📜
ธาตุกถาปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
ธาตุกถาปกรณเทสนาย ¶ ¶ เทสเทสกปริสาปเทสา วุตฺตปฺปการา เอวาติ กาลาปเทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธาตุกถาปกรณํ เทเสนฺโต’’ติอาทิมาห. ‘‘ตสฺเสว อนนฺตรํ อเทสยี’’ติ หิ อิมินา วิภงฺคานนฺตรํ ธาตุกถา เทสิตาติ ตสฺสา เทสนากาโล อปทิฏฺโ โหติ. เย ปน ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ ¶ กถาวตฺถุปกรณํ เทสิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ วาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ อาห.
‘‘กามา เต ปมา เสนา’’ติอาทิวจนโต (สุ. นิ. ๔๓๘; มหานิ. ๒๘; จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๗) กิเลสวิทฺธํสนมฺปิ เทวปุตฺตมารสฺส พลวิธมนนฺติ สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘อปฺปวตฺติกรณวเสน กิเลสาภิสงฺขารมาราน’’นฺติ ปน วุจฺจมานตฺตา ขนฺติพลสทฺธาพลาทิอานุภาเวน อุสฺสาหปริสาพลภฺชนเมว เทวปุตฺตมารสฺส พลวิทฺธํสนํ ทฏฺพฺพํ. วิสยาติกฺกมนํ กามธาตุสมติกฺกโม. สมุทยปฺปหานปริฺาวเสนาติ ปหานาภิสมยปริฺาภิสมยานํ วเสน. นนุ เจตํ ปฺจนฺนํ มารานํ ภฺชนํ สาวเกสุปิ ลพฺภเตวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปรูปนิสฺสยรหิต’’นฺติอาทิ. วีรสฺส ภาโว วีริยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘มหาวีริโยติ มหาวีโร’’ติ. มหาวีริยตา จ ปริปุณฺณวีริยปารมิตาย จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺาเนน ¶ อนฺสาธารณจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสมฺปตฺติยา จ เวทิตพฺพา. ตโต เอว หิสฺส วีริยาหานิสิทฺธิปีติ.
ขนฺธาทิเก ธมฺเม อธิฏฺาย นิสฺสาย วิสยํ กตฺวา อภิธมฺมกถา ปวตฺตาติ อาห ‘‘อภิธมฺมกถาธิฏฺานฏฺเน วา’’ติ. เตสํ กถนโตติ เตสํ ขนฺธาทีนํ กถาภาวโต. เอเตน อตฺถวิเสสสนฺนิสฺสโย พฺยฺชนสมุทาโย ปกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ธาตุโย กถียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ ธาตุกถา, ตถาปวตฺโต พฺยฺชนตฺถสมุทาโย. ยทิ เอวํ สตฺตนฺนมฺปิ ปกรณานํ ธาตุกถาภาโว อาปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิ. ตตฺถ สาติสยนฺติ สวิเสสํ วิจิตฺตาติเรกวเสน อนวเสสโต จ เทสนาย ปวตฺตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ (ธาตุ. ๕). เตเนวาห ‘‘เอกเทสกถนเมว หิ อฺตฺถ กต’’นฺติ.
อิทานิ สาสเน เยสุ ธาตุ-สทฺโท นิรุฬฺโห, เตสํ วเสน อฺเหิปิ อสาธารณํ อิมสฺส ปกรณสฺส ธาตุกถาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธายตนธาตูหิ วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ขนฺธายตนธาตูสุ. มหนฺโต ปเภทานุคโต วิสโย เอตาสนฺติ มหาวิสยา, ธาตุโย, น ขนฺธายตนานิ อปฺปตรปทตฺตา. เยน วา สภาเวน ธมฺมา สงฺคหาสงฺคหสมฺปโยควิปฺปโยเคหิ อุทฺเทสนิทฺเทเส ลภนฺติ, โส สภาโว ธาตุ. สา ธาตุ อิธ สาติสยํ เทสิตาติ สวิเสสํ ธาตุยา กถนโต อิทํ ปกรณํ ‘‘ธาตุกถา’’ติ วุตฺตํ. สภาวตฺโถ หิ อยํ ธาตุ-สทฺโท ‘‘ธาตุโส, ภิกฺขเว ¶ , สตฺตา สํสนฺทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๙๘) วิย. ธาตุเภทนฺติ ธาตุวิภาคํ. ปกรณนฺติ วจนเสโส. กุโต ปกรณ-สทฺโท ลพฺภตีติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ปกรณานํ กเมน วณฺณนาย ปวตฺตตฺตา’’ติ. เตน โยชนํ กตฺวาติ เตน ปกรณ-สทฺเทน ‘‘ธาตุกถาว ปกรณํ ธาตุกถาปกรณ’’นฺติ โยชนํ กตฺวา. ตํ ทีปนนฺติ ตํ ธาตุกถาปกรณสฺส อตฺถทีปนํ, อตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ วณฺณนํ. ‘‘อตฺถํ ทีปยิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ สุณาถา’’ติ วทนฺโต โสตทฺวารานุสาเรน ตตฺถ อุปธารเณ นิโยเชตีติ อาห ‘‘ตํทีปนวจนสวเนน อุปธาเรถาติ อตฺโถ’’ติ.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. นยมาติกาวณฺณนา
๑. จุทฺทสวิเธนาติ ¶ ¶ จุทฺทสปฺปกาเรน, จุทฺทสหิ ปเทหีติ อตฺโถ. ตตฺถ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ อิทเมกํ ปทํ, ตถา ‘‘สมฺปโยโค วิปฺปโยโค’’ติ. ‘‘สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทีนิ ปน ตีณิ ตีณิ ปทานิ เอเกกํ ปทํ. อิตเรสุ ปทวิภาโค สุวิฺเยฺโยว. เอเตหีติ สงฺคหาทิปฺปกาเรหิ. นยนํ ปาปนํ, ตํ ปน ปวตฺตนํ าปนฺจ โหตีติ ‘‘ปวตฺตียติ ายนฺตี’’ติ จ ทฺวิธาปิ อตฺโถ วุตฺโต. นยา เอว อุทฺทิสิยมานา มาติกา. อตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตนาณกิริยานํ กรณภาเวน สงฺคหาทิปฺปการา นยาติ วุตฺตา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อิมินา สงฺคหาทิเกน นเยนา’’ติ (ธาตุ. อฏฺ. ๑). ปทานนฺติ อตฺถทีปกานํ วจนานํ. ปชฺชติ เอเตน อตฺโถติ หิ ปทํ. ปทานนฺติ จ สํสามิสมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ปกรณสฺสาติ ปน อวยวาวยวีสมฺพนฺเธ.
๒. อพฺภนฺตรมาติกาวณฺณนา
๒. ตทตฺถานีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺถานิ. ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ สงฺขาราทิกํ เอตสฺมาติ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺเจกํ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโม. ตถา หิ วุตฺตํ สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา, ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ. เตสนฺติ ขนฺธาทีนํ. ตถาทสฺสิตานนฺติ คณนุทฺเทสวิภาคมตฺเตน ทสฺสิตานํ. กสฺมา ปเนตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทฺวาทสภาเวเนว คหิโต, นนุ ตตฺถ ภโว กมฺมภวาทิเภเทน, โสกาทโย จ สรูปโตเยว อิธ ปาฬิยํ คหิตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘ปฺจวีสาธิเกน ปทสเตนา’’ติ เอวํ วุตฺเต อฏฺกถาวจเน. กมฺมภวสฺส ภาวนภาเวน, อุปปตฺติภวสฺส ภวนภาเวน. ปทตฺถโต ปน กมฺมภโว ¶ ภวติ เอตสฺมาติ ภโว, อิตโร ภวติ, ภวนํ วาติ. ตนฺนิทานทุกฺขภาเวนาติ ชรามรณนิทานทุกฺขภาเวน.
‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ อิทมฺปิ ธาตุกถาย มาติกากิตฺตนเมวาติ ‘‘สพฺพาปิ…เป… มาติกาติ อยํ ธาตุกถามาติกาโต พหิทฺธา วุตฺตา’’ติ วจนํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห ¶ . ปกรณนฺตรคตา วุตฺตา ธาตุกถาย มาติกาภาเวนาติ อตฺโถ. กามฺเจตฺถ มาติกาภาเวน วุตฺตา, ปกรณนฺตรคตตฺตา ปน อฺโต คเหตพฺพรูปา อิโต พหิภูตา นาม โหนฺติ, สรูปโต คหิตาว ปฺจกฺขนฺธาติอาทิกา อพฺภนฺตรา. เตนาห ‘‘สรูปโต ทสฺเสตฺวา ปิตตฺตา’’ติ. มาติกาย อสงฺคหิตตฺตาติ มาติกาย สรูเปน อสงฺคหิตตฺตา, น อฺถา. น หิ มาติกาย อสงฺคหิโต โกจิ ปทตฺโถ อตฺถิ. วิกิณฺณภาเวนาติ ขนฺธวิภงฺคาทีสุ วิสุํ วิสุํ กิณฺณภาเวน วิสฏภาเวน.
๓. นยมุขมาติกาวณฺณนา
๓. นยานํ สงฺคหาทิปฺปการวิเสสานํ ปวตฺติ เทสนา, ตสฺสา วินิคฺคมฏฺานตาย ทฺวารํ. ยถาวุตฺตธมฺมา ยถารหํ ขนฺธายตนธาตุโย อรูปิโน จ ขนฺธาติ เตสํ อุทฺเทโส นยมุขมาติกา. เตนาห ‘‘นยาน’’นฺติอาทิ. วิยุชฺชนสีลา, วิโยโค วา เอเตสํ อตฺถีติ วิโยคิโน, ตถา สหโยคิโน, สงฺคหาสงฺคหธมฺมา จ วิโยคีสหโยคีธมฺมา จ สงฺคหา…เป… ธมฺมา, สงฺคณฺหนาสงฺคณฺหนวเสน วิยุชฺชนสํยุชฺชนวเสน จ ปวตฺตนกสภาวาติ อตฺโถ. จุทฺทสปีติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. เยหีติ เยหิ ขนฺธาทีหิ อรูปกฺขนฺเธหิ จ. เต จตฺตาโรติ เต สงฺคหาทโย จตฺตาโร. สจฺจาทีหิปีติ สจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิปิ สห. ยถาสมฺภวนฺติ สมฺภวานุรูปํ, ยํ ยํ ปทํ สงฺคหิโต อสงฺคหิโตติ จ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตํ ตนฺติ อตฺโถ.
โส ปนาติ สงฺคหาสงฺคโห. สงฺคาหกภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กตฺตุภูเตหิ. เตหีติ สจฺจาทีหิ. น สงฺคหภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กรณภูเตหิ สจฺจาทีหิ สงฺคหาสงฺคโห น วุตฺโต. ตตฺถาปิ หิ ขนฺธายตนธาตุโย เอว กรณภูตาติ ทสฺเสติ. ขนฺธาทีเหว สงฺคเหหีติ ขนฺธาทีหิเยว สงฺคณฺหนกิริยาย กรณภูเตหิ, ‘‘ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตา ¶ , ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ, ทฺวีหายตเนหิ, อฏฺหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สงฺคหาสงฺคโห นิยเมตฺวา วุตฺโต. ตสฺมาติ ยสฺมา สจฺจาทีนิ สงฺคาหกภาเวน วุตฺตานิ, น สงฺคหภาเวน, ขนฺธาทีนิเยว จ สงฺคหภาเวน วุตฺตานิ, ตสฺมา.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ สจฺจาทโย สงฺคหวเสน น วุตฺตาติ? ตถาเทสนาย อสมฺภวโต. น หิ สกฺกา รูปกฺขนฺธาทีนํ สมุทยสจฺจาทีหิ, สฺาทีนํ วา อินฺทฺริยาทีหิ สงฺคหนเยน ปุจฺฉิตุํ วิสฺสชฺชิตุํ วาติ. ตถา อริยผลาทีสุ อุปฺปนฺนเวทนาทีนํ สจฺจวินิมุตฺตตาย ‘‘เวทนากฺขนฺโธ กติหิ สจฺเจหิ สงฺคหิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวาปิ ‘‘เอเกน สจฺเจน สงฺคหิโต’’ติอาทินา นิยเมตฺวา สงฺคหํ ทสฺเสตุํ น สกฺกาติ. ยถาสมฺภวนฺติ เยหิ สมฺปโยโค, เยหิ จ วิปฺปโยโค, ตทนุรูปํ.
รูปํ รูเปน นิพฺพาเนน วา วิปฺปยุตฺตํ น โหติ, นิพฺพานํ วา รูเปน. กสฺมา? สมฺปยุตฺตนฺติ อนาสงฺกนียสภาวตฺตา. จตุนฺนฺหิ ขนฺธานํ อฺมฺํ สมฺปโยคีภาวโต ‘‘รูปนิพฺพาเนหิปิ โส อตฺถิ นตฺถี’’ติ สิยา อาสงฺกา, ตสฺมา เตสํ อิตเรหิ, อิตเรสฺจ เตหิ วิปฺปโยโค วุจฺจติ, น ปน รูปสฺส รูเปน, นิพฺพาเนน วา, นิพฺพานสฺส วา รูเปน กตฺถจิ สมฺปโยโค อตฺถีติ ตทาสงฺกาภาวโต วิปฺปโยโคปิ รูปสฺส รูปนิพฺพาเนหิ, นิพฺพานสฺส วา เตน น วุจฺจติ, อรูปกฺขนฺเธหิเยว ปน วุจฺจตีติ อาห ‘‘จตูเหวา’’ติอาทิ. อนารมฺมณสฺส จกฺขายตนาทิกสฺส. อนารมฺมณอนารมฺมณมิสฺสเกหีติ อนารมฺมเณน โสตายตนาทินา อนารมฺมณมิสฺสเกน จ ธมฺมายตนาทินา. มิสฺสกสฺส ธมฺมายตนาทิกสฺส. อนารมฺมณอนารมฺมณมิสฺสเกหิ น โหตีติ โยเชตพฺพํ. เยสํ ปน เยหิ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนารมฺมณสฺส ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา หิ สารมฺมณสฺส อนารมฺมเณน อนารมฺมณมิสฺสเกน จ วิปฺปโยโค โหติ, เอวํ สารมฺมเณนปิ โส โหติเยว. เตน วิย อนารมฺมณสฺส อนารมฺมณมิสฺสกสฺส จาติ ทฏฺพฺพํ.
๔. ลกฺขณมาติกาวณฺณนา
๔. วิสุํ โยชนา กาตพฺพาติ โย ตีหิ สงฺคโห จตูหิ จ สมฺปโยโค วุตฺโต, ตํ สภาโค ภาโว ปโยเชติ, โย จ ตีหิ อสงฺคโห จตูหิ จ วิปฺปโยโค วุตฺโต, ตํ วิสภาโค ภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺคโห…เป… วิฺายตี’’ติ อาห. ยสฺส สงฺคโห, โส ธมฺโม ขนฺธาทิโก ¶ สภาโค. ยสฺส อสงฺคโห, โส วิสภาโค. ตถา สมฺปโยเคสุปิ เวทิตพฺพํ. อิทานิ ยถาวุตฺตํ สภาคตํ สรูปโต นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ สมานภาโว สงฺคเห สภาคตา, เอกุปฺปาทาทิโก สมฺปโยเคติ อิมินา รุปฺปนาทิวิธุโร อสมานสภาโว อสงฺคเห วิสภาคตา, นานุปฺปาทาทิโก วิปฺปโยเคติ อยมตฺโถ อตฺถสิทฺโธติ น วุตฺโตติ.
๕. พาหิรมาติกาวณฺณนา
๕. เอเตน ปนากาเรนาติ สรูเปน อคฺคเหตฺวา ยถาวุตฺเตน ปกรณนฺตรมาติกาย อิธ มาติกาภาวกิตฺตนสงฺขาเตน ปนากาเรน. ปกรณนฺตรปิตาย มาติกาย อวิภาเคน ปจฺฉโต คหณํ พหิ ปนนฺติ อาห ‘‘พหิ ปิฏฺิโต ปิตตฺตา’’ติ. อิธ อฏฺเปตฺวาติ อิมิสฺสา ธาตุกถาย สรูเปน อวตฺวา. ตถา ปกาสิตตฺตาติ มาติกาภาเวน โชติตตฺตา. ธมฺมสงฺคณีสีเสน หิ ธมฺมสงฺคณิยํ อาคตมาติกาว คหิตาติ. เยหิ นเยหิ ธาตุกถาย นิทฺเทโส, เตสุ นเยสุ, เตหิ วิภชิตพฺเพสุ ขนฺธาทีสุ, เตสํ นยานํ ปวตฺติทฺวารลกฺขเณสุ จ อุทฺทิฏฺเสุ ธาตุกถาย อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ ยํ อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ วตฺวา ปุน ยถาวุตฺตานํ ขนฺธาทีนํ กุสลาทิวิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ มาติกาย นิกฺเขปวิธิ เวทิตพฺโพ.
‘‘คาวีติ อยมาหา’’ติ เอตฺถ คาวี-สทฺโท วิย ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ เอตฺถ ปทตฺถวิปลฺลาสการินา อิติ-สทฺเทน อตฺถปทตฺถโก สงฺคหาสงฺคห-สทฺโท สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว วุตฺตตฺตา’’ติ. เตน อตฺถุทฺธารโต สงฺคหสทฺทํ สํวณฺเณตีติ ทสฺเสติ. อนิทฺธาริตวิเสโสติ อสงฺคหิตชาติสฺชาติอาทิวิเสโส. สามฺเน คเหตพฺพตนฺติ สงฺคหสทฺทาภิเธยฺยตาสามฺเน วิฺายมาโน วุจฺจมาโน วา. น เจตฺถ สามฺฺจ เอกรูปเมวาติ โจทนา กาตพฺพา เภทาเปกฺขตฺตา ตสฺส. ยตฺตกา หิ ตสฺส วิเสสา, ตทเปกฺขเมว ตนฺติ. ‘‘อตฺตโน ชาติยา’’ติ วิฺายติ ยถา ‘‘มตฺเตยฺยา’’ติ วุตฺเต อตฺตโน มาตุ หิตาติ.
ธมฺมวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวาติ สงฺคหิตตาทินา ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมานํ วิเสสนํ อกตฺวา. สามฺเนาติ อวิเสเสน. ธมฺมานนฺติ ขนฺธาทิธมฺมานํ. อวเสสา นิทฺธาเรตฺวาติ ‘‘สงฺคหิเตน ¶ อสงฺคหิต’’นฺติอาทิกา อวเสสา ¶ ทฺวาทสปิ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิเสสํ นิทฺธาเรตฺวา ธมฺมานํ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยอุทฺเทสาติ โยชนา. นนุ จ ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติอาทโยปิ ยถาวุตฺตวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวา สามฺเน ธมฺมานํ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยุทฺเทสาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติอาทิ. ยสฺส อตฺโถ ายติ, สทฺโท จ น ปยุชฺชติ, โส โลโปติ เวทิตพฺโพ, อาวุตฺติอาทิวเสน วา อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. เตนาติ ลุตฺตนิทฺทิฏฺเน อสงฺคหิต-สทฺเทน. สงฺคหิตวิเสสวิสิฏฺโติ จกฺขายตเนน ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺโ, เตน โสตายตนาทิภาเวน อสงฺคหิโต โสตปสาทาทิโก โย รุปฺปนสภาโว ธมฺมวิเสโส. ตนฺนิสฺสิโต ตํ ธมฺมวิเสสํ นิสฺสาย ลพฺภมาโน. ‘‘เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป… จตูหิ ขนฺเธหิ อสงฺคหิตา’’ติอาทินา อสงฺคหิตตาสงฺขาโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ปรโต ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิยมาโน อิธ อุทฺทิฏฺโ โหติ. วิเสสเน กรณวจนนฺติ อิมินา ตสฺส ธมฺมสฺส ยถาวุตฺตสงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺตํเยว วิภาเวติ. เอวเมเต ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิเสสํ นิทฺธาเรตฺวา ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยุทฺเทสา ปวตฺตาติ เวทิตพฺพา.
นนุ จ ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺตาวตาปิ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ? น ลพฺภติ ตสฺส ธมฺมมตฺตทีปนโต. นยุทฺเทโส เหโส, น ธมฺมุทฺเทโส. ตถา หิ ปาฬิยํ สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทนิทฺเทเส ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตน…เป… ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ วตฺวา ‘‘เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป… อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๑๗๑) ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ อฏฺหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ ทุติยํ อสงฺคหิตปทํ คหิตํ. อฺถา ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, เต ธมฺมา อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตา, ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา. เต กตเม’’อิจฺเจว นิทฺทิสิตพฺพํ สิยา.
เอส นโยติ อติเทเสน ทสฺสิตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เตสุปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตติยปเทนาติ ลุตฺตนิทฺเทเสน คเหตพฺพนฺติ วุตฺตปทํ สนฺธายาห. กตฺตุอตฺเถ กรณนิทฺเทโส สงฺคหิตาสงฺคหิเตหิ เตหิ ธมฺเมหิ ธมฺมานํ สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาย วุตฺตตฺตา. ตถา ¶ หิ ตตฺถ ปาฬิยํ ‘‘เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา’’ติ ธมฺมมุเขเนว สงฺคหิตตาสงฺคหิตตา วุตฺตา. ทุติยตติเยสุ ปน สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาตวิเสสนทฺวาเรน ธมฺมานํ อสงฺคหิตตาสงฺคหิตตา วุตฺตาติ ตตฺถ ‘‘วิเสสเน กรณวจน’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตตฺถ หิ…เป… ธมฺมนฺตรสฺสา’’ติ. ตตฺถ สภาวนฺตเรนาติ สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาเตน ¶ สภาวนฺตเรน ปการนฺตเรน. สภาวนฺตรสฺสาติ อสงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาตสฺส สภาวนฺตรสฺส. เอเตสูติ จตุตฺถปฺจเมสุ. ธมฺมนฺตเรนาติ อฺธมฺเมน. ธมฺมนฺตรสฺสาติ ตโต อฺสฺส ธมฺมสฺส วิเสสนํ กตํ. ตตฺถ หิ อนฺตเรน ปการวิเสสามสนํ ธมฺเมเนว ธมฺโม วิเสสิโตติ. อาทิปเทเนวาติ ‘‘สงฺคหิเตนา’’ติอาทินา วุตฺเตน ปมปเทเนว. อิตเรหีติ ‘‘สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทินา วุตฺเตหิ ทุติยตติยปเทหิ. เอตฺถาติ เอกาทสมาทีสุ จตูสุ. ทุติยตติเยสุ วิย วิเสสเน เอว กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ, น จตุตฺถปฺจเมสุ วิย กตฺตุอตฺเถติ อธิปฺปาโย. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานนฺติอาทินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติ.
วิวิธกปฺปนโตติ วิวิธํ พหุธา กปฺปนโต, สงฺคหาสงฺคหานํ วิสุํ สห จ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวกปฺปนโตติ อตฺโถ. ตํ ปน วิกปฺปนํ วุตฺตากาเรน วิภชนํ โหตีติ อาห ‘‘วิภาคโตติ อตฺโถ’’ติ. สนฺนิฏฺานลกฺขเณน อธิโมกฺเขน สมฺปยุตฺตธมฺมา อารมฺมเณ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติยา สนฺนิฏฺานวเสน วุตฺตธมฺมา. เต จ เตหิ สทฺธึ ตทวสิฏฺเ ทฺวิปฺจวิฺาณวิจิกิจฺฉาสหคตธมฺเม จ สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘สนฺนิฏฺานวเสน วุตฺตา จ สพฺเพ จ จิตฺตุปฺปาทา สนฺนิฏฺานวเสน วุตฺตสพฺพจิตฺตุปฺปาทา’’ติ. อิตเรติ ผสฺสาทโย. สพฺเพสนฺติ เอกูนนวุติยา จิตฺตุปฺปาทานํ. ปริคฺคเหตพฺพาติ สงฺคหาทิวเสน ปริคฺคณฺหิตพฺพา. มหาวิสเยน อธิโมกฺเขน. อฺเสนฺติ วิตกฺกาทีนํ. วจนํ สนฺธายาติ ‘‘อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข, โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ’’ติ ธมฺมสงฺคหวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺ. เยวาปนกวณฺณนา) ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’ติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค จ อาคตํ วจนํ สนฺธาย. อตฺเถ สตีติ ‘‘สนฺนิฏฺาน…เป… สาธารณโต’’ติ เอวมตฺเถ วุจฺจมาเน. วตฺตพฺเพสูติ สงฺคหาทิปริคฺคหตฺถํ วตฺตพฺเพสุ. วุตฺตา ผสฺสาทโย มนสิการปริโยสานา. ตาทิสสฺสาติ ¶ ผสฺสาทิสทิสสฺส สาธารณสฺส อธิโมกฺขสทิสสฺส อสาธารณสฺส อฺสฺส ธมฺมสฺส อภาวา.
นนุ ชีวิตินฺทฺริยจิตฺตฏฺิติโยปิ สาธารณาติ? สจฺจํ สาธารณา, อตฺถิ ปน วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ ปนา’’ติอาทิ. อสมาธิสภาวา พลภาวํ อปฺปตฺตา สามฺสทฺเทเนว วตฺตพฺพาติ โยชนา. สามฺวิเสสสทฺเทหิ จาติ สามฺวิเสสสทฺเทหิ วตฺตพฺพา จ สมาธิสภาวา จิตฺเตกคฺคตา. วิเสสสทฺทวจนียํ อฺนฺติ พลปฺปตฺตสมาธิโต อฺํ สามฺสทฺเทน พฺยาเปตพฺพํ, วิเสสสทฺเทน จ นิวตฺเตตพฺพํ นตฺถิ สมาธิสภาวาย เอว จิตฺเตกคฺคตาย คหิตตฺตา. น อฺพฺยาปกนิวตฺตโก สามฺวิเสโส อนฺ…เป… วิเสโส ¶ , ตสฺส ทีปนโต. ตสฺเสว ธมฺมสฺสาติ ตสฺเสว พลปฺปตฺตสมาธิธมฺมสฺส. เภททีปเกหีติ วิเสสทีปเกหิ สมาธิพลาทิวจเนหิ วตฺตพฺพา. วุตฺตลกฺขณา อนฺพฺยาปกนิวตฺตกสามฺวิเสสทีปนา สทฺทา. ตโต วิปรีเตหิ อฺํ พฺยาเปตพฺพํ นิวตฺเตตพฺพฺจ คเหตฺวา ปวตฺเตหิ สามฺวิเสสสทฺเทเหว น สุขาทิสภาวา เวทนา วิย วตฺตพฺพา. ตสฺมาติ ยสฺมา อสมาธิสภาวา สมาธิสภาวาติ ทฺเวธา ภินฺทิตฺวา คหิตา จิตฺเตกคฺคตา, ตสฺมา. อสมาธิสภาวเมว ปกาเสยฺย วิเสสสทฺทนิรเปกฺขํ ปวตฺตมานตฺตา. อิตโรติ สมาธิพลาทิโก วิเสสสทฺโท. อิธาติ อิมสฺมึ อพฺภนฺตรมาติกุทฺเทเส, สาธารเณ ผสฺสาทิเก, มหาวิสเย วา อธิโมกฺเข อุทฺทิสิยมาเน. นนุ จ อภินฺทิตฺวา คยฺหมานา จิตฺเตกคฺคตา เวทนา วิย สาธารณา โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อภินฺนาปิ วา’’ติอาทิ. ‘‘จิตฺตสฺส ิติ จิตฺเตกคฺคตา อวิสาหฏมานสตา (ธ. ส. ๑๑, ๑๕). อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิตี’’ติ (ธ. ส. ๑๙) วจนโต สมาธิชีวิตินฺทฺริยานํ อฺธมฺมนิสฺสเยน วตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา. น อรหตีติ อิธ อุทฺเทสํ น อรหติ สมุเขเนว วตฺตพฺเพสุ ผสฺสาทีสุ อุทฺทิสิยมาเนสูติ อตฺโถ.
มาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นิทฺเทสวณฺณนา
๑. ปมนโย สงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา
๑. ขนฺธปทวณฺณนา
๖. ‘‘อภิฺเยฺยธมฺมภาเวน ¶ ¶ วุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา, ‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย’’ติอาทินา จ อภิฺาตลกฺขณวิสยาติ อาห ‘‘สภาวโต อภิฺาตาน’’นฺติ. ปริฺเยฺยตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพตา สงฺคยฺหติ. อธิปติยาทีติ อธิปติปจฺจยภาวอุปฏฺานปทหนาทีนิ. สจฺจาทิวิเสโส วิยาติ ทุกฺขสจฺจาทิปริยาโย อภิฺเยฺยปีฬนฏฺาทิวิเสโส วิย. เอวฺจ กตฺวาติ นยมุขมาติกาย อภิฺเยฺยนิสฺสเยน วุจฺจมานตฺตา เอว. เตสํ รูปธมฺมานํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ขนฺธภาเวน วิย รูปกฺขนฺธภาเวน สภาคตา โหติ, น เวทนากฺขนฺธาทิภาเวนาติ สงฺคหลกฺขณมาห. อิตีติ ตสฺมา, ยสฺมา รูปธมฺมา อฺมฺํ รูปกฺขนฺธภาเวน สภาคา, ตสฺมาติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺธภาวสงฺขาเตน รูปกฺขนฺธภาเวน อตฺถมุเขเนว คหเณ. สทฺททฺวาเรน ปน คหเณ รูปกฺขนฺธวจนสงฺขาเตน วา รูปกฺขนฺธวจนวจนียตาสงฺขาเตน. อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘รูปกฺขนฺโธติ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปุริเมนาติ รูปกฺขนฺเธน. สฺากฺขนฺธมูลกาติอาทีสุ ‘‘ปุริเมน โยชิยมาเน’’ติอาทึ อาเนตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺพํ. อเภทโต ปฺจกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ ขนฺธปทนิทฺเทเส สพฺพปจฺฉิมเมวาติ อาห ‘‘เภทโต ปฺจกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานนฺตร’’นฺติ.
อายตนปทาทิวณฺณนา
๔๐. ยทิปิ ¶ เอกเกปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ ‘‘สมุทยสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน…เป… มคฺคสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๔๑) นิทฺทิฏฺตฺตา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ อินฺทฺริยปทนิทฺเทเส ¶ . จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยทุกานนฺติ จกฺขุโสตทุกํ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกนฺติ เอเตสํ ทุกานํ. จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยานฺหิ ‘‘เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ เอกเก สทิสํ วิสฺสชฺชนํ. จกฺขุโสตินฺทฺริยทุกสฺส ปน ‘‘จกฺขุนฺทฺริยฺจ โสตินฺทฺริยฺจ เอเกน ขนฺเธน ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, จตูหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ, ‘‘จกฺขุนฺทฺริยฺจ สุขินฺทฺริยฺจ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกสฺส จ อสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. นาปิ ทุเกหิ ติกสฺสาติ จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยาทิทุเกหิ จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยาทิติกสฺส นาปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ. อิธาติ สจฺจปทนิทฺเทเส. ติเกน จาติ ทุกฺขสมุทยมคฺคาทิติเกน จ. ‘‘ปฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหายตเนหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, น เกหิจิ ขนฺเธหิ น เกหิจิ อายตเนหิ น กาหิจิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ.
๖. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา
๖๑. อวิชฺชาวจเนนาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณน. วิเสสนํ น กตฺตพฺพํ, ‘‘สพฺพมฺปิ วิฺาณ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ การณมาห ‘‘กุสลาทีนมฺปี’’ติอาทินา. วิสฺสชฺชนาสทิเสน สพฺพวิฺาณาทิสงฺคหณโต. เตสนฺติ วิฺาณาทิปทานํ. อิธาติ อิมสฺมึ ปมนเย. อกมฺมชานมฺปิ สงฺคหิตตา วิฺายติ สทฺทายตนสฺสปิ คหิตตฺตา.
๗๑. ชายมาน…เป… มานานนฺติ ชายมานาทิอวตฺถานํ ธมฺมานํ. ชายมานาทิภาวมตฺตตฺตาติ นิพฺพตฺตนาทิอวตฺถามตฺตภาวโต. วินิพฺภุชฺชิตฺวาติ อวตฺถาภาวโต วินิพฺโภคํ กตฺวา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานิ, สภาวมตฺตภูตานีติ ปรมตฺถธมฺมานํ อวตฺถาภาวมตฺตภูตานิ ¶ . อปรมตฺถสภาวานิปิ รูปธมฺมสฺส นิพฺพตฺติอาทิภาวโต รุปฺปนภาเวน คยฺหนฺติ. ตโต ‘‘รูปกฺขนฺธสฺส สภาคานิ, อรูปานํ ปน ชาติชรามรณานี’’ติ อาเนตฺวา โยชนา. เอเกกภูตานีติ ยถา เอกสฺมึ รูปกลาเป ชาติอาทีนิ เอเกกานิเยว โหนฺติ, เอวํ เอกสฺมึ อรูปกลาเปปีติ วุตฺตํ. เตนาห ¶ ‘‘รูปกลาปชาติอาทีนิ วิยา’’ติอาทิ. อนุภวนสฺชานนวิชานนกิจฺจานํ เวทนาทีนํ นิพฺพตฺติอาทิภูตานิปิ ชาติอาทีนิ ตถา น คยฺหนฺตีติ อาห ‘‘เวทิยน…เป… อคยฺหมานานี’’ติ. เตน เวทนากฺขนฺธาทีหิ ชาติอาทีนํ สงฺคหาภาวมาห. ‘‘ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา’’ติอาทิวจนโต ชาติอาทีนมฺปิ สงฺขตปริยาโย อตฺถีติ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺเจน สงฺขารกฺขนฺเธน เตสํ สงฺคโหติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขตา…เป… สภาคานี’’ติ. เตเนว จ สงฺขารกฺขนฺธสฺส อเนกนฺตปรมตฺถกิจฺจตา เวทิตพฺพา. ตถา ทุวิธานีติ วุตฺตปฺปกาเรน รูปารูปธมฺมานํ นิพฺพตฺติอาทิภาเวน ทฺวิปฺปการานิ. เตนาติ ยถาวุตฺตสภาคตฺเถน. เตหิ ขนฺธาทีหีติ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ.
ปมนยสงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยนโย สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๗๑. ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺถ สงฺคหิตาสงฺคหิตสทฺทา ภินฺนาธิกรณา น คเหตพฺพา วิเสสนวิเสสิตพฺพตาย อิจฺฉิตตฺตา. โย หิ ธมฺโม สงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺโ อสงฺคหิโต เหฏฺา อุทฺทิฏฺโ, สฺเวว อิธ อสงฺคหิตภาเวน ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชียตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตํ…เป… ตเทว ทสฺเสนฺโต’’ติ อาห. เย หิ ธมฺมา จกฺขายตเนน ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน จ อสงฺคหิตา, เตสํเยว ปุน ขนฺธาทีหิ อสงฺคโห ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิโต. เตน วุตฺตํ ‘‘จกฺขายตเนน…เป… อาหา’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ นเยสุ วาเรสุ จ. ขนฺธาทิสงฺคหสามฺานนฺติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตานํ ขนฺธาทิสงฺคหานํ. ‘‘สามฺโชตนา วิเสเส อวติฏฺตี’’ติ อาห ‘‘นิจฺจํ วิเสสาเปกฺขตฺตา’’ติ. วิเสสาวโพธนตฺถานิ ปฺหพฺยากรณานีติ วุตฺตํ ‘‘เภทนิสฺสิตตฺตา จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาน’’นฺติ. สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนาติ ‘‘ขนฺธสงฺคเหนา’’ติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตาปิ ¶ รูปกฺขนฺธาทินา สวิเสสาว ขนฺธาทิคณนา, ขนฺธาทินา สงฺคโหติ อตฺโถ. สุทฺธาติ เกวลา อนวเสสา, สามฺภูตาติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถาติ ยถาธิกเต ทุติยนเย. สามฺโชตนาย วิเสสนิทฺทิฏฺตฺตา อาห ‘‘สงฺคหิ…เป… นิทฺธาริตตฺตา’’ติ. ตีสุ สงฺคเหสูติ ขนฺธาทิสงฺคเหสุ ¶ ตีสุ. อฺเหีติ วุตฺตาวเสเสหิ ทฺวีหิ เอเกน วา. เอตฺตเกเนว ทสฺเสตพฺพา สิยุํ ตาวตาปิ สงฺคหิเตน อสงฺคหิตภาวสฺส ปกาสิตตฺตา. เตสนฺติ สงฺคหิเตนอสงฺคหิตภาเวน วุตฺตธมฺมานํ. เอวํวิธานนฺติ ‘‘จกฺขายตนํ โสตายตน’’นฺติอาทินา อนิทฺธาริตวิเสสานํ. อสมฺภวาติ วุตฺตปฺปกาเรน นิทฺทิสิตุํ อสมฺภวา. สงฺคหาทินยทสฺสนมตฺตํ นยมาติกาย พฺยาปาโร, ยตฺถ ปน สงฺคหาทโย, เต ขนฺธาทโย กุสลาทโย จ เตสํ วิสยภูตาติ เตหิ วินา สงฺคหาทีนํ ปวตฺติ นตฺถิ. เตนาห ‘‘นยมาติกาย อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาเปกฺขตฺตา’’ติ. สงฺคาหกํ อสงฺคาหกฺจาติ วตฺตพฺพํ. โย หิ อิธ สงฺคาหกภาเวน วุตฺโต ธมฺโม อสงฺคาหกภาเวนปิ วุตฺโตเยวาติ.
‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ, ‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ จ ยตฺถ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพธมฺมวิเสสนิทฺธารณํ นตฺถิ, ตตฺถ ปมนเย ฉฏฺนเย จ ‘‘รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโต? เอเกน ขนฺเธนา’’ติ (ธาตุ. ๖), ‘‘รูปกฺขนฺโธ กติหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺโตติ? นตฺถิ. จตูหิ ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. ๒๒๘) จ เอวํ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพภาเวน. อิตเรสูติ ทุติยาทินเยสุ. ตสฺส ตสฺสาติ ยํ ปุจฺฉิตพฺพํ วิสฺสชฺชิตพฺพฺจ ‘‘เย ธมฺมา’’ติ อนิยมิตรูเปน นิทฺธาริตํ, ตสฺส ตสฺส ‘‘เต ธมฺมา’’ติ นิยามกภาเวน.
เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปกรเณ. เยน เยน จกฺขายตนาทินา สงฺคาหเกน. ขนฺธาทิสงฺคเหสูติ ขนฺธายตนธาตุสงฺคเหสุ. เตน เตนาติ ขนฺธาทิสงฺคเหน. อฺนฺติ ตโต ตโต สงฺคาหกโต อฺํ. ตพฺพินิมุตฺตํ สงฺคเหตพฺพาสงฺคเหตพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ อตฺถิ, ตํ ตเทว ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ สงฺคาหกาสงฺคาหกภาเวน อุทฺธฏํ. อฺโ ธมฺโม นตฺถิ ตสฺส สภาคภาเวน สงฺคาหกสฺเสว อภาวโต. สิยา ปเนตํ สภาเคน เอกเทเสน สงฺคโหติ, ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น จ โส…เป… โหตี’’ติ. ยฺจาติอาทินา วจนนฺตรํ ปริหรติ.
ยทิ ¶ ¶ จาติอาทินาปิ ตสฺเสว เตน สงฺคหาภาวํ ปาาภาวทสฺสเนน วิภาเวติ. ตตฺถ โส เอวาติ โย รูปาทิกฺขนฺโธ สงฺคาหกภาเวน วุตฺโต, โส เอว เตน รูปาทิกฺขนฺเธน สงฺคยฺเหยฺย สงฺคเหตพฺโพ ภเวยฺย, เตเนว ตสฺส สงฺคหาภาเว ลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ โส เอว ตสฺส สภาโค วิสภาโค จา’’ติ. เอกเทสา วิย จกฺขายตนาทโย สมุทายสฺส รูปกฺขนฺธาทิกสฺส. รูปกฺขนฺโธ จกฺขายตนาทีนํ น สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ สภาควิสภาคภาวาภาวโต. เอส นโย เสเสสุปิ. สมุทายนฺโตคธานนฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ เยนาติ วิภาเคน. เตติ เอกเทสา. เตสนฺติ เอกเทสานํ. เอตฺถ ตทนฺโตคธตาย วิภาคาภาโว, วิภาคาภาเวน สภาควิสภาคตาภาโว, เตน สงฺคาหกาสงฺคาหกตาภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
ยถา สพฺเพน สพฺพํ สภาควิสภาคาภาเวน เอกเทสานํ สมุทาโย สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ น โหติ, เอวํ เอกเทสสภาควิสภาคานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถาติอาทิ อุทาหรณทสฺสเนน ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณํ. ขนฺธสงฺคเหน สงฺคาหกํ อสงฺคาหกฺจาติ โยชนา. ตถา เสเสสุปิ. น หิ เอกเทส…เป… วิสภาคํ เยน สมุทาโย สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ สิยาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ สงฺคาหกตฺตํ ตาว มา โหตุ, อสงฺคาหกตฺตํ ปน กสฺมา ปฏิกฺขิปียตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปรามสติ. อตฺตโต อฺสฺส, อตฺตนิ อนฺโตคธโต อฺสฺส, อตฺเตกเทสสภาคโต อฺสฺส สติปิ อสงฺคาหกตฺเตติ โยชนา. ตํ ปเนตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิโต อสงฺคหิโต จ น โหตี’’ติอาทินา วุตฺเต ตโย ปกาเร สนฺธาย วุตฺตํ. สงฺคาหกตฺตเมว เอเตสํ นตฺถีติ เอเตสํ อตฺตา, อตฺตนิ อนฺโตคโธ, อตฺเตกเทสสภาโค จาติ วุตฺตานํ สงฺคาหกภาโว เอว นตฺถิ สภาคาภาวโต. เตน วุตฺตํ ‘‘น หิ โส เอว ตสฺส สภาโค’’ติอาทิ. เยนาติ สงฺคาหกตฺเตน. เอวรูปานนฺติ ยถาวุตฺตานํ ติปฺปการานํ อคฺคหณํ เวทิตพฺพํ สติปิ วิสภาคภาเวติ อธิปฺปาโย.
เตนาติ ¶ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติอาทินา วจเนน. เอกเทสสฺส เวทนากฺขนฺธาทิกสฺส สมุทายสฺส ธมฺมายตนสฺส สงฺคาหกตฺตํ เอกเทเสน สมุทายสฺส สงฺคหิตภาวนฺติ อตฺโถ, สมุทายสฺส รูปกฺขนฺธสฺส เอกเทสสฺส จกฺขายตนสฺส โสตายตนสฺส จ สงฺคาหกตฺตํ สมุทาเยน เอกเทสสฺส สงฺคหิตภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ เอวํ น ทสฺเสติ, อถ กึ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘จตุกฺขนฺธคณนเภเทหี’’ติอาทิ. ตตฺถ จตุกฺขนฺธคณนเภเทหีติ รูปาทิจตุกฺขนฺธคณนวิภาเคหิ ¶ . ปฺจธาติ รูปาทิจตุกฺขนฺธสงฺคโห วิฺาณกฺขนฺธสงฺคโหติ เอวํ ปฺจปฺปกาเรน ภินฺนตํ. เตนาห ‘‘คเณตพฺพาคเณตพฺพภาเวนา’’ติ. ‘‘เอเกน ขนฺเธนา’’ติอาทีสุ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น กตฺตุอตฺเถติ กตฺวา อาห ‘‘สงฺคาหกาสงฺคาหกนิรเปกฺขาน’’นฺติ. เตเนวาห ‘‘กมฺมกรณมตฺตสพฺภาวา’’ติ. ทุติยาทโย ปน นยา. อคณนาทิทสฺสนานีติ อคณนคณนทสฺสนานิ. นนุ จ ทุติยาทีสุ คณนาทีนิปิ วิชฺชนฺตีติ? สจฺจํ วิชฺชนฺติ, ตานิ ปน วิเสสนภูตานิ อปฺปธานานีติ วิเสสิตพฺพภูตานํ ปธานานํ วเสเนวํ วุตฺตํ. ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติอาทินา กตฺตุอาทโย นิทฺทิฏฺาติ อาห ‘‘กตฺตุกรณกมฺมตฺตยสพฺภาวา’’ติ.
ตถา ตถาติ เตน เตน รูปกฺขนฺธาทิปฺปกาเรน. ตํตํขนฺธาทิภาวาภาโว สภาควิสภาคตาติ รูปธมฺมาทีนํ รูปกฺขนฺธาทิภาโว สภาคตา, เวทนากฺขนฺธาทิอภาโว วิสภาคตาติ อตฺโถ. ยถานิทฺธาริตธมฺมทสฺสเนติ ‘‘เย ธมฺมา, เต ธมฺมา’’ติ นิทฺธาริตปฺปการธมฺมนิรูปเน. สงฺคาหกสงฺคเหตพฺพานนฺติ จกฺขายตนาทิกสฺส สงฺคาหกสฺส โสตายตนาทิกสฺส จ สงฺคเหตพฺพสฺส. สมานกฺขนฺธาทิภาโวติ เอกกฺขนฺธาทิภาโว, รูปกฺขนฺธาทิภาโวติ อตฺโถ. ตทภาโวติ ตสฺส สมานกฺขนฺธาทิภาวสฺส อภาโว อฺกฺขนฺธาทิภาโว. อยนฺติ ยฺวายํ ปมนเย ตถา ตถา คเณตพฺพาคเณตพฺพตาสงฺขาโต ทุติยาทินเยสุ ยถาวุตฺตานํ สมานกฺขนฺธาทิภาวาภาวสงฺขาโต ตํตํขนฺธาทิภาวาภาโว วุตฺโต, อยเมเตสํ ทฺวิปฺปการานํ นยานํ สภาควิสภาคตาสุ วิเสโส.
สมุทยสจฺจสุขินฺทฺริยาทีติ อาทิ-สทฺเทน มคฺคสจฺจทุกฺขินฺทฺริยาทิ สงฺคยฺหติ. อสงฺคาหกตฺตาภาวโตติ สงฺคหิตตาวิสิฏฺสฺส อสงฺคาหกตฺตสฺส อภาวโต ¶ . น หิ สกฺกา ‘‘สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติอาทิ วตฺตุํ. ทุกฺขสจฺจสทิสานิ อพฺยากตปทาทีนิ. อิตเรหีติ อายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคาหกตฺตาสงฺคาหกตฺตาภาวโต น อุทฺธฏานีติ โยชนา. เอวนฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ. น รูปกฺขนฺโธติ น สพฺโพ รูปกฺขนฺธธมฺโมติ อตฺโถ.
‘‘ขนฺธปเทนา’’ติ อิทํ กรณตฺเถ กรณวจนํ, น กตฺตุอตฺเถติ อาห ‘‘ขนฺธปทสงฺคเหนาติ อตฺโถ’’ติ. เตเนวสฺส กตฺตุอตฺถตํ ปฏิเสเธตุํ ‘‘น สงฺคาหเกนา’’ติ วุตฺตํ. กรณํ ปน กตฺตุรหิตํ ¶ นตฺถีติ อาห ‘‘เกนจิ สงฺคาหเกนาติ อิทํ ปน อาเนตฺวา วตฺตพฺพ’’นฺติ. สงฺคาหเกสุ น ยุชฺชติ น สงฺคเหตพฺเพสูติ อธิปฺปาโย. รูปกฺขนฺธธมฺมา หิ ‘‘เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ วุตฺตาติ. สมุทาเย วุตฺตวิธิ ตทวยเวปิ สมฺภวตีติ โจทนํ สมุฏฺาเปนฺโต ‘‘เอเตน นเยนา’’ติอาทิมาห. ปฏิโยคีนิวตฺตนํ เอว-สทฺเทน กรียตีติ อาห ‘‘น หิ อฺมตฺตนิวารณํ เอว-สทฺทสฺส อตฺโถ’’ติ. เตนาห ‘‘สงฺคาหกโต อฺนิวารณํ เอว-สทฺทสฺส อตฺโถ’’ติ. โส จ…เป… เปกฺขนฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. สงฺคาหกาเปกฺขตฺเต หิ ‘‘โส จา’’ติอาทิวจนสฺส ‘‘จกฺขายตเนน รูปกฺขนฺโธว สงฺคหิโต’’ติ เอตฺถ จกฺขายตนํ สงฺคาหกนฺติ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อสมฺภโว เอวาติ อิทานิ ตํ อสมฺภวํ วิภาเวนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอตฺถาติ ‘‘อฑฺเฒกาทสหิ อายตนธาตูหี’’ติ เอตฺถ. ‘‘รูปกฺขนฺเธนา’’ติ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ อายตนธาตุวิเสสนตฺถํ. น โส เอว ตสฺส, สมุทาโย วา ตเทกเทสานํ สงฺคาหโก อสงฺคาหโก จ โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺโธ…เป… น โหตี’’ติ. อิมินา ปริยาเยนาติ ยสฺมา วุตฺตปฺปการํ สงฺคาหกตฺตํ นตฺถิ ‘‘เยน สงฺคหิตสฺส อสงฺคาหกํ สิยา’’ติ อิมินา ปริยาเยน. อสงฺคหิตตาย อภาโว วุตฺโต อฏฺกถายํ (ธาตุ. อฏฺ. ๑๗๑) ‘‘โส จ…เป… นตฺถี’’ติ. สงฺคหิตตายาติ นิปฺปริยาเยน สงฺคหิตภาเวน อสงฺคหิตตาย อภาโว วุตฺโตติ น ยุชฺชตีติ โยชนา. สา สงฺคหิตตาติ อตฺตนา อตฺตโน, อตฺเตกเทสานํ ¶ วา สงฺคหิตตา. เตนาติ รูปกฺขนฺเธน. เตสนฺติ รูปกฺขนฺธตเทกเทสานํ. อตฺถิ จ วิปฺปยุตฺตตา เวทนากฺขนฺธาทีหิ. จกฺขายตนาทีหิ วิยาติ วิสทิสุทาหรณํ. เอเตหิ รูปเวทนากฺขนฺธาทีหิ อฺเหิ จ เอวรูเปหิ. เอตานิ อฺานิ จาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
เตเนว ตสฺส สงฺคหิตตฺตาภาวทสฺสเนน เหฏฺา ทสฺสิเตน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วาเร. อคฺคหเณติ อกถเน, อเทสนายนฺติ อตฺโถ. สมุทยสจฺจาทีสูติ สมุทยสจฺจสุขินฺทฺริยาทีสุ ยุชฺเชยฺย ตํ การณํ. กสฺมา? เตหิ สมุทยสจฺจาทีหิ ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิเต ธมฺมชาเต สติ ตสฺส อายตนสงฺคหาทีหิ อสงฺคหิตตฺตสฺส อภาวโต. รูปกฺขนฺธาทีหีติ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทีหิ. สงฺคหิตเมว นตฺถิ, กสฺมา? ‘‘โส เอว ตสฺส สงฺคาหโก น โหตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ยทิปิ รูปกฺขนฺธาทินา รูปกฺขนฺธาทิกสฺส อตฺตโน…เป… นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺส ปน เวทนากฺขนฺธาทิกสฺส รูปกฺขนฺธาทินา สงฺคหิตตฺตาภาเวน อสงฺคหิตตฺตํ อตฺถีติ โยชนา. อุภยาภาโวติ ¶ สงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตาภาโว. เอตฺถ เอตสฺมึ วาเร. ธมฺมายตนชีวิตินฺทฺริยาทีนนฺติ ธมฺมายตนาทีนํ ขนฺธจตุกฺกสงฺคาหกตฺเต, ชีวิตินฺทฺริยาทีนํ ขนฺธทุกสงฺคาหกตฺเตติ โยชนา. ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ‘‘สตี’’ติ สาสงฺกํ วทติ. อาทิ-สทฺเทน ปเมน ธมฺมธาตุสฬายตนาทีนํ สุขินฺทฺริยาทีนฺจ, ทุติเยน เอกกฺขนฺธสฺส สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สุขินฺทฺริยฺหิ เวทนากฺขนฺธสฺเสว สงฺคาหกํ. เตสนฺติ ขนฺธจตุกฺกขนฺธทุกาทีนํ อสงฺคหิตตา น นตฺถิ อตฺเถวาติ ตสฺสา อภาโว อเนกนฺติโก. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘รูปกฺขนฺธาทีหิ ปนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.
ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว ปุพฺเพ วุตฺเต สนิทสฺสนสปฺปฏิฆปเท. นิวตฺเตตฺวา คณฺหนฺโตติ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา คณฺหนฺโต ปจฺจามสนฺโต. ตทวตฺตพฺพตาติ เตสํ สงฺคาหกาสงฺคาหกสงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตานํ อวตฺตพฺพตา. อสงฺคาหกตฺตาภาวโต เอว…เป… น สงฺคาหกตฺตาภาวโตติ ยสฺมา เนสํ อสงฺคาหกตฺตํ วิย สงฺคาหกตฺตมฺปิ นตฺถิ, ตโต เอว สงฺคหิตตฺตาสงฺคหิตตฺตมฺปีติ ทสฺเสติ.
ทุติยนยสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยนโย อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๗๙. รูปกฺขนฺเธน ¶ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิเตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอกเทสสภาคตา สมุทายสภาคตา น โหติ, ตสฺมา. เตนาติ รูปกฺขนฺเธน. ตานีติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิพฺพานานิ. ยถา จ เอกเทสวิสภาคตาย น สงฺคหิตตา, เอวํ เอกเทสสภาคตาย อสงฺคหิตตาปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิมาห. สงฺคหิตาเนว น น โหนฺตีติ โยชนา. เตติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิพฺพานสุขุมรูปธมฺมา. เตหีติ วิฺาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีหิ. น กถฺจิ สมฺมิสฺสาติ เกนจิปิ ปกาเรน น สมฺมิสฺสาติ อสมฺมิสฺสตาย สงฺคหิตตฺตาภาวํ สาเธติ. รูปกฺขนฺเธน วิย…เป… น โหตีติ ยถา รูปกฺขนฺเธน สภาคตาภาวโต นิพฺพานํ น เกนจิปิ สงฺคหเณน สงฺคหิตํ, เอวํ วิฺาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีหิ ตํ อายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคหิตํ น โหตีติ ขนฺธสงฺคหาภาโว ปากโฏ วุตฺโตวาติ เอวํ วุตฺตํ.
เอวรูปานนฺติ ¶ รูปกฺขนฺธวิฺาณกฺขนฺธจกฺขายตนาทีนํ. น หิ นิพฺพานํ สนฺธาย ‘‘รูปกฺขนฺเธน วิฺาณกฺขนฺเธน จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สงฺคาหกตฺตาภาวโต เอวา’’ติ. ตถา ‘‘อพฺยากเตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา’’ติอาทิ น สกฺกา วตฺตุํ ตาทิสสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตติ อาห ‘‘สนิพฺพาน…เป… ภาวโตวา’’ติ. อคฺคหณํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. กฺจีติ กฺจิ ธมฺมชาตํ. เตติ อพฺยากตธมฺมาทโย. อตฺตโนติ อพฺยากตธมฺมาทึ สนฺธายาห. เอกเทโสติ รูปกฺขนฺธาทิ. อตฺเตกเทสสภาโคติ นิพฺพานํ. ตฺหิ ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺนตาย ตเทกเทสสภาโค. อสงฺคหิตสงฺคาหกตฺตาติ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตานํ สฺากฺขนฺธาทีนํ อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคาหกตฺตาติ อตฺโถ.
วิสภาคกฺขนฺธนิพฺพานสมุทายตฺตา ขนฺธสงฺคเหน ธมฺมายตเนน น โกจิ ธมฺโม สงฺคหิโต อตฺถีติ โยชนา. เอตสฺสาติ ‘‘ธมฺมายตเนน สงฺคหิตา’’ติ เอตสฺส ปทสฺส ธมฺมายตนคณเนน สงฺคหิตาติ อตฺโถ. โอฬาริกรูปสมฺมิสฺสํ ธมฺมายตเนกเทสํ.
ตติยนยอสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถนโย สงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๙๑. ติณฺณํ ¶ สงฺคหานนฺติ ขนฺธายตนธาตุสงฺคหานํ. สงฺคหณปุพฺพํ อสงฺคหณํ, อสงฺคหณปุพฺพํ สงฺคหณฺจ วุจฺจมานํ สงฺคหณาสงฺคหณานํ ปวตฺติวิเสเสน วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘สงฺคหณา…เป… อุทฺทิฏฺา’’ติ. สงฺคหาภาวกโต อสงฺคโห สงฺคหเหตุโก สงฺคหสฺส ปวตฺติวิเสโสเยว นาม โหตีติ อาห ‘‘สงฺคหณปฺปวตฺติวิเสสวิรเห’’ติ. เกนจิ สมุทยสจฺจาทินา ตีหิปิ สงฺคเหหิ สงฺคหิเตน สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺเนน ธมฺมวิเสเสน ปุน ตเถว สงฺคหิโต โส เอว สมุทยสจฺจาทิโก ธมฺมวิเสโส สงฺคหิเตน สงฺคหิโต. สงฺคาหกตฺตาภาวสพฺภาวา สงฺคาหกภาเวน น อุทฺธฏา, น อสงฺคาหกตฺตา เอว. ยถา หิ ตีหิ สงฺคเหหิ น สงฺคาหกา, เอวํ ¶ ทฺวีหิ, เอเกนปิ สงฺคเหน น สงฺคาหกา อิธ น อุทฺธฏา. เตหิ สงฺคหิตาติ เตหิ ตีหิ สงฺคเหหิ สงฺคหิตา ธมฺมา. ยสฺสาติ ยสฺส อตฺตโน สงฺคาหกสฺส.
สกลวาจเกนาติ อนวเสสํ ขนฺธาทิอตฺถํ วทนฺเตน. เตน ขนฺธาทิปเทนาติ ‘‘เตเนว สงฺคหํ คจฺเฉยฺยา’’ติ เอตฺถ เตน ขนฺธาทิปเทนาติ เอวํ โยเชตพฺพํ. เอวํ ปน อโยเชตฺวา ‘‘ยํ อตฺตโน สงฺคาหกํ สงฺคณฺหิตฺวา ปุน เตเนว สงฺคหํ คจฺเฉยฺย, ตํ อฺํ สงฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ เอวํ น สกฺกา วตฺตุํ. กสฺมาติ เจ? น หิ เยน สมุทยสจฺจาทินา ยํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนํ ธมฺมชาตํ ขนฺธาทิสงฺคเหหิ สงฺคหิตํ, เตเนว สมุทยสจฺจาทินา ตสฺส ตทวสิฏฺสฺส สงฺขารกฺขนฺธธมฺมสฺส, น จ ตสฺเสว เกวลสฺส สมุทยสจฺจาทิกสฺส สงฺคโห ปุจฺฉิโต วิสฺสชฺชิโตติ โยชนา, อถ โข เตน สงฺขารกฺขนฺธธมฺเมน ผสฺสาทินา. สงฺคหิตสฺสาติ สงฺคหิตตาวิสิฏฺสฺสาติ อตฺโถ. ตสฺมา อตฺตโน สงฺคาหกํ สกลกฺขณาทึ สงฺคณฺหิตฺวา ปุน เตน ขนฺธาทิปเทน ยํ สงฺคหํ คจฺเฉยฺย, ตํ ตาทิสํ นตฺถีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เวทนา สทฺโท จ ขนฺโธ อายตนฺจาติ เวทนา วิสุํ ขนฺโธ, สทฺโท จ วิสุํ อายตนนฺติ อตฺโถ. อฺเน ขนฺธนฺตราทินา. อสมฺมิสฺสนฺติ อพฺยากตทุกฺขสจฺจาทิ วิย อมิสฺสิตํ. น หิ…เป… เอตฺถาติ สงฺคหิตตาวิสิฏฺเน ธมฺเมน โย ธมฺโม สงฺคหิโต, ตสฺส สงฺคหิตตาวิสิฏฺโเยว โย สงฺคโห, โส น เอตฺถ วาเร ปุจฺฉิโต วิสฺสชฺชิโต จ. สงฺคโหวาติ เกวโล สงฺคโห ¶ , น กตฺตาเปกฺโขติ อตฺโถ. น สงฺคาหเกนาติ อิทํ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน นิวตฺติตสฺส ทสฺสนํ. น หีติอาทิ ตํสมตฺถนํ.
จตุตฺถนยสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมนโย อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา
๑๙๓. วุตฺตนเยนาติ ยสฺมา สงฺคหปฺปวตฺติวิเสสวิรหิโต อสงฺคหิตธมฺมวิเสสนิสฺสิโต ปฺจมนโย, ตสฺมา โย เอตฺถ เกนจิ อสงฺคหิเตน ธมฺมวิเสเสน ปุน อสงฺคหิโต ธมฺมวิเสโส อสงฺคหิเตน อสงฺคหิโต อสงฺคหิตตาย ปุจฺฉิตพฺโพ วิสฺสชฺชิตพฺโพ จ. ตเมว ตาว ยถานิทฺธาริตํ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา ขนฺธ…เป… อสงฺคหิตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา ขนฺธ…เป… อสงฺคหิตาติ อาหา’’ติ จตุตฺถนเย วุตฺตนยานุสาเรน. ยถานิทฺธาริตธมฺมทสฺสนนฺติ ปาฬิยํ นิทฺธาริตปฺปการธมฺมทสฺสนํ. สห สุขุมรูเปนาติ สสุขุมรูปํ, เตน สุขุมรูเปน สทฺธึ คหิตํ วิฺาณํ, เตน สหิตธมฺมสมุทายา สสุขุม…เป… ทายา. เก ปน เตติ อาห ‘‘ทุกฺขสจฺจา’’ติอาทิ. เกสฺจีติ นิพฺพานจกฺขายตนาทีนํ. ตีหิปิ สงฺคเหหิ. ปริปุณฺณสงฺคเหหิ ตีหิปิ สงฺคเหหิ อสงฺคาหกา ปริปุณฺณสงฺคหาสงฺคาหกา. อพฺยากตธมฺมสทิสา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเนวเสกฺขานาเสกฺขาทโย. อิตเรติ รูปกฺขนฺธาทโย. ตพฺพิปริยาเยนาติ วุตฺตวิปริยาเยน, ตีหิปิ สงฺคเหหิ อสงฺคเหตพฺพสฺส อตฺถิตาย ปริปุณฺณสงฺคหาสงฺคาหกตฺตาติ อตฺโถ.
อสงฺคาหเกสุ นิพฺพานํ อนฺโตคธํ, ตสฺมา ตํ อนิทสฺสนอปฺปฏิเฆหิ อสงฺคเหตพฺพํ น โหตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น จ ตเทว ตสฺส อสงฺคาหก’’นฺติ. ‘‘เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา’’ติอาทโย นว ปฺหา ทุติยปฺหาทโย, เต ปมปฺเหน สทฺธึ ทส, นามรูปปฺหาทโย ปน จตุวีสตีติ อาห ‘‘สพฺเพปิ จตุตฺตึส โหนฺตี’’ติ. รูปกฺขนฺธาทิวิเสสกปทนฺติ ‘‘รูปกฺขนฺเธนา’’ติอาทินา อสงฺคาหกตฺเตน วิเสสกํ รูปกฺขนฺธาทิปทํ. ปุจฺฉายาติ จ ปุจฺฉนตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘รูปกฺขนฺเธนา’’ติอาทิ สพฺพมฺปิ วา วิฺาเปตุํ อิจฺฉิตภาเวน วจนํ ปฺหภาวโต ปุจฺฉา. เตนาห อฏฺกถายํ ¶ ‘‘ปฺหา ปเนตฺถ…เป… จตุตฺตึส โหนฺตี’’ติ. เต หิ ลกฺขณโต ทสฺสิตาติ เต นิทฺธาริตธมฺมา เตเนว อสงฺคหิตาสงฺคหิตตาย นิทฺธารณสงฺขาเตน ลกฺขเณน ทสฺสิตา.
ตเทวาติ เอว-สทฺเทนาติ ‘‘ตเทวา’’ติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน. ‘‘ยํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ ปทํ, ตํ ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ขนฺธาทีเหวา’’ติ อวธารณํ นิปฺปโยชนํ ปการนฺตรสฺส อภาวโต. ‘‘ตีหิ อสงฺคโห’’ติ หิ วุตฺตํ. ตถา ‘‘อสงฺคหิตเมวา’’ติ สงฺคหิตตานิวตฺตนสฺส อนธิปฺเปตตฺตา. ตเทวาติ ปน อิจฺฉิตํ อุทฺธฏสฺเสว อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตภาวสฺส อวธาเรตพฺพตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น กทาจี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อฺสฺสาติ อนุทฺธฏสฺส. อนิยตตํ ทสฺเสตีติ อิทํ อวธารณผลทสฺสนํ. นิยมโตติ สกฺกา วจนเสโส โยเชตุนฺติ อิทมฺปิ เอว-กาเรน สิทฺธเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ วุตฺตํ. ยโต หิ เอว-กาโร, ตโต อฺตฺถ นิยโมติ. เอวํปการเมวาติ ปุจฺฉาย อุทฺธฏปฺปการเมว, ยํ ปการํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ, ตํปการเมวาติ อตฺโถ. ตสฺสาติ ¶ อสงฺคหิตสฺส. อฺสฺสาติ ปุจฺฉาย อนุทฺธฏปฺปการสฺส. เอเตน โย ปุจฺฉาย อุทฺธโฏ ตีหิปิ สงฺคเหหิ อสงฺคหิโต, ตสฺเสว อิธ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺชิตพฺพภาโว, น อฺสฺสาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ปุจฺฉาย อุทฺธฏฺหี’’ติอาทิ. อายตนธาตุสงฺคหวเสน เจตฺถ รูปกฺขนฺธาทีนํ อฺสหิตตา, วิฺาณกฺขนฺธาทีนํ อสหิตตา จ เวทิตพฺพา.
อวเสสา เวทนาทโย ตโย ขนฺธา นิพฺพานฺจ สกเลน รูปกฺขนฺเธน เตสํ สงฺคโห นตฺถีติ ‘‘สงฺคหิตา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ, เอกเทเสน ปน สงฺคโห อตฺถีติ ‘‘อสงฺคหิตา น โหนฺตีติ เอวํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. ‘‘รูปธมฺมาวา’’ติ นิยมนํ ปุจฺฉาย อุทฺธฏภาวาเปกฺขนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุจฺฉาย…เป… อธิปฺปาโย’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุทฺธฏา เวทนาทโยปิ หิ อสงฺคหิตา เอวา’’ติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปฺจมนยนิทฺเทเส. ปเม นเยติ ปเม อตฺถวิกปฺเป. ตถา ทุติเยติ เอตฺถาปิ. รูปวิฺาเณหีติ อสุขุมรูปธมฺเมหิ วิฺาเณน จาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอฬาริก…เป… อตฺโถ’’ติ อาห. กถํ ปน รูปธมฺมาติ วุตฺเต โอฬาริกรูปสฺเสว คหณนฺติ อาห ‘‘รูเปกเทโส หิ เอตฺถ รูปคฺคหเณน คหิโต’’ติ.
๑๙๖. อสงฺคาหกนฺติ ¶ ‘‘จกฺขายตเนน…เป… อสงฺคหิตา’’ติ เอวํ อสงฺคาหกภาเวน วุตฺตํ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพภาเวน วุตฺตมฺปิ กามํ เวทนาทีเหว จตูหิ อสงฺคหิตํ, ตํ ปน น จกฺขายตนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขายตเนน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยหิ ธมฺเมหีติ ขนฺธาทีสุ เยหิ. สพฺพํ ธมฺมชาตํ เตว รูปาทิเก ธมฺเม อุทาเนติ ปาฬิยํ. กสฺมา ปเนตํ อุทาเนตีติ อาห ‘‘สทิสวิสฺสชฺชนา’’ติอาทิ. ปเมน อุทาเนน. ทฺเวติ ‘‘พาหิรา อุปาทา ทฺเว’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ทฺเว-สทฺทํ สนฺธายาห. ตสฺส อสงฺคหิตสฺส. ยถาทสฺสิตสฺสาติ ‘‘รูป’’นฺติอาทินา ทสฺสิตปฺปการสฺส. ธมฺมนฺวยาณุปฺปาทนํ นยทานํ. ‘‘รูปํ ธมฺมายตน’’นฺติอาทีนํ ปทานํ วเสน ทฺเววีสปทิโก เอส นโย.
ปฺจมนยอสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉฏฺนโย สมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนา
๒๒๘. ‘‘ตตฺถา’’ติ ¶ อิมินา ‘‘สมฺปโยควิปฺปโยคปทํ ภาเชตฺวา’’ติ เอตฺถ สมฺปโยควิปฺปโยคปทํ ภาชิตํ, สํวณฺเณตพฺพตาย จ ปธานภูตํ ปจฺจามฏฺํ, น รูปกฺขนฺธาทิปทนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ลพฺภติ…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘รูปกฺขนฺธาทีสุ หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติ. ตตฺถ น ลพฺภตีติ ‘‘สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติ วา คเหตุํ น ลพฺภติ, อลพฺภมานมฺปิ ปุจฺฉาย คหิตํ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺเชตุํ. ปฏิกฺเขโปปิ หิ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนเมว. ตถา หิ ยมเก (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๙-๖๑) ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นตฺถี’’ติ วิสฺสชฺชิตํ. เตน ปเนตฺถ รูปธมฺเมสุ สมฺปโยคฏฺโ น ลพฺภตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. อลพฺภมานมฺปิ สมฺปโยคปทํ คหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทีสุ. เอเตสนฺติ รูปนิพฺพานานํ. วิสภาคตาติ อตํสภาคตา. เอกุปฺปาทาทิภาโว หิ สมฺปโยเค สภาคตา, น สงฺคเห วิย สมานสภาคตา, ตสฺมา เอกุปฺปาทาทิภาวรหิตานํ รูปนิพฺพานานํ สา เอกุปฺปาทาทิตา วิสภาคตา วุตฺตา. ตทภาวโตติ ตสฺสา วิสภาคตาย เอกุปฺปาทาทิตาย อภาวโต. วิปฺปโยโคปิ นิวาริโต เอว โหติ, วิสภาโค ภาโว วิปฺปโยโคติ วุตฺโตวายมตฺโถติ. ‘‘จตูสุ ¶ หี’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ เตสํ เตหีติ จ อรูปกฺขนฺเธ เอว ปรามสติ. วิสภาคตา จ โหติ รูปนิพฺพาเนสุ อวิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น จ รูเปกเทสสฺสา’’ติอาทิ. เตเนวาติ จตุกฺขนฺธสภาคตฺตา เอว.
ตีหิ วิฺาณธาตูหีติ ฆานชิวฺหากายวิฺาณธาตูหิ วิปฺปยุตฺเต อนารมฺมณมิสฺสเก รูปธมฺมมิสฺสเก ธมฺเม ทีเปติ รูปภโวติ โยชนา. ปฺจหีติ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ปฺจหิ วิฺาณธาตูหิ. เอกาย มโนธาตุยา. น สมฺปยุตฺเตติ น สมฺปยุตฺเต เอว. ตถา หิ ‘‘วิปฺปยุตฺเต อโหนฺเต สตฺตหิปิ สมฺปยุตฺเต สตฺตปิ วา ตา’’ติ วุตฺตํ. เตนาติ วิปฺปยุตฺตตาปฏิกฺเขเปน. ตาหีติ สตฺตวิฺาณธาตูหิ. สมฺปยุตฺเต ทีเปนฺตีติ สมฺปยุตฺเต ทีเปนฺติเยว, น สมฺปยุตฺเต เอวาติ เอวมวธารณํ คเหตพฺพํ. เอส นโย เสเสสุปิ. สมฺปยุตฺเต เวทนาทิเก. สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตภาเวหิ นวตฺตพฺพํ, ตํเยว วิฺาณธาตุสตฺตกํ. สมฺปยุตฺตภาเวน นวตฺตพฺพานิ สมฺปยุตฺตนวตฺตพฺพานิ, ภินฺนสนฺตานิกานิ, นานากฺขณิกานิ จ อรูปานิปิ ธมฺมชาตานิ. อนารมฺมณมิสฺสกสพฺพวิฺาณธาตุตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมายตนาทิปเทหิ ทีเปตพฺพา, อนารมฺมณมิสฺสกสพฺพวิฺาณธาตุโย ¶ อเจตสิกาทิปเทหิ ทีเปตพฺพา, ตทุภยสมุทายา ทุกฺขสจฺจาทิปเทหิ ทีเปตพฺพาติ เวทิตพฺพา.
ยทิ เอวนฺติ ยทิ อนารมฺมณมิสฺสานํ ธมฺมานํ วิปฺปโยโค นตฺถิ. อนารมฺมณมิสฺโสภยธมฺมาติ รูปนิพฺพานสหิตสพฺพวิฺาณธาตุตํสมฺปยุตฺตธมฺมา. ขนฺธาทีเหวาติ ขนฺธายตนธาตูหิ เอว, น อรูปกฺขนฺธมตฺเตน. อรูปกฺขนฺเธเยว ปน สนฺธาย ‘‘เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ นายํ โทโสติ ทสฺเสติ. ตเทกเทสาติ ‘‘อนารมฺมณมิสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตธมฺมสมุทายสฺส เอกเทสา. ตเทกเทสฺสมุทายาติ ตสฺเสว ยถาวุตฺตสฺส สมุทายสฺส เอกเทสา หุตฺวา อฺเสํ อวยวานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ สมุทายภูตา. วิภาคาภาวโตติ เภทาภาวโต. เภโทติ เจตฺถ อจฺจนฺตเภโท อธิปฺเปโต. น หิ สมุทายาวยวานํ สามฺวิเสสานํ วิย อจฺจนฺตเภโท อตฺถิ เภทาเภทยุตฺตตฺตา. เตสํ อจฺจนฺตเภทเมว หิ สนฺธาย ‘‘สมุทายนฺโตคธานํ เอกเทสานํ น วิภาโค อตฺถี’’ติ สงฺคเหปิ วุตฺตํ. เตนาติ อวิภาคสพฺภาวโต สภาควิสภาคตฺตาภาเวน. เตสนฺติ อนารมฺมณมิสฺสกสพฺพวิฺาณธาตุอาทีนํ ¶ . เต จ อกุสลาพฺยากตา. เตสนฺติ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ. ตสฺมาติ ยสฺมา วิภตฺตสภาวานํ น เตสํ สมุทาเยกเทสาทิภาโว, ตสฺมา. ยสฺมา ปน กุสลาทโย เอว ขนฺธาทโยติ ขนฺธาทิอามสเนน สมุทาเยกเทสาทิภาโว อาปนฺโน เอวาติ วุตฺตนเยน วิปฺปโยคาภาโว โหติ, ตสฺมา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘ขนฺธาทีนิ อนามสิตฺวา’’ติอาทิมาห. เตสนฺติ กุสลาทีนํ. อฺมฺวิปฺปยุตฺตตา วุตฺตา ‘‘กุสเลหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติอาทินา. สพฺเพสูติ ทุติยาทิสพฺพปฺเหสุ.
ฉตฺตึสาย ปิฏฺิทุกปเทสุ วีสติ ทุกปทานิ อิมสฺมึ นเย ลพฺภนฺติ, อวสิฏฺานิ โสฬเสวาติ อาห ‘‘โสฬสาติ วตฺตพฺพ’’นฺติ. ตโต เอว ‘‘เตวีสปทสต’’นฺติ เอตฺถ ‘‘เตวีส’’นฺติ อิทฺจ ‘‘เอกวีส’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺพปฺเหสุ. เอกกาเลกสนฺตานานํ ภินฺนกาลภินฺนสนฺตานานฺจ อเนเกสํ ธมฺมานํ สมุทายภูตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตุโยติ อาห ‘‘กาลสนฺตาน…เป… ธาตูน’’นฺติ. เอกเทสสมฺมิสฺสาติ จิตฺติทฺธิปาทาทินา อตฺตโน เอกเทเสเนว ขนฺธนฺตราทีหิ สมฺมิสฺสา อิทฺธิปาทาทโย, อนารมฺมเณหิ รูปนิพฺพาเนหิ จ อสมฺมิสฺสา. สมานกาลสนฺตาเนหีติ เอกกาลสนฺตาเนหิ กาลสนฺตานเภทรหิเตหิ เอกเทสนฺตเรหิ, สงฺขารกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสนฺตเรหิ, สงฺขารกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสวิเสสภูเตหิ ¶ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานสฺากฺขนฺธาทีหิ วิภตฺตา เอว สมุทยสจฺจาทโย สมฺปโยคีวิปฺปโยคีภาเวน, รูปกฺขนฺธาทโย วิปฺปโยคีภาเวน คหิตาติ โยชนา. เตหิ สมุทยสจฺจาทีหิ. เต สฺากฺขนฺธาทโย. เกหิจิ สหุปฺปชฺชนารเหหิ เอกเทสนฺตเรหิ วิภตฺเตหิ. น หิ สงฺขารกฺขนฺธาทิปริยาปนฺนตฺเตปิ สมุทยสจฺจาทโย มคฺคสจฺจาทีหิ สมฺปโยคํ ลภนฺติ. เตสนฺติ เวทนากฺขนฺธสฺากฺขนฺธาทีนํ. เอกุปฺปาทา…เป… วิสภาคตา จาติ เอกุปฺปาทาทิตาสงฺขาตา ยถารหํ สภาคตา วิสภาคตา จ. เตน ยถาวุตฺตการเณน สมฺปโยคสฺส วิปฺปโยคสฺส จ ลภนโต.
ภินฺนกาลานํ สมุทายีนํ สมุทายา ภินฺนกาลสมุทายา. วตฺตมานา จ เอกสฺมึ สนฺตาเน เอเกกธมฺมา วตฺตนฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมา. เตสํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิภชิตพฺพสฺส เอกเทสภูตสฺส อภาวโต. สุขินฺทฺริยาทีนิ เวทนากฺขนฺเธกเทสภูตานิปิ. เตน วิภาคากรเณน ¶ . ยทิ สมานกาลสฺส วิภชิตพฺพสฺส อภาวโต จกฺขุวิฺาณธาตาทโย วิฺาณกฺขนฺธสฺส วิภาคํ น กโรนฺติ, อถ กสฺมา ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตุ โสฬสหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ขนฺธายตน…เป… วิปฺปยุตฺตาติ วุตฺต’’นฺติ. เอวเมวนฺติ ยถา ธาตุวิภาเคน วิภตฺตสฺส วิฺาณสฺส, เอวเมวํ.
๒๓๕. ตํสมฺปโยคีภาวนฺติ เตหิ ขนฺเธหิ สมฺปโยคีภาวํ. ยถา หิ สมานกาลสนฺตาเนหิ เอกจิตฺตุปฺปาทคเตหิ เวทนาสฺาวิฺาณกฺขนฺเธหิ สมุทยสจฺจสฺส สมฺปยุตฺตตา, เอวํ ภินฺนสนฺตาเนหิ ภินฺนกาเลหิ จ เตหิ ตสฺส วิปฺปยุตฺตตาติ อาห ‘‘เอวํ ตํวิปฺปโยคีภาวํ…เป… น วุตฺต’’นฺติ. วิสภาคตานิพนฺธสฺส วิภาคสฺส อภาเวน อวิภาเคหิ เตหิ ตีหิ ขนฺเธหิ. วิภาเค หีติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. วิภาครหิเตหีติ สมานกาลสนฺตาเนหิ เอกจิตฺตุปฺปาทคตตฺตา อวิภตฺเตหิ เวทนากฺขนฺธาทีหิ น ยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติ วตฺตุํ. เตนาห ‘‘วิชฺชมาเนหิ…เป… ภาวโต’’ติ. ตตฺถ วิชฺชมานสฺส สมานสฺส สมานชาติกสฺสาติ อธิปฺปาโย. น หิ วิชฺชมานํ รูปารูปํ อฺมฺสฺส วิสภาคํ น โหติ. อนุปฺปนฺนา ธมฺมา วิยาติ อิทํ วิสทิสุทาหรณทสฺสนํ. ยถา ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ อนาคตกาลํ วุจฺจตีติ อามฏฺกาลเภทํ, เอวํ ยํ อามฏฺกาลเภทํ น โหตีติ อตฺโถ. อุทฺธริตพฺพํ เทสนาย เทเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. วิชฺชมานสฺเสว วิชฺชมาเนน สมฺปโยโค, สมฺปโยคารหสฺเสว ¶ จ วิปฺปโยโคติ อตฺถิภาวสนฺนิสฺสยา สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตตาติ อาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ นิสฺสายา’’ติ. เตเนวาห ‘‘อวิชฺชมานสฺสา’’ติอาทิ. ตฺจาติ อุทฺธรณํ.
วิภาครหิเตหีติ วิสภาคตาภาวโต อวิภาเคหิ. อนามฏฺกาลเภเทติ อนามฏฺกาลวิเสเส. อวิชฺชมานสฺส…เป… สมฺปโยโค นตฺถีติ เอเตน ปาริเสสโต วิชฺชมานสฺส จ วิชฺชมาเนน สมฺปโยโค ทสฺสิโต. อวิชฺชมานตาทีปเก เภเท คหิเตติ ยถาคหิเตสุ ธมฺเมสุ เตหิ วิปฺปโยคีนํ อวิชฺชมานภาวทีปเก เตสํเยว วิเสเส ‘‘อรูปภโว เอเกน ขนฺเธน ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโต’’ติอาทินา (ธาตุ. ๒๔๖) คหิเต เตเนว รุปฺปนาทินา เภเทน เตสํ ¶ อฺมฺํ วิสภาคตาปิ คหิตา เอวาติ วิปฺปโยโค โหตีติ โยชนา. เภเท ปน อคฺคหิเต เตน เตน คหเณนาติ ยถาวุตฺเต อวิชฺชมานตาทีปเก วิเสเส, วิสภาเค วา อคฺคหิเต ‘‘เวทนา, สฺา, สงฺขารกฺขนฺโธ ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ สมฺปยุตฺโต’’ติอาทินา เตน เตน คหเณน สภาคตาทีปเนน วิสภาคตาย อคฺคหิตตฺตา สภาคตาว โหติ. ตถา จ สติ สภาคตฺเต กา ปเนตฺถ สภาคตาติ อาห ‘‘วิชฺชมานตาย…เป… โหตี’’ติ. ตสฺสาติ สภาคตาย. ตสฺมาติ วิสภาคตาย อลพฺภมานตฺตา, สภาคตาย จ ลพฺภมานตฺตา.
๒๖๒. วิตกฺโก วิยาติ สวิตกฺกสวิจาเรสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺโก วิย. โส หิ วิตกฺกรหิตตฺตา อวิตกฺโก วิจารมตฺโต จ. เตนาห ‘‘โกฏฺาสนฺตรจิตฺตุปฺปาเทสุ อลีนา’’ติ. ตโต เอว โส อปฺปธาโน, ทุติยฌานธมฺมา เอเวตฺถ ปธานาติ อาห ‘‘เย ปธานา’’ติ. เตเนวาติ สวิตกฺกสวิจาเรสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺกสฺส อวิตกฺกวิจารมตฺตคฺคหเณน อิธ อคฺคหิตตฺตา, วิตกฺกตฺติเก ทุติยราสิเยว จ อธิปฺเปตตฺตา. อนนฺตรนเยติ สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทนิทฺเทเส. สมุทยสจฺเจน สมานคติกา สทิสปฺปวตฺติกา. อิตีติ อิมินา การเณน. เต อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา น คหิตา, สมุทยสจฺจํ วิย น เทสนารุฬฺหา. น สวิตกฺกสวิจาเรหิ สมานคติกาติ โยชนา. ยทิ หิ เต สวิตกฺกสวิจาเรหิ สมานคติกา สิยุํ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺเตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา น เกหิจิ ขนฺเธหิ, น เกหิจิ อายตเนหิ, เอกาย ธาตุยา วิปฺปยุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพา สิยุํ. ยสฺมา ปน เต สมุทยสจฺเจน สมานคติกา. ยถา หิ เย สมุทยสจฺเจน สมฺปยุตฺเตหิ วิปฺปยุตฺตา, เตสํ เกหิจิ วิปฺปโยคํ วตฺตุํ น สกฺกา, เอวํ เตหิปิ ¶ . ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สมุทยสจฺจาทีนี’’ติอาทิ. ทสโม…เป… วุตฺโตติ เอตฺถ ทสมนเย เตหิ อวิตกฺกวิจารมตฺเตหิ วิปฺปยุตฺเตหิ วิปฺปยุตฺตานํ โสฬสหิ ธาตูหิ วิปฺปโยโค วุตฺโต, โอสานนเย เตหิ วิปฺปยุตฺตานํ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สงฺคโห จ วุตฺโตติ ตสฺมา น เต สวิตกฺกสวิจาเรหิ สมานคติกาติ ทสฺเสติ.
วิตกฺกสหิเตสูติ ¶ สหวิตกฺเกสุ. เตสูติ อวิตกฺกวิจารมตฺเตสุ สห วิตกฺเกน ทุติยชฺฌานธมฺเมสุ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา’’ติ คหิเตสุ วุตฺเตสูติ อตฺโถ. สพฺเพปิ เตติ ทุติยชฺฌานธมฺมา วิตกฺโก จาติ สพฺเพปิ เต ธมฺมา สกฺกา วตฺตุํ. ตถา หิ สมฺปโยควิปฺปโยคปทนิทฺเทเส ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเกน ขนฺเธนาติ สงฺขารกฺขนฺเธน. โส หิ สมุทาโยติ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา’’ติ วุตฺตธมฺมสมุทาโย. นนุ วิตกฺโกเปตฺถ ธมฺมสงฺคหํ คโต, โส จ วิจารโต อฺเนปิ สมฺปยุตฺโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น หิ ตเทกเทสสฺส…เป… โหตี’’ติ. ยถาติอาทินา ตเมวตฺถํ อิทฺธิปาทนิทสฺสเนน วิภาเวติ. ตสฺสตฺโถ – ยถา อิทฺธิปาทสมุทายสฺส เอกเทสภูตานํ ฉนฺทิทฺธิปาทาทีนํ ตีหิ ขนฺเธหิ สมฺปโยโค วุตฺโต, ตํสมุทายสฺส น โหติ, เอวํ อิธาปิ วิตกฺกสฺส อฺเหิ สมฺปโยโค อวิตกฺกวิจารมตฺตสฺส สมุทายสฺส น โหตีติ.
ยทิ เอวํ ‘‘อิทฺธิปาโท ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺโต’’ติอาทิ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? โน น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เตสูติ อิทฺธิปาเทสุ. สมุทายสฺสาติ อิทฺธิปาทสมุทายสฺส. เตหิ เวทนากฺขนฺธาทีหิ สมฺปยุตฺตตา วุตฺตา ‘‘อิทฺธิปาโท ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺโต’’ติอาทินา. เตนาติ วิจาเรน. น หีติอาทินา ยถาธิคตธมฺมานํ สมฺปยุตฺตตาย นวตฺตพฺพาภาวํ อุทาหรณทสฺสนวเสน วิภาเวติ. เกจิ วิจิกิจฺฉา ตํสหคตา จ โมหวชฺชา โมเหน สมฺปยุตฺตา, เกจิ อสมฺปยุตฺตา. โมเหนาติ วิจิกิจฺฉาสหคตโมหเมว สนฺธาย วทติ. อิติ อิมินา การเณน น สมุทาโย เตน โมเหน สมฺปยุตฺโต. อฺโ โกจิ ธมฺโม เหตุภาโว นาปิ อตฺถิ, เยน เหตุนา โส ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุโกติ วุตฺโต สมุทาโย. เอวนฺติ อิมินา นเยน ‘‘ภาวนา…เป… โยปิ สมฺปยุตฺตา’’ติ นวตฺตพฺพตาย นิทสฺเสตพฺพาติ อตฺโถ. เอวนฺติ ยถา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกสมุทายสฺส สมฺปยุตฺตตา น วตฺตพฺพา, เอวํ เยน ธมฺเมน อวิตกฺก…เป… สิยา, ตํ น นตฺถิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺเตสุ โกจิปิ วิจาเรน ¶ อสมฺปยุตฺโต นตฺถิ, ตสฺมา. เตติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา ¶ ธมฺมา. เอกธมฺเมปิ…เป… กโต ยถา ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมา’’ติ.
ฉฏฺนยสมฺปโยควิปฺปโยคปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมนโย สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๐๖. เตหิ สมุทยสจฺจาทีหิ ขนฺธตฺตยขนฺเธกเทสาทิเก สมฺปยุตฺเต สติปิ, สมฺปยุตฺเตหิ จ วิปฺปยุตฺเต รูปนิพฺพานาทิเก ตทฺธมฺเม สติปิ วิปฺปโยคาภาวโต. สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทโต อฺธมฺมานํ อวสิฏฺานํ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ ขนฺธาทีสุ เกนจิ วิปฺปโยโค น หิ อตฺถิ ขนฺธปฺจกาทีนํ สงฺคณฺหนโต เตสํ. เต เอว จิตฺตุปฺปาทาติ เต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา เอว. ตทฺธมฺมานนฺติ ตทฺธมฺมานมฺปีติ ปิ-สทฺทโลโป ทฏฺพฺโพ. ตถาติ อิมินา น จ เต เอว ธมฺมา อฑฺฒทุติยายตนธาตุโย, อถ โข เต จ ตโต อฺเ จาติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ.
นนุ ตทฺภาวโต เอว เตหิ อิตเรสํ วิปฺปโยโค สิทฺโธติ อาห ‘‘น จา’’ติอาทิ. ตทฺสมุทาเยหีติ ตโต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทโต อฺสมุทาเยหิ อฺเ โลภสหคตา ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา น โหนฺติ. กสฺมา? สมุทาเย…เป… วิปฺปโยคาภาวโต. ตสฺสตฺโถ – สมุทาเยน โลภสหคตตทฺธมฺมราสินา เอกเทสานํ โลภสหคตธมฺมานํ วิปฺปโยคาภาวโต, ตถา เย เอกเทสา หุตฺวา อฺเสํ อวยวานํ สมุทายภูตา, เตสฺจ สมุทาเยน วิปฺปโยคาภาวโตติ. อเนน สมุทาเยน อวยวสฺส สมุทายสฺส อวยเวน จ ตสฺส น วิปฺปโยโค, อวยวสฺเสว ปน อวยเวนาติ ทสฺเสติ. เอส นโยติ ยฺวายํ สมุทยสจฺเจ วุตฺโต วิธิ, เอเสว มคฺคสจฺจสุขินฺทฺริยาทีสุ อรูปกฺขนฺเธกเทสตฺตา เตสนฺติ ทสฺเสติ. นิรวเสเสสูติ อพหิกตวิตกฺเกสุ. วิตกฺโก หิ สมุทายโต อพหิกโต. ‘‘โส หิ สมุทาโย’’ติอาทิโก วุตฺตนโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘อคฺคหเณ การณํ น ทิสฺสตี’’ติ.
อฺเสุปิ ¶ ¶ สมุทยสจฺจาทีสุ วิสฺสชฺชนสฺส…เป… ทฏฺพฺพํ, ยโต สมุทยสจฺจาทิ อิธ น คหิตนฺติ อธิปฺปาโย. สมฺปยุตฺตาธิการโต ‘‘อฺเนา’’ติ ปทํ สมฺปยุตฺตโต อฺํ วทตีติ อาห ‘‘อสมฺปยุตฺเตน อสมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถ’’ติ. อิทานิ พฺยติเรเกนปิ ตมตฺถํ ปติฏฺาเปตุํ ‘‘อทุกฺขมสุขา…เป… คหิตานี’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ลกฺขเณนาติ ‘‘อสมฺปยุตฺเตน อสมฺมิสฺส’’นฺติ วุตฺตลกฺขเณน. จิตฺตนฺติ ‘‘จิตฺเตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา’’ติ ปฺหํ อุปลกฺเขติ. สหยุตฺตปเทหิ สตฺตาติ ‘‘เจตสิเกหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา’’ติอาทินา จิตฺเตน สหยุตฺเต ธมฺเม ทีเปนฺเตหิ ปเทหิ อาคตา สตฺต ปฺหา. ติณฺณํ ติกปทานมคฺคหเณน อูโนติ กตฺวา. เย สนฺธาย ‘‘ติเก ตโย’’ติ วุตฺตํ. ตํ ปน เวทนาปีติตฺติเกสุ ปจฺฉิมํ, วิตกฺกตฺติเก ปมนฺติ ปทตฺตยํ เวทิตพฺพํ.
๓๐๙. อุทฺธฏปเทน ปกาสิยมานา อตฺถา อเภโทปจาเรน ‘‘อุทฺธฏปท’’นฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อุทฺธฏปเทน สมฺปยุตฺเตหี’’ติ. เตน จ ยถาวุตฺเตน อุทฺธฏปเทน. มเนน ยุตฺตาติ เอตฺถ มนนมตฺตตฺตา มโนธาตุ ‘‘มโน’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘มโนธาตุยา เอกนฺตสมฺปยุตฺตา’’ติ.
สตฺตมนยสมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมนโย วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๑๗. รูปกฺขนฺเธน วิปฺปยุตฺตา นาม จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, เตสํ อฺเหิ สมฺปโยโค นาม นตฺถิ ตาทิสสฺส อฺสฺส สมฺปโยคิโน อภาวโต. สมุทายสฺส จ เอกเทเสน สมฺปโยโค นตฺถีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เวทนากฺขนฺธาทีหิ วิปฺปยุตฺตํ รูปํ นิพฺพานฺจ, ตสฺส เกนจิ สมฺปโยโค นตฺเถวาติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺธาทีหิ…เป… นตฺถี’’ติ. เตนาติ ‘‘รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติอาทิวจเนน.
อฏฺมนยวิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมนโย สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๑๙. ‘‘สมาสปทํ ¶ ¶ อิท’’นฺติ วตฺวา อยํ นาม สมาโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺส ขนฺธาทิโน’’ติอาทิมาห, ยสฺส เวทนากฺขนฺธาทิโนติ อตฺโถ. ยํ อิธ สมฺปยุตฺตํ วุตฺตนฺติ อิมสฺมึ นวมนเย ยํ ธมฺมชาตํ สมฺปยุตฺตนฺติ วุตฺตํ. รูปกฺขนฺธาทีสุ อรณนฺเตสุ อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาธมฺเมสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ตฺหิ ธมฺมชาตํ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตน เวทนากฺขนฺธาทินา สยํ สมฺปยุตฺตนฺติ นิทฺธาริตํ. อโยโคติ อสมฺปโยโค. วกฺขติ ทสมนเย. ตตฺถ หิ ‘‘รูปกฺขนฺเธน เวทนาทโย วิปฺปยุตฺตา, เตหิ รูปกฺขนฺโธ วิปฺปยุตฺโต’’ติ วตฺวา นิพฺพานํ กถนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘นิพฺพานํ ปน สุขุมรูปคติกเมวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘มนายตนํ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺต’’นฺติ เอตฺถ หิ ยถา สุขุมรูปํ วิย สรูปโต อนุทฺธฏมฺปิ นิพฺพานํ เกหิจีติปเทน คหิตเมว โหตีติ เอทิเสสุ าเนสุ นิพฺพานํ สุขุมรูปคติกนฺติ วิฺายติ, เอวมิธาปิ ‘‘รูปมิสฺสเกหิ วา’’ติ เอเตน อนุปาทินฺนอนุปาทานิยาทีหิ นิพฺพานมิสฺสเกหิปิ อสมฺปโยโค วุตฺโต โหตีติ ทฏฺพฺโพ. อวิกลจตุกฺขนฺธสงฺคาหเกหิ ปเทหิ สหวตฺติโน อฺสฺส สมฺปโยคิโน อภาวโต อตีตานาคเตหิ จ สมฺปโยโค นตฺเถวาติ ตสฺส อยุชฺชมานตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตมานานเมว…เป… อรูปภวาทีหีติ อตฺโถ’’ติ อาห. อิตเรติ เย สมฺปโยคํ ลภนฺติ, เก ปน เต รูเปน อสมฺมิสฺสา อรูเปกเทสภูตา. เตนาห ‘‘เวทนากฺขนฺธาทโย’’ติ.
นวมนยสมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมนโย วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๓๕๓. เย วิปฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตภาเวน ปาฬิยํ อคฺคหิตา, เตสุ เกจิ วิปฺปยุตฺตสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวโต เกจิ ขนฺธาทีหิ วิปฺปโยคสฺเสว อสมฺภวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมายตนาทิธมฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพจิตฺตุปฺปาทคตธมฺมภาวโตติ อิมินา ภินฺนกาลตาทิวิเสสวโต อรูปกฺขนฺธสฺส วิปฺปยุตฺตสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวมาห, อนารมฺมณมิสฺสกภาวโตติ อิมินา ปน สพฺพสฺสปิ. กามภโว ¶ อุปปตฺติภโว สฺีภโว ปฺจโวการภโวติ ¶ อิเม จตฺตาโร มหาภวา. วิปฺปโยคาภาวโตติ วิปฺปโยคาสมฺภวโต. น หิ เย ทุกฺขสจฺจาทีหิ วิปฺปยุตฺตา, เตหิ วิปฺปยุตฺตานํ เตสํเยว ทุกฺขสจฺจาทีนํ ขนฺธาทีสุ เกนจิ วิปฺปโยโค สมฺภวติ.
ทสมนยวิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสมนโย สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๔๐๙. เตติ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา. เสเสหีติ อวสิฏฺเหิ เวทนาสฺาวิฺาณกฺขนฺเธหิ. ‘‘เอเตน สห สมฺพนฺโธ’’ติ อิมินา ปทานํ สมฺพนฺธทสฺสนมุเขน ‘‘สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา’’ติ ปาฬิยา อตฺถวิวรณํ ปากฏตรํ กตฺวา เกหิจีติปทสฺสตฺถํ กาตุํ ‘‘เกหิจีติ เอตสฺส ปนา’’ติอาทิมาห. อตฺถํ ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. วิเสเสตฺวาติ เอตฺถ เตสํ ธมฺมานํ ตณฺหาวชฺชานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺนตากิตฺตนํ วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ, ยโต เต สมุทยสจฺเจน ขนฺธาทิสงฺคเหน สงฺคหิตาติ วุตฺตา. สยํ อตฺตนา สมฺปยุตฺโต น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตวชฺเชหี’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ น วตฺตพฺพํ จิตฺเตน สมฺปยุตฺตนฺติปิ, จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตนฺติปี’’ติ. สมฺปโยคารเหหีติ วิเสสนํ สุขุมรูปํ นิพฺพานนฺติ ทฺเว สนฺธาย กตํ, น ตณฺหาทิเก.
เอกาทสมนยสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมนโย สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา
๔๑๗. นวมนเย สมฺปโยควิสิฏฺา สมฺปยุตฺตา อุทฺธฏา, ทฺวาทสมนเย จ สมฺปโยควิสิฏฺา สงฺคหิตาสงฺคหิตาติ อุภยตฺถาปิ สมฺปโยควิสิฏฺาว คหิตาติ อาห ‘‘ทฺวาทสม…เป… ลพฺภนฺตี’’ติ.
ทฺวาทสมนยสมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมนโย อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา
๔๔๘. เยหีติ ¶ ¶ รูปกฺขนฺธธมฺมายตนาทีหิ. ตีหิปิ ขนฺธายตนาทิสงฺคเหหิ. ปุน เยหีติ อรูปภวาทีหิ. โอฬาริกายตนาเนว โหนฺติ อายตนธาตุสงฺคเหหิปิ อสงฺคหิตตฺตา. เตติ จตุโวการภวาทโย. วุตฺตาวเสสาติ รูปกฺขนฺธธมฺมายตนาทีหิ อวสิฏฺา. สติปิ อสงฺคาหกตฺเต เตหิ อสงฺคหิตานํ สมฺปโยโค น สมฺภวตีติ เวทนากฺขนฺธาทโย อิธ เตรสมนเย วิสฺสชฺชนํ น รุหนฺติ นาโรหนฺติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘เวทนากฺขนฺเธน หิ ขนฺธาทิวเสน รูปารูปธมฺมา อสงฺคหิตา โหนฺติ, เตสฺจ สมฺปโยโค นาม นตฺถี’’ติ (ธาตุ. ๔๔๘) อสงฺคาหกา เอว น โหนฺติ อวิกลปฺจกฺขนฺธาทิสมุทายภาวโต.
เตติ ‘‘ทุกฺขสจฺจาที’’ติ อาทิ-สทฺเทน วุตฺตธมฺมา. อสพฺพ…เป… สิยุํ อวิตกฺกาวิจาราทิธมฺมา วิย. น เตสํ วิปฺปโยโค นตฺถิ ตพฺพินิมุตฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส สมฺภวโต. เวทนากฺขนฺเธน อสงฺคหิตานํ อนารมฺมณมิสฺสกตฺตา น ‘‘วิปฺปโยคสฺส อตฺถิตายา’’ติ วุตฺตํ. ตถา จาห ‘‘รูปารูปธมฺมา อสงฺคหิตา’’ติ. อุภยาภาวโตติ สมฺปโยควิปฺปโยคาภาวโต. อนารมฺมณสหิตสพฺพวิฺาณตํธาตุสมฺปยุตฺตตทุภยธมฺมา อเจตสิกเจตสิกโลกิยปทาทีนํ วเสน เวทิตพฺพา.
เตรสมนยอสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมนโย วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา
๔๕๖. ธมฺมสภาวมตฺตตฺตาติ สภาวธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตฺตา อวตฺถาวิเสสมตฺตตฺตา.
สมุจฺฉิชฺชติ เอเตนาติ สมุจฺเฉโท. สงฺคหาทิวิจารปรินิฏฺานภูโต จุทฺทสมนโย. เตนาห ‘‘ปริโยสาเน นเย’’ติ. วิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิวิตฺตา ปุจฺฉา โมฆปุจฺฉา, สา ตถาภูตาปิ วิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมาภาวสฺส าปิกา โหตีติ อาห ‘‘เตสํ ปุจฺฉาย โมฆตฺตา เต น ลพฺภนฺตี’’ติ. โมฆา ปุจฺฉา เอตสฺสาติ โมฆปุจฺฉโก. อฏฺโม นโย ¶ ตตฺถ สพฺพปุจฺฉานํ โมฆตฺตา ¶ . เตน จ สหาติ เตน อฏฺมนเยน สทฺธึ อิมสฺมึ โอสานนเย อฏฺมนเย จ โอสานนเย จ เอเต ธมฺมายตนาทโย สพฺพปฺปกาเรน น ลพฺภนฺติ. วิปฺปโยคสฺสปิ อภาวาติ ตตฺถ การณมาห.
จุทฺทสมนยวิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุกถาปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.