ โนอาสวสภาวา. อภิชฺฌา จ อาสวทฺวยสภาวา เอว, นอภิชฺฌาสภาโว จ โลโภ นตฺถีติ อธิปฺปาเยน ‘‘โนอาสวโลภสฺส สพฺภาโว วิจาเรตพฺโพ’’ติ อาห. คณนาย เหตุยา สตฺตาติ วุตฺตนฺติ ปฺหาวารปาํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ หิ ‘‘อาสโว ธมฺโม อาสวสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. อาสโว ธมฺโม โนอาสวสฺส ธมฺมสฺส. อาสโว ธมฺโม อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จ. โนอาสโว ธมฺโม โนอาสวสฺส. โนอาสโว ธมฺโม อาสวสฺส. โนอาสโว ธมฺโม อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จ. อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา โนอาสวสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๓.๓.๑๖) อิเมสํ วารานํ วเสน ‘‘คณนาย สตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยทิ โนอาสวสภาโวปิ โลโภ สิยา, ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส วเสน ‘‘อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา โมหยถาวุตฺตโลภา อาสวสฺส ธมฺมสฺส ทิฏฺิยา เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ สตฺตโม, ปาฬิยํ อาคตํ สตฺตมํ อฏฺมํ กตฺวา ‘‘อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นวโม ปฺโห วุจฺเจยฺย, น ปน วุตฺโตติ. เอวํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตโลภสฺส โนอาสวภาวาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิตรสฺสปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเต จา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๑๑๖๒. ยถารูเป รูปปฺปพนฺเธ วตฺตมาเน ปุคฺคโล คจฺฉติ ติฏฺติ นิสีทตีติ วุจฺจติ, ตถา วิสทรูปสฺส อุปฺปาทกํ จิตฺตํ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ. ตํ ปน กุสลโต กิริยโต จ ปฺจมชฺฌานจิตฺตํ อภิฺาปฺปตฺตํ อปฺปตฺตฺจ ภินฺทิตฺวา สตฺตปฺาส ชวนานิ โวฏฺพฺพนฺจาติ อฏฺปฺาสวิธํ. สหชาตธมฺมานํ อกมฺมฺภาวกรตฺตา ถินมิทฺธสหคตจิตฺตํ วิสทานิ รูปานิ น สมุฏฺเปติ น อุปตฺถมฺเภติ จาติ วุตฺตํ ‘‘อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺต’’นฺติ.
๑๑๖๓. วิปกฺเขปิ ภาวโต อเนกนฺติกตฺตา รูปตฺตาสาธกตฺตํ. ครุภาวปฺปตฺติ ลหุตาวิรโห ทฏฺพฺโพ. สติปิ อฺเสมฺปิ อกุสลาทีนํ ลหุตาวิรเห ¶ ถินมิทฺธานํ เอกนฺตโต ลหุตาปฏิปกฺขตฺตา การณานุรูปตฺตา จ ผลสฺส ‘‘ถินมิทฺธสมุฏฺิตรูเปหี’’ติ วุตฺตํ. น ชาคร…เป… สนฺตตินฺติ เอเตน นามกาเย สุปนสฺส อสิทฺธตํ ทสฺเสติ. มิทฺธสฺส ผลตฺตาติ เอตฺถ มิทฺธํเยว นิทฺทาการณนฺติ นายํ นิยโม อิจฺฉิโต, นิทฺทาการณเมว ปน มิทฺธนฺติ นิยโม อิจฺฉิโตติ ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ขีณาสวานํ นิทฺทาย มิทฺธโต อฺํ การณํ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาโว อฏฺกถายํ ทสฺสิโตติ.
ฉาทนํ ¶ , อวตฺถรณํ วา โอนาโห, โส รูปสฺเสว สภาโวติ ปรสฺส อาสงฺกํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เตน สห วุตฺตา โอนาหปริโยนาหา จา’’ติ. อสงฺโกจวเสน วิสทา ปวตฺติ วิปฺผาริกภาโว. อาวรณภาโว วิยาติ เอเตน อาวรณสภาวตฺเตปิ มิทฺธสฺส ตพฺพิธุโร อนฺสาธารณตฺตา โอนหนาทิภาโวติ ทสฺเสติ. สามฺฺหิ ปฺจนฺนมฺปิ กามจฺฉนฺทาทีนํ อาวรณสภาโวติ อาวรณภาวสทิสสฺส โอนหนาทิภาวสฺส นามกาเย ลพฺภมานสฺส คหิตตาติ เอตฺถาธิปฺปาโย.
ปานนฺติ อนุโยโคติ จ ตํกิริยาสาธิกา เจตนา อธิปฺเปตาติ สุราปานสฺส สุรา…เป… โยคสฺส จ อกุสลภาเวน อุปกฺกิเลสทุพฺพลีกรณภาโว ยุตฺโตติ วุตฺโต. ‘‘สุราเมรยสฺส อชฺโฌหรณํ ปานํ ปมาทฏฺานานุโยโค จา’’ติ ปรสฺส อธิปฺปาโย. นีวรณํ หุตฺวา วาติอาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘นีวรณสภาวานํ นีวรณสมฺปยุตฺตภาวทสฺสนปราย โจทนาย นีวรณนฺติ กตฺถจิ อทิฏฺปโยคสฺส อสมฺปยุตฺตสฺส รูปสฺส ยถาลาภโต คหณํ าโยเยว น โหติ, สิทฺธนีวรณภาวสมฺปยุตฺตสภาวานํเยว ปน คหณนฺติ ตํสภาวา อรูปธมฺมาเยว ทสฺสิตา, น รูปนฺติ ถินํ วิย มิทฺธมฺปิ อรูปเมวาติ วิฺายตี’’ติ. ยนฺติ เยน วจเนน. อสมฺภววจนโตติ อสมฺภววจนภาวโต.
เตนาติ เตน รูปารมฺมณสฺส ฉนฺทราคสฺส ปหานวจเนน. รูปปฺปหานโต อฺโติ กตฺวา รูเป ฉนฺทราคปฺปหานํ ‘‘อฺโ กาโร’’ติ วุตฺตํ. ยํ อฏฺกถายํ ‘‘อฺถา’’ติ วุตฺตํ. อิทนฺติอาทินา ‘‘ตํ ปชหถา’’ติ ปาฬิยา น นิปฺปริยายปฺปหานํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติ. อรูปสฺเสว ยุชฺชตีติ ¶ สุทุทฺทสํ ทูรงฺคมาทิปฺปวตฺตกํ จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺโต อรูปธมฺโมเยว วิพนฺธิตุํ สมตฺโถติ ทสฺเสติ. เจตโส ปริยุฏฺานนฺติ กุสลจิตฺตสฺส คหณํ. นีวรณานิ หิ อุปฺปชฺชมานานิ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน กุสลวารํ คณฺหนฺตีติ วุจฺจนฺติ. คหณฺเจตฺถ ปริยุฏฺานํ ‘‘โจรา มคฺเค ปริยุฏฺึสู’’ติอาทีสุ วิย.
๑๑๗๖. อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจฺจ สห วุตฺตนฺติ อุทฺเทสปุจฺฉานิคมเน สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน อฏฺกถายํ อุทฺธจฺจสฺส กุกฺกุจฺเจน วินาภาวการณํ วตฺวา ‘‘ภินฺทิตฺวา วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ ปทสฺส นิทฺเทเส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานํ วิสุํ นิทฺทิฏฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. กามจฺฉนฺทสฺส อุกฺกฏฺนีวรณตา โอรมฺภาคิยภาโว. โส หิ รูปราคารูปราคปฺปการกามจฺฉนฺทํ ¶ อุปาทาย ตโต ติพฺพกิจฺจตาย ‘‘อุกฺกฏฺนีวรณ’’นฺติ วุจฺจติ. กามจฺฉนฺทนีวรณนฺตฺเวว โลโภ วุตฺโต, น ภินฺทิตฺวา. กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส จ อนวเสสโต อนาคามิมคฺเคน ปหาเน วุจฺจมาเน จตุตฺถมคฺควชฺโฌ โลโภ อนีวรณสภาโว อาปชฺชตีติ อาห ‘‘ยทิ…เป… สิยา’’ติ. โนนีวรโณ รูปราคารูปราคปฺปกาโร โลภธมฺโม นีวรณสฺส อวิชฺชาทิกสฺส. อาทิ-สทฺเทน ‘‘โนนีวรโณ ธมฺโม นีวรณสฺส จ โนนีวรณสฺส จ ธมฺมสฺส. นีวรโณ จ โนนีวรโณ จ ธมฺมา นีวรณสฺส ธมฺมสฺส. นีวรโณ จ โนนีวรโณ จ ธมฺมา โนนีวรณสฺส ธมฺมสฺส. นีวรโณ จ โนนีวรโณ จ ธมฺมา นีวรณสฺส จ โนนีวรณสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๓.๘.๒๕) อิเม ปฺเห สงฺคณฺหาติ. จตฺตารีติ วุตฺตํ นีวรณปทมูลกานํ ติณฺณํ โนนีวรณมูลกสฺส เอกสฺส วเสน. นีวรณโนนีวรณตทุภยมูลกานํ ปน ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน นวาติ วุตฺตํ. ตสฺมาติ ยถาทสฺสิตนยาย ปาฬิยา อภาวา โนนีวรณโลภาภาวา.
๑๒๑๙. เตเนวาติ ปุริมทิฏฺิอากาเรเนว อุปฺปชฺชมาเนน. ทิฏฺิคติเกหิ วุจฺจมานานํ ‘‘นิจฺจํ สุภ’’นฺติ เอวมาทิวจนานํ, ทิฏฺิรหิเตหิ วุจฺจมานานํ คคนกุสุมาทิโลกโวหารวจนานฺจ วตฺถูนิ วาจาวตฺถุมตฺตานีติ อาห ‘‘วาจา…เป… วา’’ติ.
๑๒๒๑. จิตฺเตน ¶ ปรโลเก ิโตติ ยสฺมึ โลเก นิพฺพตฺติวเสน สยํ ิโต, ตโต อฺํ โลกํ ปรโลโกติ จิตฺเตน คเหตฺวา ิโต.
๑๒๓๖. น หิ ปุริเมหีติอาทินา ปมมคฺคาทีหิ สมุคฺฆาฏิตอปายคมนียภาวาทิกา เอว ราคาทโย ทุติยมคฺคาทีหิ ปหียนฺตีติ ทสฺเสติ.
๑๒๘๗. อุปฏฺิเตปิ ทุคฺคตินิมิตฺตาทิเก น ตถา ติพฺโพ โลโภ อุปฺปชฺชติ, ยถา สุคตินิมิตฺตาทิเกติ อาห ‘‘พลวนิกนฺติวิรเหนา’’ติ.
๑๓๐๑. เอกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท อุปฺปนฺนานํ วิย เอกสฺมึ สนฺตาเน อุปฺปนฺนานมฺปิ สหปวตฺติปริยาโย อตฺถีติ ปหาเนกฏฺเน ราครเณน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตโมหสฺส สรณตา วุตฺตา. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาหิ โย โมโห สหชาโต ภเว, โสปิ ราเคน สรโณ ปหาเนกฏฺภาวโตติ ¶ . โลภโทสโมหตเทกฏฺกิเลสตํสมฺปยุตฺตกฺขนฺธตํสมุฏฺานกมฺมเภทโต สพฺพสฺสปิ อกุสลสฺส สงฺคหณวเสน ปวตฺโต สรณปทนิทฺเทโส อรณวิภงฺคสุตฺเตนปิ อฺทตฺถุ สํสนฺทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อรณวิภงฺคสุตฺเต’’ติอาทิมาห. ยํ ปน อฏฺกถายํ สมฺปโยคปฺปหาเนกฏฺภาวทีปเนน ราคาทีนํ สพฺเพสํ วา อกุสลธมฺมานํ สรณภาวทสฺสนํ, ตํ ปาฬิยา ยถาทสฺสิตธมฺมานํ อฺมฺสรณภาวทสฺสนปรํ, ตทฺธมฺมานํ สรณภาวปฏิเสธนปรนฺติ อรณวิภงฺคสุตฺตวิโรโธติ ทฏฺพฺพํ. สุตฺตนฺตเทสนาย วา ปริยายกถาภาวโต นิปฺปริยายโต สรณภาโว วิย อรณภาโวปิ อกุสลธมฺมานํเยวาติ ตถาปวตฺตาย อฏฺกถาย น โกจิ สุตฺตวิโรโธติ ทฏฺพฺพํ.
สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา
๑๓๑๓. อหํ-สทฺเทน เหตุภูเตน โย อตฺโถติ เอตฺถ อหํ-สทฺโท อตฺโถติ อธิปฺเปโต. อตฺถาวโพธนตฺโถ หิ สทฺทปฺปโยโค. อตฺถปราธีโน เกวโล อตฺถปทตฺถโก, โส ปทตฺถวิปริเยสการินา ปน อิติ-สทฺเทน ปรโต ปยุตฺเตน สทฺทปทตฺถโก ชายติ ยถา คาวีติ อยมาหาติ โค-สทฺทํ อาหาติ วิฺายติ. เตน วิฺตฺติวิการสหิโต สทฺโท ปฺตฺตีติ ทสฺเสติ. ตถา หิ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต ¶ โวหาโร โลกิยโสเต ปฏิหฺตี’’ติอาทินา (กถา. ๓๔๗) ปฺตฺติยา วจนภาวํ สาธยติ. อฺถาติอาทินา ปฺตฺติยา อสทฺทสภาวตฺเต โทสมาห. อธิวจนาทิตา สิยา, ตถา จ อธิวจนาทีนํ อธิวจนปถาทิโต วิเสโส น สิยาติ ทุโกเยว น สมฺภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํ ปน สกสนฺตติปริยาปนฺเน รูปาทโย ธมฺเม สมูหโต สนฺตานโต จ เอกตฺตวเสน คเหตฺวา อหนฺติ โวหริยมานา อุปาทาปฺตฺติ สงฺขายติ โวหรียตีติ สงฺขาติ อธิปฺเปตา. ตถา เสเสสุ ยถาสมฺภวํ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘ทตฺโตติ เอตฺตาวตา สตฺตปฺตฺตึ ทสฺเสตฺวา อฺมฺปิ อุปาทาปฺตฺตึ ทสฺเสตุ’’นฺติอาทิ. ปทตฺถสฺสาติ อหํ-สทฺทาทิปทาภิเธยฺยสฺส, ปรมตฺถสฺส วา. อธิวจนํ สทฺโทติ อธิปฺปาเยน ‘‘วทนฺเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส หิ อตฺตนา าเปตพฺพมตฺถํ สยํ าโต เอว าเปตีติ อคฺคหิตสมฺพนฺธสฺส น สทฺโท อตฺถปฺปกาสนสมตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ คหิตสฺเนา’’ติ. วิเสเสน ายตีติ สมฺาติ สํ-สทฺทสฺส วิเสสตฺถตํ อาห.
กรียตีติ อิทํ อิมสฺสตฺถสฺส อธิวจนนฺติ เอวํ นิกฺขิปียติ. นามภูตํ วจนเมว ตํ ตํ ¶ อตฺถํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วทติ พฺยฺชยติ จาติ อาห ‘‘นามมิจฺเจว วุตฺตํ โหตี’’ติ. เตเนวาห ‘‘น หิ ปถวี’’ติอาทิ. ปถวีสงฺขาตนฺติ ปถวี-สทฺทาภิเธยฺยํ.
อาจริยาติ อฏฺกถาย สํวณฺณนกา อาจริยา, น อฏฺกถาจริยาติ อธิปฺปาเยน วทติ. มาติกายนฺติ มาติกาวณฺณนายํ. เตนาติ มาติกาวณฺณนาวจเนน. อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถาย จ อตฺถทสฺสนสฺส เอตสฺส ยถาวุตฺตสฺส อาจริยวาทสฺส วิโรโธ สิยา, ตเมว วิโรธํ ‘‘น หี’’ติอาทินา วิวรติ. ตตฺถ อธิวจนปถาทิภาเวน วุตฺตานํ ธมฺมานํ ปกาสกสฺส สภาวสฺส วิฺตฺติวิการสหิตสทฺทสฺเสว วจนมตฺตํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺติอาทิ ยุชฺชติ, น อสภาวสฺสาติ อธิปฺปาเยน ‘‘อุปฺปาทวยกิจฺจรหิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนิทฺธาริตสภาวสฺสาติ ปรมตฺถโต อนุปลทฺธสภาวสฺส.
ทุวิธาติ ปฺาปนปฺาปิตพฺพเภทโต ทุวิธา. ยถาวุตฺตปฺปการาติ อุปฺปาทวยกิจฺจรหิตาติอาทิปฺปการา. อฏฺกถายํ ปุคฺคลปฺตฺติวณฺณนายํ. นนุ ¶ จ ตตฺถ อุปนิธาปฺตฺติอาทโย อปราปิ ปฺตฺติโย วุตฺตา, อถ กสฺมา ‘‘ฉ ปฺตฺติโยว วุตฺตา’’ติ วุตฺตํ? สจฺจํ วุตฺตา, ตา ปน วิชฺชมานปฺตฺติอาทีสุ ฉสุ เอว อนฺโตคธาติ ‘‘อฏฺกถายํ วิชฺชมานปฺตฺติอาทโย ฉ ปฺตฺติโยว วุตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ รูปาทิ วิย อวิชฺชมานตฺตา ปฺาปิตพฺพตฺตา จ อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมานสฺส จ สตฺตรถาทิอตฺถสฺส ปฺาปนโต อวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอวํ อวิชฺชมานปฺตฺติวจเนน ยถาวุตฺตา ทุวิธาปิ ปฺตฺติ สงฺคหิตาติ อาห ‘‘อวิชฺชมาน…เป… วุตฺตา’’ติ. อิตเรหีติ วิชฺชมานปฺตฺติอาทีหิ อวเสเสหิ ปฺจหิ, รูปเวทนาทีนํ สตฺตรถาทีนฺจ อตฺถานํ ปกาเรหิ าปนโต ตํตํวาจโก สทฺโทเยว วิสยเภทโต วิชฺชมานปฺตฺติอาทิเภทา ปฺตฺติ สงฺขาทีหิ ทสหิ ปเทหิ วุตฺตาติ อยํ ปุริโม อตฺโถ, โส จ ยถารุตวเสเนว ปาฬิยา วิฺายมานตฺตา ‘‘ปาฬิอนุคโต อุชุโก’’ติ จ วุตฺโต. ยทิ จาติอาทีสุ สตฺตาทิกา ยถาวุตฺตปฺปการา อุปาทาปฺตฺติ ยทิ อวิชฺชมานปฺตฺติ, สา อตฺถีติ น วตฺตพฺพา. อวิชฺชมานา จ สา ปฺาปิตพฺพโต ปฺตฺติ จาติ เตสํ อาจริยานํ ลทฺธีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ตสฺสา ลทฺธิยา วเสน ปฺตฺติปถาติ วุตฺตธมฺมานมฺปิ วิชฺชมานปฺตฺติภาวาปตฺติโจทเนน ตตฺถ โทสํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา จา’’ติอาทินา. ตโตติ ยสฺมา ¶ อวิชฺชมานตฺตา ปฺาปิตพฺพตฺตา จ สตฺตรถาทีนํ อวิชฺชมานปฺตฺติภาโว วิย วิชฺชมานตฺตา ปฺาปิตพฺพตฺตา จ สพฺเพสํ สภาวธมฺมานํ วิชฺชมานปฺตฺติภาโว อาปชฺชติ, ตสฺมาติ อตฺโถ.
‘‘อถา’’ติอาทินา ปฺตฺติปถนิทฺเทสโต วิสิฏฺสฺส ปฺตฺติธมฺมนิทฺเทสสฺส สยเมว การณมาสงฺกติ. ‘‘นาปี’’ติอาทินา ตสฺส การณสฺส อสิทฺธตํ ทสฺเสติ. ‘‘ปุริโสติ สงฺขา’’ติอาทีสุ สงฺขาทโยปิ นามาทีหิ อตฺถโต อวิสิฏฺา วุตฺตาติ อาห ‘‘สงฺขาทิสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา’’ติ. วจนคฺคหณํ วจนุจฺจารณํ. อฺสฺสาติ นามปฺตฺตึ สนฺธายาห. เตสนฺติ สงฺเกตคฺคหณวจนคฺคหณานํ. อสมตฺถตา น สมฺภวตีติ โยชนา. ตเมว อสมฺภวํ ‘‘ยทิ หี’’ติอาทินา วิวรติ. ปฺตฺติยาติ นามปฺตฺติยา. ปฺตฺติปฺาปเนติ ยาย นามปฺตฺติยา อุปาทายปฺตฺติ รูปาทโย จ ปฺาปียนฺติ, ยา จ โสตทฺวารวิฺาณสนฺตานานนฺตรมุปฺปนฺเนน คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารวิฺาณสนฺตาเนน คยฺหติ, สา อยํ นามาติ ตสฺสา ¶ ปฺาปเน อสงฺกรโต ปเน. อถ วา โสตทฺวารวิฺาณสนฺตานานนฺตรมุปฺปนฺเนน มโนทฺวารวิฺาณสนฺตาเนน ปฺตฺติยา คาหาปเน ปริจฺฉินฺทเน. ตสฺสา อฺา ปฺตฺติ วตฺตพฺพา สิยาติ ตสฺสา นามปฺตฺติยา าปเน สงฺเกตคฺคหณวจนคฺคหณานํ สหการีการณภูตา อฺา นามปฺตฺติ อตฺถีติ วตฺตพฺพา อนฺุาตพฺพา สิยา. ตโต อตฺถวิชานนเมว น สิยาติ เกวลานิ สงฺเกตคฺคหณวจนคฺคหณานิ อตฺถปฺาปเน วิย ปฺตฺติาปเนปิ อสมตฺถานิ, ปฺตฺติ จ าตาเยว เตสํ สหการีการณํ ตํชานนตฺถํ ปฺตฺติอนนฺตรปริกปฺปเน จ อนวตฺถานาปตฺตีติ อตฺถาธิคมสฺส สมฺภโว เอว น ภเวยฺย.
สงฺเกโต รูปาทีสุ น กิฺจิ โหติ, ภูตาทินิมิตฺตํ ภาวนาวิเสสฺจ อุปาทาย โวหริยมานา กสิณาทิปฺตฺติ วิย ตํ ตํ สงฺเกติตพฺพํ สงฺเกตกรณฺจ อุปาทาย โวหารมตฺโต, ตสฺส จ ปฺาปิกา นามปฺตฺตีติ ยถาวุตฺตโทสาปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาปิ สงฺเกตคฺคหณ’’นฺติ อโวจ. นนุ จ อตฺถวิชานนาสมฺภวโจทเนเนว สงฺเกตคฺคหณาภโวปิ ทสฺสิโตติ? สจฺจเมตํ, สงฺเกเต ปน อาจริยานํ มติเภโท วิชฺชติ. ตตฺถ เอกปกฺขิโก อยํ โทโสติ ทสฺสนตฺถํ ตสฺส วิสุํ วจนํ วุจฺจมานา รูปาทโย ธมฺมาวจนตฺถา ปฺาปิตพฺพา จ, ตทภิธายโก สทฺโท ปฺตฺตีติ. เอตฺตาวตา สพฺพโวหาโร สิชฺฌตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘วจน…เป… ชนํ นตฺถี’’ติ อาห. ปฺตฺติยา วจนภาโว สิทฺโธ ปฏิหนนโสตพฺพตาทีปกตฺตา ¶ เตสํ ปาานนฺติ อธิปฺปาโย. อาทิ-สทฺเทน ‘‘อตฺถิ เกจิ พุทฺธสฺส ภควโต โวหารํ สุณนฺติ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ปฺตฺติธมฺมา’’ติ ปทสฺส ยถาวุตฺตปฺตฺติโย อตฺโถติ เอตสฺมึ ปกฺเข มาติกาวณฺณนาย วิโรโธ, อฏฺกถายํ อวุตฺตตา, อิมิสฺสา ปาฬิยา อนนุคโม, สพฺเพ ธมฺมา ปฺตฺตีติ นิทฺทิสิตพฺพตา, ปฺตฺติปถปทสฺส นวตฺตพฺพตา, อนวตฺถานาปตฺติโต อตฺถวิชานนาสมฺภโวติ อเนเก โทสา, วิฺตฺติวิการสหิตสฺส ปน สทฺทสฺส ปฺตฺติภาเว ยถาวุตฺตโทสาภาโว อเนเกสํ ปาปฺปเทสานฺจ อนุโลมนํ, ตสฺมา. ตตฺถ ยุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ปาฬิ…เป… ตพฺโพ’’ติ.
ยทิ ¶ สตฺตาติอาทินา สทฺทสฺส ปฺตฺติภาเว อฏฺกถาย วิโรธมาห. เอวํ ปฺตฺติภาเว ยทิ สทฺทสฺส ปฺตฺติภาโว, ตสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา รูปาทิอตฺถสฺส จ ปฺาปนโต วิชฺชมานปฺตฺติภาโว เอว สิยา, น อวิชฺชมานปฺตฺติภาโว. น หิ เต สตฺตาทโย ปฺตฺตีติ. เอวฺจ อวิชฺชมานปฺตฺติยา อภาโว เอว สิยา. วุตฺตา จ อฏฺกถายํ (ป. ป. อฏฺ. ๑ มาติกาวณฺณนา) ‘‘อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. อิตโร วิสยสฺส อวิชฺชมานตฺตา ตสฺส อวิชฺชมานปฺตฺติภาโวติ ยถาวุตฺตวิโรธาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิชฺชมานาน’’นฺติอาทิมาห. อิทานิ สตฺตาทิวิสยสฺส เกนจิปิ ปริยาเยน อตฺถิตาย อภาวทสฺสเนน ตพฺพิสยาย ปฺตฺติยา อวิชฺชมานปฺตฺติภาวํเยว ววตฺถเปติ ‘‘อยฺจ วาโท’’ติ. วิชฺชมานา เอว สตฺตาทโย รูปาทิสภาวาภาววเสน ‘‘อวิชฺชมานา’’ติ วุจฺจนฺติ, น สพฺพถา อภาวโต. ตถา หิ ตถา ตถา ปฺาปิยมานภาเวน วิฺายนฺตีติ ยถาวุตฺตรูโป วาโท ‘‘รูปํ อตฺถีติ? เหวตฺถิ เหว นตฺถีติ. เสวตฺถิ เสว นตฺถีติ. น เหวํ วตฺตพฺเพ. เสวตฺถิ เสว นตฺถีติ. อามนฺตา. อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ’’ติ (กถา. ๓๐๖) เอวํ ปวตฺตาย เหวตฺถิกถาย. ตตฺถ หิ รูปาทโย ธมฺมา รูปาทิสภาเวน อตฺถิ, เวทนาทิสภาเวน นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพเมวิทํ เอวํ อตฺถิ เอวํ นตฺถีติ เอวํลทฺธิเก สนฺธาย ‘‘รูปํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ‘‘เหวตฺถิ เหว นตฺถี’’ติ วิสฺสชฺชนํ ปรวาทิสฺส. อถ นํ สกวาที ยทิ รูปเมว เอวํ อตฺถิ เอวํ นตฺถีติ ลทฺธิ, เอวํ สนฺเต โส เอว อตฺถิ โส เอว นตฺถิ นามาติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘เสวตฺถี’’ติ อาห. อิตโร เตเนว สภาเวน อตฺถิตํ, เตเนว นตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ทุติยํ ปุฏฺโ สกภาเวน อตฺถิตํ, ปรภาเวน นตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. ตโต สกวาที ‘‘อตฺถฏฺโ นตฺถฏฺโ’’ติอาทินา อตฺถิตา วา นตฺถิตา วา อฺมฺวิรุทฺธา เอกสฺมึ ธมฺเม วินา กาลเภเทน อสมฺภวตฺตาติ กึ เอกตฺตํ อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ¶ ปรวาทึ นิคฺคณฺหาตีติ. ปฏิสิทฺโธติ จ ‘‘รูปํ ‘รูป’นฺติ เหวตฺถิ, รูปํ ‘เวทนา’ติ เหว นตฺถี’’ติอาทินา (กถา. ๓๐๖) วุตฺตาย รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณานํ สกภาเวน อตฺถิตาย ปรภาเวน นตฺถิตาย จ ปฏิเสธเนน สตฺตาทีนมฺปิ ตถาภาโว ปฏิเสธิโต โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
รูปาทโย ¶ น โหนฺตีติ รูปาทิสภาวา น โหนฺติ. ตถา ตถาติ สมูหสนฺตานาทิวเสน. วิจิตฺตสฺา ปริกปฺปวเสน อุปฺปชฺชติ. ยทิ สตฺตรถาทิสฺาวลมฺพิโต วจนตฺโถ วิชฺชมาโน น โหติ, นนุ สตฺตรถาทิอภิลาปา อนริยโวหารา ชายนฺตีติ อาห ‘‘น จ เต อภิลาปา’’ติอาทิ. อตฺตโน วเสน กิฺจิ อโหนฺตํ ปฺาปกสฺส วจนสฺเสว วเสน ปฺาปิตพฺพตฺตา ปฺตฺติโวหารํ ลภติ. อิมินาว อธิปฺปาเยนาติอาทิ ‘‘สยํ อวิชฺชมาโน’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธายาห. ตนฺติ สตฺตาทิคฺคหณํ. ‘‘พฺรหฺมวิหารจตุกฺกํ สตฺตปฺตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา นวตฺตพฺพารมฺมณํ นาม โหตี’’ติอาทินา อฏฺกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๒๑) ตตฺถ ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ยทิ ปริตฺตาทิภาเวน น วตฺตพฺพํ, กถํ อวิชฺชมานสฺส สตฺตาทิกสฺส ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘ขนฺธสมูหสนฺตาน’’นฺติอาทิ. ตนฺติ ขนฺธสมูหสนฺตานํ. ตทุปาทานภูตนฺติ ปุคฺคโลติ คหณปฺตฺตีนํ การณภูตํ. ยทิ ปุคฺคลสฺาย เสวมานสฺส กุสลาทิอุปฺปตฺติ โหติ, กถํ ปุคฺคลทสฺสนํ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ ปฏิสิทฺธนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ปถวีธาตุ อุปลพฺภตีติ ปุคฺคลาภาเว วิปกฺขวเสน นิทสฺสนมาห. อิทฺเหตฺถ อนุมานํ. น รูปาทโย วิเวเจตฺวา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เตสํ อคฺคหเณ ตถารูปาย พุทฺธิยา อภาวโต เสวนาทโย วิยาติ. ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺปรมตฺเถน โย ฉวิฺาณวิฺเยฺโยติ สํสรติ มุจฺจติ จาติ เอวํ ทิฏฺิยา ปริกปฺปิตปุคฺคโลว ปฏิเสธิโต, น โวหารปุคฺคโลติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิเส…เป… ทิฏฺี’’ติ อาห.
คาถาย ปฺจสุ ขนฺเธสุ รูปํ เวทนา สฺา เจตนา วิฺาณนฺติ เอเตสุ กํ นาม ธมฺมํ สตฺโตติ ชานาสิ นุ, เอเตสุ เอกมฺปิ สตฺโตติ คณฺหิตุํ นารหตีติ ทสฺเสติ. อถ เอเตหิ อฺโ เอโก สตฺโต อตฺถีติ ปจฺเจสิ. เอวมฺปิ มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต. นุ-สทฺโท ทิฏฺิคตเมเวติ อวธารณตฺโถ. กสฺมา? ยสฺมา สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ. ตเมวตฺถํ วิวรติ ‘‘นยิธ สตฺตูปลพฺภตี’’ติ. ยสฺมา ปจฺจกฺขโต วา อนุมานโต วา อนุปลทฺธิโต นตฺถิ เอตฺถ โกจิ สตฺโต นามาติ อธิปฺปาโย. ยทิ สตฺโต นตฺถิ, กถํ สตฺโต สํสารมาปาทีติอาทิ นียตีติ. กิเมตฺถ ¶ เนตพฺพํ, สตฺโตติ โวหารสตฺโต อธิปฺเปโต, ยสฺมา สตฺต-สทฺโท โวหาเร ¶ ปวตฺตตีติ. ทุติยคาถาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺโต ปนา’’ติอาทิมาห. องฺคสมฺภาราติ องฺคสมฺภารโต อกฺขจกฺกอีสาทิองฺคสมฺภารมุปาทายาติ อตฺโถ. สตฺโตติ โวหาโร.
อวิชฺชมานสฺสาติ อจฺจนฺตํ อวิชฺชมานสฺส สสวิสาณาทิกสฺส. ยทิ อจฺจนฺตํ อวิชฺชมานํ, กถํ ตํ คยฺหตีติ อาห ‘‘ปริกปฺปิต’’นฺติ. โลกสฺาตํ ฆฏาทิ. เอตฺถ ปน ยถา อตฺตานํ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานกธมฺมานํ ตํสนฺตติปติตานฺจ กิเลสุปตาปาภาเวน อสฺสตฺถภาวปจฺจยตาย อุปฺปาทาทิรหิตมฺปิ นิพฺพานํ ‘‘อสฺสาสนกรส’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตนกธมฺมวเสน อุปฺปาทาทิรหิตาปิ ปฺตฺติ ปวตฺตาติ วุตฺตา. เหตุอตฺโถ วา อนฺโตนีโตติ ปวตฺติตา โวหาริตาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตถา นามปฺตฺติ ปฺเปตพฺพมตฺถํ คหิตาเยว ปฺาเปติ, วิฺตฺติ วิย อธิปฺปายํ วิฺาเปตีติ สา คเหตพฺพาภาวโต วุจฺจมานตฺถทฺวาเรน วุจฺจมานาติ วุตฺตา. ปฺาปิตพฺพปฺตฺติยา ปน วุจฺจมานภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตถา ปการโต าปนภาเวน าเปตพฺพาปนนฺติ กตฺวา คเหตพฺพตฺตาเยว จ ตสฺสา อนิทฺธาริตสภาวตา ปฏิกฺขิตฺตา ทฏฺพฺพา. น หิ สภาวธมฺมานํ กกฺขฬผุสนาทิ สรูปโต สทฺเทน วจนียภาวํ ภชติ, อปิจ โข เนสํ กาลเทสาทิเภทภินฺนานํ วินิวตฺตอฺชาติยโก สชาติยสาธารโณ ปุพฺพสงฺเกตานุรูปํ อชฺฌาโรปสิทฺโธ สามฺากาโร วจนีโย. ตตฺถาปิ น วินา เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน สทฺโท ปวตฺตตีติ ตสฺส ปวตฺตินิมิตฺตภูโต โลกสงฺเกตสิทฺโธ ตํตํวจนตฺถนิยโต สามฺาการวิเสโส นาม ปฺตฺตีติ ปุพฺพาจริยา. โส หิ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สทฺทํ นาเมติ, ตสฺส ตสฺส วา อตฺถสฺส นามสฺํ กโรตีติ นามํ, ปกาเรหิ าปนโต ปฺตฺติ จาติ.
กสฺส ปน โส อาการวิเสโสติ? ปฺาเปตพฺพตฺถสฺสาติ เวทิตพฺพํ. อเนกาการา หิ อตฺถาติ. เอวฺจ กตฺวา ตสฺสา ปฺตฺติยา คเหตพฺพตาวจนฺจ สมตฺถิตํ ภวติ, อวสฺสฺจ เอตเมวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อฺถา วจนวจนียเภทานํ สงฺกโร สิยา, สพฺโพปิ อตฺโถ สพฺพสฺส สทฺทสฺส วจนีโย, สพฺโพ จ สทฺโท สพฺพสฺส อตฺถสฺส วาจโกติ น เจตฺถ สงฺเกตคฺคหเณเนว เตสํ ปวตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํ ววตฺถิเตสุ เอว เตสุ สงฺเกตคฺคหณสฺส ปวตฺติโต.
อปเร ¶ ปน ‘‘ยถา ธูมโต อคฺคิอนุมาเน น เกวเลน ธูเมเนว อคฺคิ วิฺายติ, ธูมสฺส ปน ¶ อคฺคินา อวินาภาวสงฺขาโต สมฺพนฺโธ วิฺายมาโน ธูเมน อคฺคิ วิฺายติ, เอวํ สทฺเทน อตฺถวิชานเน น เกวเลน สทฺเทน ตทตฺโถ วิฺายติ. ตํตํสทฺทสฺส ปน เตน เตน อตฺเถน อวินาภาวสงฺขาโต สมฺพนฺโธ วิฺายมาโน เตน เตน สทฺเทน อตฺถํ าเปตีติ เวทิตพฺพํ. อฺถา อคฺคหิตสมฺพนฺเธนปิ สทฺทสวนมตฺเตน ตทตฺโถ วิฺาเยยฺยาติ. โย ยเมตฺถ ยถาวุตฺตรูโป สมฺพนฺโธ, โส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส สฺาปนภาเวน นามนฺติ ปรมตฺถโต อภาวา โลกสงฺเกตวเสน โลกสงฺเกโตติ วา สิทฺโธ าโตติ โลกสงฺเกตสิทฺโธติ, สทฺเทน ปกาสิยมานานํ อตฺถปฺปการานํ อธิคมเหตุตาย ปการโต าปนโต ปฺตฺตีติ จ วุตฺโต’’ติ วณฺณยนฺติ.
สงฺขตาสงฺขตวินิมุตฺตสฺสปิ เยฺยวิเสสสฺส อภาเว ฆฏาทิสทฺทาภิเธยฺยา วิย ปถวีผสฺสาทิสทฺทวจนีโยปิ น ลพฺภติเยวาติ สพฺพโวหารโลโป สิยา. ยสฺมา จ รูปารูปธมฺมา ปพนฺธสงฺขาตตํตํวิเสสาการวเสเนว ปวตฺตนฺติ, น เกวลา, ตสฺมา เตสํ เต สณฺานสมูหอวตฺถาวิเสสาการา ยทิปิ ปรมตฺถโต กิฺจิ น โหนฺติ, ปรมตฺถโต ปน วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ อุปาทานานํ วเสน วิชฺชมานภาวํ ลภิตฺวา ตํตํคหณานุรูปํ ตํตํอภิลาปาธิกรณํ ภวติ. อุปาทายปฺตฺติ หิ อุปาทานโต ยถา อฺา อนฺาติ จ น วตฺตพฺพา, เอวํ สพฺพถา อตฺถิ นตฺถีติ จ น วตฺตพฺพา. ตโยปิ หิ เอเต สนฺตาเยวาติ เอวํ ตาว มาติกาวณฺณนาย น โกจิ วิโรโธ. สงฺขายติ สํกถียตีติ สงฺขาติ อยมตฺโถ กเถตพฺพภาเวน วจนตฺเถเยว นิรุฬฺโห, น วจนสฺมินฺติ วจนปกฺขสฺส อุชุกตา สมฺภวติ. วจนปกฺโขเยว ปาฬิอนุคโต, น ปรมฺปราคโต ยถาวุตฺโต อตฺโถติ กุโต ปเนตํ ลพฺภา. น หิ อนีโต อตฺโถ ปาฬิอนนุคโต, นาปิ สพฺพา ปาฬินีตตฺถา เอวาติ ยถาวุตฺตา ทุวิธา ปฺตฺติโย อฏฺกถายํ ฉหิ ปฺตฺตีหิ ยถาสมฺภวํ วุตฺตาเยวาติ สิทฺธเมตํ อตฺถีติ น วตฺตพฺพาติ.
ยทิ ปรมตฺถโต อตฺถิตาปฏิเสโธ, อิฏฺเมตํ. อถ โวหารโต, สตฺตรถฆฏาทีหิ สตฺตรถาทิวจนปฺปโยโคเยว น สมฺภเวยฺยาติ. น ¶ หิ วจนียรหิโต วจนปฺปโยโค อตฺถีติ. ปรมตฺถธมฺมานํ อสภาวธมฺมภูตาย ปฺตฺติยา วิภาคทสฺสนตฺถา อธิวจนาทิทุกตฺตยเทสนาติ น ปรมตฺถธมฺมานํ รูปาทีนํ ปฺตฺติภาวาปตฺตีติ. น จ ปฺตฺติปถปฺตฺติธมฺมนิทฺเทสานํ อวิเสสวจนํ ยุตฺตํ, สทฺทสฺเสว ปน ปฺตฺติภาเว สิยา กาจิ เตสํ วิเสสมตฺตา. ปฺาปิตพฺพสฺส อปรมตฺถสภาวสฺเสว ปฺตฺติภาโว อธิปฺเปโตติ น สพฺโพ ปฺตฺติปโถ ปฺตฺติสทฺเทน วุตฺโต, ปฺตฺติ จ ปฺาเปตพฺพภาเวน วุตฺตาติ ปฺตฺติปถปทํ วตฺตพฺพเมว. เอวฺเจตํ ¶ อิจฺฉิตพฺพํ. อิตรถา สทฺทสฺส จ ปฺาปิตพฺพตาย ปฺตฺติปถภาโวติ ปฺตฺติปทํ น วตฺตพฺพํ สิยาติ จ สกฺกา วตฺตุํ, นิกฺเขปกณฺเฑ วิภตฺตาเยว ปฺตฺติ ‘‘ปุริโส มาคณฺฑิโย’’ติ เอตฺถาปิ ทสฺสิตาติ น น สกฺกา วตฺตุํ. ตถาปิ หิ ยถาวุตฺตอุปาทายปฺตฺตินามปฺตฺตีนํ สภาวสมฺภวโตติ สงฺขาทิสทฺทานํ สมานตฺถตาปิ เตสํ มติมตฺตเมว, วิฺตฺติ วิย อธิปฺปายํ วิฺาเปนฺตา สยํ าตาเยว นามปฺตฺติ ปฺาเปตพฺพมตฺถํ ปฺาเปติ คหิตสรูปตาย ปทีโป วิย รูปคตวิธํสเนติ น ปฺตฺติอนฺตรปริกปฺปเนน ปโยชนํ อตฺถิ ปฺาเปตพฺพตฺถปฺาปเน, นามปฺตฺติปฺาปเน ปน อุปาทานเภทภินฺนา อุปาทายปฺตฺติ วิย ตํตํวจนวจนตฺถเภทภินฺนา นามปฺตฺตีติ อฺา ปฺตฺติ อิจฺฉิตา เอว. น จ อนวตฺถานโทโส ตํตํวจนสฺส ตทตฺถวิภาวเน สหการีการณภาเวน ปฏินิยตสรูปตฺตา. เอเตน สงฺเกตคฺคหณาภาโวปิ ปฏิสิทฺโธ ทฏฺพฺโพ, ตถา นามปฺตฺติยา ปโยชนาภาโว. ทสฺสิตปฺปโยชนา หิ สา ปุพฺเพติ.
‘‘โวหาโร โลกิยโสเต ปฏิหฺตี’’ติอาทีสุ โสตพฺพสฺส สทฺทสฺส วเสน ตพฺพิสยภูตา โวหาราทโย ปฏิหนนโสตพฺพตาปริยาเยน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. สทฺโทเยว วา ตตฺถ โวหาราทิสหจาริตาย ตถา วุตฺโต. น หิ สกฺกา สพฺพตฺถ เอกรสา เทสนา ปวตฺตีติ วตฺตุํ. ตถา หิ กตฺถจิ สุขา ทุกฺขา, สุขาปิ เวทนา ทุกฺขาติ วุจฺจนฺติ, ทุกฺขา สุขา, ทุกฺขาปิ สุขาติ, เอวํ ยถาวุตฺตา ทุวิธาปิ ปฺตฺติ อธิวจนาทิปาสฺส อตฺถภาเวน อฏฺกถายํ วุตฺตาเยวาติ. อยํ สงฺขตาสงฺขตวินิมุตฺตํ เยฺยวิเสสํ อิจฺฉนฺตานํ วเสน วินิจฺฉโย.
๑๓๑๖. สติปิ ปเรสํ สามฺาทินามการกานํ นามกรณภาเว ปรานเปกฺขตาย ตโต อติวิย ยุตฺโต อิธ นามกรณสภาโว อุกฺกํสปริจฺเฉเทน ¶ นามกรณตฺโถติ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺํ อนเปกฺขิตฺวา’’ติอาทิมาห. นามกรณสภาวตา น โหติ อสภาวิกตาย กทาจิเทว ปวตฺติโต จาติ อธิปฺปาโย. สภาวสิทฺธตฺตาติ เวทนาทีนํ เวทนาทินามกรณธมฺมตํ อาห. ยทิ เวทนาทีนํ เกนจิ อกตํ สกนามํ อาทายเยว ปวตฺตนโต โอปปาติกนามานํ นามกรณฏฺเน นามภาโว, เอวํ สติ ปถวีอาทีนมฺปิ นามภาโว อาปชฺชติ, อฺถา ปถวีอาทินิทสฺสนเมว น สิยาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปถวีอาทินิทสฺสเนนา’’ติอาทิ. เอกเทสสามฺเน หิ ยถาธิปฺเปเตน อุปมา โหติ, น สพฺพสามฺเนาติ. เอวมฺปิ ยทิ สภาวสิทฺธนามตฺตา เวทนาทโย นามํ, ปถวีอาทีนมฺปิ อนิวตฺตนีโย ¶ นามภาโวติ อาห ‘‘นิรุฬฺหตฺตา’’ติอาทิ. เตน ยํนิมิตฺตํ เวทนาทีสุ นามสทฺทปฺปวตฺติ, สติปิ ตทฺเสํ ตํนิมิตฺตโยเค โค-สทฺโท วิย กุกฺกุฏาทิสตฺตปิณฺเฑ นิรุฬฺหโต เวทนาทีสุ นาม-สทฺโท ปวตฺโตติ ทสฺเสติ. ตถา หิ อเนเกสุ สุตฺตปเทเสสุ เตสํเยว นามโวหาโร ทิสฺสติ. นามตานาปตฺติ วุตฺตา เกสกุมฺภาทินามนฺตราปชฺชนโต. เอตเมวตฺถํ นิทสฺสนภาเวน ‘‘น หี’’ติอาทินา วิวรติ. ยทิปิ สมูหาทิฆนวินิพฺโภคาภาวโต เวทนาทิอรูปธมฺเมสุปิ ปิณฺฑากาเรน คหณํ ปวตฺตติ, ตํ ปน เยภุยฺเยน อตฺถาติปริกปฺปมุเขน เอกธมฺมวเสเนว, น สมูหวเสนาติ วุตฺตํ ‘‘อฺเน…เป… นตฺถี’’ติ.
ปกาสกปกาสิตพฺพภาโว วิสยิวิสยภาโว เอว. อธิวจนสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส. โส นามมนฺตเรน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปากโฏติ นิทสฺสนภาเวน วุตฺโต. ‘‘อธิวจนสมฺผสฺโส วิยา’’ติ วจเนน มโนสมฺผสฺสตปฺปการานเมว นามภาโว สิยา, น ปฏิฆสมฺผสฺสตปฺปการานนฺติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปฏิฆสมฺผสฺโสปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปฺจวิฺาณสหคโต ผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส. ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – วิสยีวิสยสงฺฆฏฺฏนสมุปฺปตฺติยา อฺผสฺสโต โอฬาริโกปิ ปฏิฆสมฺผสฺโส น รูปธมฺมา วิย วิภูตากาโร, ตโต นามายตฺตคหณิยภาโว นามสฺเสวาติ. อรูปตาย วาติอาทินา สามฺโต วิเสสโต จ ปฏิฆสมฺผสฺสสฺส อุปจารวเสน นามภาวมาห. ปจฺฉิมปุริมานนฺติ ‘‘นามฺจ รูปฺจา’’ติ อิมํ อนุปุพฺพึ สนฺธาย วุตฺตํ. สติปิ รูปสฺสาติอาทินา นามโวหารเหตุํ ¶ อนฺสาธารณํ นิพฺพานสฺส อธิปติปจฺจยภาวํ เอว วิภาเวติ, ยโต อริยานํ อฺวิสยวินิสฺสฏํ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน อสงฺขตธาตุยํ เอว จิตฺตํ ปวตฺตตีติ.
๑๓๑๘. วฏฺฏสฺมึ อาทีนวปฏิจฺฉาทนโต ตทสฺสาทนาภินนฺทนโต จ วฏฺฏสฺส มูลํ ปธานการณนฺติ วฏฺฏมูลํ.
๑๓๒๐. เอเกกสฺมึ รูปาทิเก ยถาภินิวิฏฺเ วตฺถุสฺมึ อหํมานาธารนิมิตฺตตํ กุสลากุสลตพฺพิปากโลกาธารตฺจ สมาโรเปตฺวา ปวตฺตคฺคหณวิเสโส. ยา กาจิ ทิฏฺิ นิวิสมานา ธมฺมสภาวํ อติจฺจปรามสนากาเรเนว นิวิสตีติ วุตฺตํ ‘‘ปรามสนฺตีติ อตฺโถ’’ติ.
๑๓๓๒. เจตนาปฺปธาโน สงฺขารกฺขนฺโธติ กตฺวา ‘‘ยาย เจตนายา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๑๓๓๓. ทุนฺนามํ ¶ คารยฺหนามํ. อนุปสงฺกมนฺตสฺสาติอาทินา เสวนภชนานํ วิเสสมาห.
๑๓๓๖. อาปตฺติอาปตฺติวุฏฺานปริจฺเฉทชานนูปายทสฺสนํ สห วตฺถุนา สห กมฺมวาจายาทิวจนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุวีติกฺกมโต’’ติอาทิมาห. ‘‘อาปตฺติกุสลตา อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๑๙) หิ วุตฺตนฺติ. การณชานเนน ผลํ สุฏฺุ าตํ โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาปตฺติยา วา’’ติอาทิมาห.
๑๓๔๔. อนุปฺปชฺชมานาเนว อนุปฺปชฺชนฺตาเนว.
๑๓๔๘. อกรเณน อนาทรวเสนาติ อธิปฺปาโย.
๑๓๕๐. เผคฺคุรุกฺขสฺส สิคฺคุอาทิกสฺส.
๑๓๕๒. จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺสาติ จกฺขุนฺทฺริยาสํวรณสฺส. อสํวุตจกฺขุนฺทฺริยสฺเสว เหตูติ จกฺขุทฺวาริกสฺส อภิชฺฌาทิอนฺวาสฺสวนสฺส ตํทฺวาริกวิฺาณสฺส ¶ วิย จกฺขุนฺทฺริยํ ปธานการณํ. สติ หิ อสํวุตตฺเต จกฺขุนฺทฺริยสฺส เต เต อนฺวาสฺสวนฺตีติ อสํวริยมานจกฺขุนฺทฺริยเหตุโก โส อสํวโร ตถาวุตฺโตติ อฏฺกถาย อธิปฺปายํ ทสฺเสติ. อิทานิ ยถาวุตฺเต อธิปฺปาเย ตฺวา ‘‘ยตฺวาธิกรณนฺติ หี’’ติอาทินา ปาฬิยา โยชนํ ทสฺเสติ. กสฺส จาติ ปการํ ปุจฺฉติ, กถํวิธสฺส กถํสณฺิตสฺสาติ อตฺโถ. น หิ สรูเป วุตฺเต ปุน สรูปปุจฺฉาย ปโยชนํ อตฺถิ. อนฺวาสฺสวนฺติ อภิชฺฌาทโย. ตทุปลกฺขิตนฺติ อนฺวาสฺสวูปลกฺขิตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตนฺติ โยชนา.
ยถาสมฺภวนฺติ ทุสฺสีลฺยาสํวโร มโนทฺวารวเสน, เสสาสํวโร ฉทฺวารวเสน โยเชตพฺโพ. มุฏฺสฺสจฺจาทีนํ สติปฏิปกฺขากุสลธมฺมาทิภาวโต สิยา ปฺจทฺวาเร อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว กายิกวาจสิกวีติกฺกมภูตสฺส ทุสฺสีลฺยสฺส ตตฺถ อุปฺปตฺติ ปฺจทฺวาริกชวนานํ อวิฺตฺติชนกตฺตาติ ตเมว ยถาสมฺภวํ ‘‘น หิ ปฺจทฺวาเร’’ติอาทินา วิวรติ.
ยถา กินฺติ เยน ปกาเรน ชวเน อุปฺปชฺชมาโน อสํวโร ‘‘จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโร’’ติ วุจฺจติ ¶ , ตํ นิทสฺสนํ กินฺติ อตฺโถ. ตตฺถายํ ปวตฺติกฺกโม – ปฺจทฺวาเร รูปาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต นิยมิตาทิวเสน กุสลากุสลชวเน อุปฺปชฺชิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺเณ มโนทฺวาริกชวนํ ตํเยวารมฺมณํ กตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, ปุน ตสฺมึเยว ทฺวาเร ‘‘อิตฺถิปุริโส’’ติอาทินา ววตฺถเปตฺวา ชวนํ ภวงฺคํ โอตรติ. ปุน วาเร ปสาทรชฺชนาทิวเสน ชวนํ ชวติ. ปุน ยทิ ตํ อารมฺมณํ อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตํสทิสเมว ปฺจทฺวาราทีสุ ชวนํ ตทา อุปฺปชฺชมานกํ สนฺธาย ‘‘เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อยํ ปน อุกฺกฏฺนโย ปริจิตารมฺมณํ สนฺธาย วุตฺโต, อปริจิเต อนฺตรนฺตรา ปฺจทฺวาเร อุปฺปชฺชิตฺวา ตทนุรูปํ มโนทฺวาเรปิ อุปฺปชฺชตีติ. ทฺวารภวงฺคาทีนํ ชวเนน สมฺพนฺโธ เอกสนฺตติปริยาปนฺนโต ทฏฺพฺโพ.
สติ ทฺวารภวงฺคาทิเกติ ปจฺจยภาเวน ปุริมนิปฺผนฺนํ ชวนกาเล อสนฺตมฺปิ ภวงฺคาทิ จกฺขาทิ วิย ผลนิปฺผตฺติยา สนฺตฺเว นามาติ วุตฺตํ. น หิ ธรมานํเยว สนฺตนฺติ วุจฺจตีติ. พาหิรํ วิย กตฺวาติ ปรมตฺถโต ชวนสฺส พาหิรภาเว อิตรสฺส จ อพฺภนฺตรภาเว อสติปิ ‘‘ปภสฺสรมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺ’’นฺติอาทิวจนโต (อ. นิ. ๑.๔๙) อาคนฺตุกภูตสฺส กทาจิ กทาจิ อุปฺปชฺชมานสฺส ชวนสฺส พาหิรภาโว ตพฺพิธุรสภาวสฺส อิตรสฺส อพฺภนฺตรภาโว ปริยายโต วุตฺโตติ ทสฺเสติ. อสํวรเหตุภาวาปตฺติโตติ ทฺวาราทีนํ อสํวรเหตุภาวาปชฺชนสฺส ปากฏภาวํ สนฺธายาห. อุปฺปนฺเน หิ อสํวเร ทฺวาราทีนํ ตสฺส เหตุภาโว ปฺายตีติ. ทฺวารภวงฺคาทิมูสนนฺติ ทฺวารภวงฺคาทีสุ มูสนํ. ยสฺมิฺหิ ทฺวาเร อสํวโร อุปฺปชฺชติ, โส ตตฺถ ทฺวาราทีนํ สํวรูปนิสฺสยภาวํ อุปจฺฉินฺทนฺโตเยว ปวตฺตตีติ. เตเนวาห ‘‘กุสลภณฺฑวินาสน’’นฺติ.
เอตฺถ จ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติอาทิปาฬิยํ สํวโร, สํวริตพฺพํ, สํวรณุปาโย, ยโต จ โส สํวโร, ยตฺถ จ โส สํวโรติ อิมํ ปเภทํ ทสฺเสตฺวา โยเชตพฺพา. กถํ? ‘‘รกฺขติ…เป… สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ เอเตน สํวโร วุตฺโต. สตึ ปจฺจุฏฺเปตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถติ. จกฺขาทิ สํวริตพฺพํ. น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหีติ สํวรณุปาโย. ‘‘ยตฺวาธิกรณ’’นฺติอาทินา สํวรณาวธิ. รูปาทโย สํวรวิสโยติ. กิฺจ ปฏิสงฺขาภาวนาพลสงฺคหิตภาเวน ทุวิโธปิ อินฺทฺริยสํวโร? ตตฺถ ปุริเมน วิสเยสุ อาทีนวทสฺสนํ, อิตเรน อาทีนวปฺปหานํ. ตถา ปุริเมน ปริยุฏฺานปฺปหานํ, อิตเรน อนุสยปฺปหานํ ¶ . ตถา ปุริโม โลกิยมคฺคสงฺคหิโต, ทุติโย โลกุตฺตรมคฺคสงฺคหิโตติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
๑๓๕๓. ทวตฺถาทิอภิลาโสติ ทโว เอว อตฺโถ ปโยชนนฺติ ทวตฺโถ, โส อาทิ เยสํ เต ทวตฺถาทโย. เตสุ, เตสํ วา อภิลาโส, ทโว วา อตฺโถ เอตสฺสาติ ทวตฺโถ, ตทาทิโก ทวตฺถาทิ, โก ปน โสติ อาห ‘‘อภิลาโส’’ติ. อาหารปริโภเค อสนฺตุสฺสนาติ อาหารปริโภเค อติตฺติ. พหุโน อุฬารสฺส จ ปตฺถนาวเสน ปวตฺตา ภิยฺโยกมฺยตา อสนฺตุสฺสนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ยุชฺชติ.
๑๓๕๕. มชฺชนากาเรน ปวตฺติ มานสฺเสวาติ กตฺวา ‘‘มาโนว มานมโท’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ชาติมทาทโย ‘‘มาโน มฺนา’’ติอาทินา มานภาเวเนว ¶ วิภตฺตาติ. ขุทา นาม กมฺมชเตโช. ตํ ปน อภุตฺเต ภุตฺเต จ อุปฺปชฺชตีติ ยํ ตตฺถ อามาสยสงฺขาตสฺส สรีรเทสสฺส ปีฬนโต วิหึสาสทฺทวจนียํ, ตเทว ทสฺเสตพฺพํ, อิตรฺจ นิวตฺเตตพฺพนฺติ อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกตฺเตน ขุทา วิเสสิตาติ อาห ‘‘ขุทาย วิเสสน’’นฺติ. เย ปน ‘‘กมฺมชเตชปจฺจยา ทุกฺขา เวทนา ขุทา’’ติ วทนฺติ, เตสํ อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกาติ วิเสสนเมว น ยุชฺชติ. สติปิ ตสฺมึ ภูตตฺถกถเน วิหึสูปรติปุราณเวทนาปฏิหนนานํ วิเสสาภาโว อาปชฺชตีติ ปุริโมเยเวตฺถ อตฺโถ. เอตาสํ โก วิเสโสติ อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ภุตฺตปจฺจยา น อุปฺปชฺชนกเวทนาติ ทฺเวปิ เจตา เวทนา ยาวตา อนาคตาเยวาติ อธิปฺปาโย. สติปิ อนาคตตฺเต ปุริมา อุปฺปนฺนสทิสี, อิตรา ปน อตํสทิสี อจฺจนฺตํ อนุปฺปนฺนาวาติ อยเมตฺถ วิเสโส. เตเนว ‘‘ยถาปวตฺตา’’ติ ปุริมายํ วุตฺตํ, อิตรตฺถ จ ‘‘อปฺปวตฺตา’’ติ. อถ วา อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส วิปากตฺตา ปุราณเวทนา นาม. อปฺปจฺจเวกฺขณาทิอยุตฺตปริโภคปจฺจยา ปจฺจเวกฺขณาทิยุตฺตปริโภคโต อายตึ น อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ภุตฺตปจฺจยา น อุปฺปชฺชนกเวทนา นวเวทนา นาม. วิหึสานิมิตฺตตา วิหึสานิพฺพตฺตตา.
ยาเปนฺติ เอเตนาติ ยาปนาติ วุตฺตสฺส สรีรยาปนการณสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺสปิยาปนการณนฺติ อิมสฺส วิเสสสฺสทสฺสนตฺถํ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถายา’’ติ วตฺวา น เกวลํ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว ยาปนการณมาหาโร, อถ โข านาทิปวตฺติอาการวิเสสยุตฺตสฺส สกลสรีรสฺสปิ ¶ ยาปนการณนฺติ ตํทีปนตฺถํ ยาตฺราติ วจนนฺติ ยาปนา เม ภวิสฺสตีติ อวิเสเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุนฺนํ อิริยาปถานํ อวิจฺเฉทสงฺขาตา ยาปนา ยาตฺรา’’ติ อาห. อฏฺานโยชนอปริโภคทุปฺปริโภคาทิวเสน สทฺธาเทยฺยสฺส วินาสนํ สทฺธาเทยฺยวินิปาตนํ. เยนาติ คณโภชนลกฺขณปฺปตฺตสฺส ถูปีกตาทิกสฺส วา ปฏิคฺคหเณน. สาวชฺชํ สนินฺทํ ปริโภคํ กโรตีติ วา อตฺโถ.
อิริยา…เป… วุตฺตนฺติ สุขํ ปวตฺตมาเนหิ อิริยาปเถหิ เตสํ ตถาปวตฺติยา การณนฺติ คหิตตฺตา วิทิตตฺตา ยถาวุตฺตภฺุชนปิวนานิ ปุพฺพกาลกิริยาภาเวน วุจฺจมานานิ อิริยาปถกตฺตุกานิ วิย วุตฺตานีติ อตฺโถ. ยถา หิ ‘‘ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ ¶ (ม. นิ. ๑.๒๗๑; ๒.๑๘๒) ทสฺสนสฺส ขยเหตุตา, ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ ภวติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ ภวตี’’ติ จ ปานทสฺสนานํ พลภยเหตุตา วุจฺจติ, เอวํ ภฺุชนปิวนานํ อิริยาปถสุขปฺปวตฺติเหตุภาโว วุตฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สุลภานวชฺชภาโว วิย อปฺปภาโวปิ ปจฺจยานํ ปรมสลฺเลขวุตฺตีนํ สุขวิหาราย ปริยตฺโตติ จีวรเสนาสนานํ อปฺปภาวุกฺกํสานุชานนวเสน ปวตฺตาหิ อนนฺตรคาถาหิ อิธาปิ ธมฺมเสนาปตินา สุขวิหาราย ปริยตฺโต อปฺปภาวุกฺกํโส อนฺุาโตติ วิฺายตีติ ‘‘ปุนปี’’ติอาทินา ‘‘ภุตฺวานา’’ติ ปาํ สมตฺถยติ.
๑๓๖๘. สติอาทิธมฺมาติ สติปฺาสมาธิวีริยสมฺมาวาจาทิธมฺมา, เย ฉหิ ทุเกหิ ปริคฺคหิตา.
๑๓๗๓. ปฏิวิชฺฌิตพฺเพหิ ปฏิเวโธ วุตฺโต. วิสเยนปิ หิ วิสยี วุจฺจติ สหจรภาวโต. ยถา –
‘‘อุปฺปาเทตฺวาน สํเวคํ, ทุกฺเขนสฺส จ เหตุนา;
วฑฺฒยิตฺวา สมฺมสิตฺวา, มุตฺติยา มคฺคมพฺรวี’’ติ
‘‘สจฺจปริโยสาเน’’ติ จ.
ยถา ¶ ทุกฺขาทีนํ ปริฺาทิวเสน ปวตฺตมานํ ปฏิเวธาณํ อสมฺโมหโต เต อวิโลเมตฺวา อวิโรเธตฺวา ปวตฺตติ นาม, เอวํ ตทุปนิสฺสยภาวํ วิปสฺสนาาณมฺปิ ยถาพลํ เต อวิโลเมตฺวา ปวตฺตตีติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมนฺติ วุตฺตนฺติ ทุติโย อตฺถวิกปฺโป วุตฺโต. เอตฺถ จ ‘‘จตุนฺนํ สจฺจาน’’นฺติ ปทํ วินา อุปจาเรน วุตฺตํ, ปุริมสฺมึ อุปจาเรนาติ ทฏฺพฺพํ. สมฺมาทิฏฺิปฺปธานตฺตา วา เสสมคฺคงฺคานํ มคฺคสจฺเจกเทสสฺส ปฏิเวธสฺส อนุโลมํ สมุทายานุโลมํ วุตฺตํ, จตุสจฺเจกเทสสฺส มคฺคสฺส วา.
๑๓๘๐. ขยสมเยติ ขยสมูเห. ‘‘กิเลสานํ ขยวเสน ปวตฺตธมฺมปฺุเช’’ติ จ วทนฺติ.
๑๓๘๑. อปริพนฺธภาเวน นิราสงฺกา, อารมฺมเณ อภิรติภาเวน จ ปวตฺติ อธิมุจฺจนฏฺโติ อาห ‘‘อนิ…เป… ตฺตนฏฺเนา’’ติ.
๑๓๘๒. อริยมคฺคปฺปวตฺติยา ¶ อุตฺตรกาลํ ปวตฺตมานํ ผลาณํ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ ขยปริโยสาเน ปวตฺตตฺตา ‘‘ขีณนฺเต าณ’’นฺติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ตํ มคฺคานนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา มคฺเคน านโส ขีเณสุ กิเลเสสุ เตสํ ขีณภาวานนฺตรํ ปวตฺตมานํ ขีณภาวานํ ปมกาเล ปวตฺตนฺติปิ วุจฺจตีติ ทุติโย วิกปฺโป วุตฺโต.
ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.