📜
ปุคฺคลปฺตฺติปกรณ-อนุฏีกา
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. ‘‘ธาตุกถํ ¶ ¶ เทสยิตฺวา อนนฺตรํ ตสฺส อาห ปุคฺคลปฺตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ตตฺถ การณํ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิภาเวนฺโต ‘‘ธมฺมสงฺคเห’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยทิปิ ธมฺมสงฺคเห ผสฺสาทีนํ ปถวีอาทีนฺจ ธมฺมานํ นานานยวิจิตฺโต อนุปทวิภาโคปิ กโต, น สงฺคโห เอว, โส ปน เตสํ กุสลตฺติกาทิเหตุทุกาทิติกทุเกหิ สงฺคหสนฺทสฺสนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมสงฺคเห ติกทุกาทิวเสน สงฺคหิตานํ ธมฺมาน’’นฺติ. เตเนว หิ ตํ ปกรณํ ‘‘ธมฺมสงฺคโห’’ติ สมฺํ ลภิ. กามฺจ ธมฺมสงฺคเหปิ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๘) ขนฺธาทิวิภาโค ทสฺสิโต, โส ปน น ตถา สาติสโย, ยถา วิภงฺคปกรเณติ สาติสยํ ตํ คเหตฺวา อาห ‘‘วิภงฺเค ขนฺธาทิวิภาคํ ทสฺเสตฺวา’’ติ, ยโต ตํ ‘‘วิภงฺโค’’ตฺเวว ปฺายิตฺถ. ธาตุกถายาติ อาธาเร ภุมฺมํ, ตถา ‘‘ธมฺมสงฺคเห วิภงฺเค’’ติ เอตฺถาปิ. อาธาโร หิ สงฺคหณวิภชนปฺปเภทวจนสงฺขาตานํ ¶ อวยวกิริยานํ ตํสมุทายภูตานิ ปกรณานิ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ. กรณวจนํ วา เอตํ, ธาตุกถาย กรณภูตายาติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ อภิฺเยฺยธมฺเม เทเสนฺโต เทสนากุสโล ภควา ติกทุกวเสน ตาว เนสํ สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมสงฺคณึ เทเสตฺวา สงฺคหปุพฺพกตฺตา วิภาคสฺส ตทนนฺตรํ ขนฺธาทิวเสน วิภาคํ ทสฺเสนฺโต วิภงฺคํ เทเสสิ. ปุน ยถาวุตฺตวิภาคสงฺคหยุตฺเต ธมฺเม สงฺคหาสงฺคหาทินยปฺปเภทโต ทสฺเสนฺโต ธาตุกถํ เทเสสิ ตสฺสา อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาสรีรกตฺตา. น หิ สกฺกา ขนฺธาทิเก กุสลาทิเก จ วินา สงฺคหาสงฺคหาทินยํ เนตุนฺติ. เตนาห ‘‘ตถาสงฺคหิตวิภตฺตาน’’นฺติ. เอวํ สงฺคหโต วิภาคโต ปเภทโต จ ธมฺมานํ เทสนา ยสฺสา ¶ ปฺตฺติยา วเสน โหติ, โย จายํ ยถาวุตฺตธมฺมุปาทาโน ปุคฺคลโวหาโร, ตสฺส จ สมยวิมุตฺตาทิวเสน วิภาโค, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ปุคฺคลปฺตฺติ เทสิตาติ อิทเมเตสํ จตุนฺนํ ปกรณานํ เทสนานุกฺกมการณํ ทฏฺพฺพํ.
เตสนฺติ ธมฺมานํ. สภาวโตติ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิสภาวโต. อุปาทายาติ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต โปโส’’ติอาทินา ขนฺเธ อุปาทาย. ปฺาปนํ ยาย ตชฺชาอุปาทาทิเภทาย ปฺตฺติยา โหติ, ตํ ปฺตฺตึ. ปเภทโตติ ขนฺธาทิสมยวิมุตฺตาทิวิภาคโต. ยาย ปฺตฺติยา สภาวโต อุปาทาย จ ปฺาปนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ธมฺเม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสภาวปฺตฺติยาปิ มูลภูตํ อุปาทานํ สภาวธมฺโม เอว, เกวลํ ปน เตสํ ปวตฺติอาการเภทสนฺนิสฺสยโต วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ธมฺเม…เป… โหตี’’ติ อาห. ตตฺถ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมาเนติ อิมินา ปพนฺธสนฺนิสฺสยตํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานปฺตฺตึ วทติ, อสภาวสมูหวเสนาติ อิมินา เสสปฺตฺตึ. ติสฺโส หิ ปฺตฺติโย สนฺตานปฺตฺติ สมูหปฺตฺติ อวตฺถาวิเสสปฺตฺตีติ. ตตฺถ ปพนฺโธ สนฺตาโน. สมุทาโย สมูโห. อุปฺปาทาทิโก ทหรภาวาทิโก จ อวตฺถาวิเสโส. เตสุ อสภาวคฺคหเณน วินา ปพนฺธสมูหานํ อสภาวตฺเต สิทฺเธ อสภาวสมูหวเสนาติ อสภาวคฺคหณํ ปพนฺธสมูหวินิมุตฺตปฺตฺติสนฺทสฺสนตฺถนฺติ เตน อวตฺถาวิเสสปฺตฺติยา ปริคฺคโห วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
เตสนฺติ ปุพฺเพ ยํ-สทฺเทน ปรามฏฺานํ อินฺทฺริยพทฺธธมฺมานํ. เตเนวาห ‘‘อฺเสฺจ พาหิรรูปนิพฺพานาน’’นฺติ. สสภาวสมูหสสภาวปฺปเภทวเสนาติ รูปกฺขนฺธาทิสสภาวสมูหวเสน จกฺขายตนาทิสสภาววิเสสวเสน จ. ‘‘สสภาวสมูหสภาวเภทวเสนา’’ติ จ ปาโ. ตตฺถ สมูหสภาโวติ ¶ สภาวสนฺตานํ อวตฺถาวิเสสวิธุรํ สมูหวเสน ลกฺขณเมวาห. ตถา หิ ขนฺธปฺตฺติยาปิ สภาวปฺตฺติตา วุตฺตา. ตายาติ อายตนปฺตฺติอาทิปฺปเภทาย สภาวปฺตฺติยา. วิภตฺตา สภาวปฺตฺตีติ ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๒) วิภตฺตา ผสฺสาทิสภาวปฺตฺติ. สพฺพาปีติ ปิ-สทฺเทน สภาวธมฺเมสุ สามฺวเสน ปวตฺตํ กุสลาทิปฺตฺตึ สงฺคณฺหาติ. รูปาทิธมฺมานํ สมูโห สนฺตาเนน ¶ ปวตฺตมาโน อวตฺถาวิเสสสหิโต เอกตฺตคฺคหณนิพนฺธโน สตฺโตติ โวหรียตีติ โส สภาวธมฺโม นาม ปน น โหตีติ อาห ‘‘ปุคฺคลปฺตฺติ ปน อสภาวปฺตฺตี’’ติ. ตายาติ ปุคฺคลปฺตฺติยา. ยสฺมา ปน ธมฺมานํ ปพนฺโธ สมูโห จ ธมฺมสนฺนิสฺสิโตติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา ‘‘ปริฺเยฺยาทิสภาวธมฺเม อุปาทาย ปวตฺติโต’’ติ วุตฺตํ.
วิชฺชมานปฺตฺติ ปน ‘‘สภาวปฺตฺตี’’ติ วุตฺตา, อวิชฺชมานปฺตฺติ ‘‘อสภาวปฺตฺตี’’ติ วุตฺตา. สพฺพา ปฺตฺติโยติ อุปาทายปฺตฺติกิจฺจปฺตฺติอาทโย สพฺพา ปฺตฺติโย. ยทิ สพฺพา ปฺตฺติโย อิธ ทสฺสิตา โหนฺติ, กถํ ‘‘ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ นามํ ชาตนฺติ อาห ‘‘ขนฺธาทิปฺตฺตีสู’’ติอาทิ. อฺตฺถาติ ธมฺมสงฺคหาทีสุ. เย ธมฺเมติ เย ขนฺธาทิธมฺเม. ปฺตฺติยา วตฺถุภาเวนาติ ปฺาปนสฺส อธิฏฺานภาเวน. อธิฏฺานฺหิ ปฺาเปตพฺพธมฺมา ปฺาปนสฺส. เอวฺจ กตฺวา ขนฺธาทีหิ สทฺธึ ปุคฺคโล คหิโต. เย ธมฺเมติ วา เย ปฺตฺติธมฺเม. ปฺาเปตุกาโมติ นิกฺขิปิตุกาโม วตฺถุเภทโต อสงฺกรโต เปตุกาโม. ปฺตฺติปริจฺเฉทนฺติ จ วตฺถุเภทภินฺนํ ปฺตฺติภูตํ ปริจฺเฉทํ. เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
สามฺปฺปเภทปฺาปนาติ สามฺภูตานํ วิเสสภูตานฺจ อตฺถานํ ปฺาปนา. เตสนฺติ อตฺถ-สทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. ตตฺถาติ ปฺาปนาย อตฺถทสฺสนภูเตสุ ทสฺสนาทีสุ. อิทเมวํนามกนฺติ อิทํ รุปฺปนาทิอตฺถชาตํ อิตฺถนฺนามกํ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทิสมฺํ. ตํตํโกฏฺาสิกกรณนฺติ รูปเวทนาทิตํตํอตฺถวิภาคปริยาปนฺนตาปาทนํ. ตถา สฺุปฺปาทานเมวาติ อาห ‘‘โพธนเมว นิกฺขิปนา’’ติ. โพธนฺหิ โพธเนยฺยสนฺตาเน โพเธตพฺพสฺส อตฺถสฺส ปนนฺติ กตฺวา ‘‘นิกฺขิปนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปฺาปนา’’ติอาทินา ภาวสาธเนน วตฺวา สาธนนฺตรามสเนน อตฺถนฺตรปริกปฺปาสงฺกา สิยาติ ตํ นิวาเรตุํ ‘‘โย ปนายํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ ตํตํปฺาเปตพฺพธมฺมานํ. ทสฺสนภูตาย นามปฺตฺติยา ทิฏฺตาย, ปนภูตาย ปิตตาย. ตํนิมิตฺตตนฺติ ตสฺส ทสฺสนสฺส ปนสฺส จ นิมิตฺตการณตํ. นิมิตฺตฺหิ กตฺตุภาเวน ¶ โวหรียติ ยถา ‘‘ภิกฺขา วาเสตี’’ติ, ‘‘อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานี’’ติ จ.
ปาฬิยํ ¶ อนาคตตนฺติ วิชฺชมานตาทิวิเสสวจเนน สห ปาานารุฬฺหตํ. วิชฺชมานสฺส สโตติ วิชฺชมานสฺส สมานสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชมานภูตสฺสาติ อตฺโถ’’ติ อาห. ตถาติ สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานสฺส อนุปลพฺภมานสฺส. ตํ ปน อนุปลพฺภมานตํ ตถา-สทฺเทน พฺยติเรกวเสน ทีปิตํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา กุสลาทีนี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วินิวตฺตสภาวานีติ วิภตฺตสภาวานิ. อุปลทฺธีติ คหณํ. เตนากาเรนาติ เตน รูปเวทนาทิอากาเรน อวิชฺชมานสฺส. อฺเนากาเรนาติ ตโต รูปเวทนาทิโต อฺเน ตพฺพินิมุตฺเตน ปฺาเปตพฺพปฺาปนากาเรน วิชฺชมานสฺส. ปฺตฺติทุเก วุตฺตเมว ‘‘อยฺจ วาโท เสวตฺถิกถาย ปฏิสิทฺโธ’’ติอาทินา. โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺสาติ เอตฺถ มตฺตคฺคหณํ ตสฺส ปฺตฺติวตฺถุสฺส น เกวลํ วิชฺชมานสภาวตานิวตฺตนตฺถเมว, อถ โข วิปรีตคฺคาหนิวตฺตนตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนภินิเวเสน จิตฺเตนา’’ติ อาห. จตุสจฺจปฺจกฺขนฺธาทิวินิมุตฺตํ สจฺจนฺตรขนฺธนฺตราทิกํ ปฺจมสจฺจาทิกํ. สเจ ตํ โกจิ อตฺถีติ ปฏิชาเนยฺย, อยาถาวคหิตสฺส ตํ วาจาวตฺถุมตฺตเมวสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาภินิเวเสน…เป… วุตฺต’’นฺติ. อุทฺเทเส นิทฺเทเส จ สตฺตวนฺตํ ปธานภาเวน อาคมนํ สนฺธายาห ‘‘สรูปโต ติสฺสนฺนํ อาคตต’’นฺติ. คุณภาเวน ปน อุทฺธํโสตปฺาวิมุตฺตปาสาณเลขาทิคฺคหเณสุ อิตราปิ ติสฺโส ปฺตฺติโย อิมสฺมึ ปกรเณ อาคตา เอว.
ยถาวุตฺตสฺส…เป… อวิโรเธนาติ ‘‘วิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตปฺปการสฺส อวิโลมเนน. อาจริยวาทาติ เจตฺถ อตฺตโนมติโย เวทิตพฺพา, อฺตฺถ ปน อฏฺกถา จ. ยถา จ อวิโรโธ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อวิชฺชมานตฺตา ปฺาเปตพฺพมตฺตตฺเถน ปฺตฺตีติ เอเตน ‘‘อวิชฺชมานา ปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ อิมํ สมาสวิกปฺปมาห. อวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอตฺถ หิ ทฺเว สมาสา อวิชฺชมานสฺส, อวิชฺชมานา วา ปฺตฺตีติ อวิชฺชมานปฺตฺติ. เตสุ ปุริเมน นามปฺตฺติ วุตฺตา, ทุติเยน อุปาทาปฺตฺติอาทิเภทา อิตราปิ. สสภาวํ เวทนาทิกํ. ตชฺชปรมตฺถนามลาภโตติ ตชฺชสฺส ตทนุรูปสฺส ปรมตฺถสฺส อนฺวตฺถสฺส นามสฺส ลภนโต, อนุภวนาทิสภาวานํ ธมฺมานํ ปรมตฺถิกสฺส เวทนาทินามสฺส ลภนตฺตาติ อตฺโถ ¶ . เอเตน วิเสสนิวตฺติอตฺโถ ¶ มตฺต-สทฺโท, เตน จายํ วิเสโส นิวตฺติโตติ ทสฺเสติ. ปรโต ลภิตพฺพนฺติ ปรํ อุปาทาย ลทฺธพฺพํ ยถา รูปาทิเก อุปาทาย สตฺโตติ นิสฺสภาวสมูหสนฺตานาทิ ปฺตฺติวตฺถุ. เอกตฺเตนาติ อนฺตฺเตน. อนุปลพฺภสภาวตา าเณน อคฺคเหตพฺพสภาวตา, ยโต เต นวตฺตพฺพาติ วุจฺจนฺติ.
สสูกสาลิราสิอาทิอากาเรน สํกุจิตคฺโค วาสววาสุเทวาทีนํ วิย โมลิวิเสโส กิรีฏํ, โส ปน มกุฏวิเสโสปิ โหติเยวาติ อาห ‘‘กิรีฏํ มกุฏ’’นฺติ. สพฺพสโมโรโธติ สพฺพาสํ วิชฺชมานปฺตฺติอาทีนํ ฉนฺนํ ปฺตฺตีนํ อนฺโตกรณํ. สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตาติ อิทํ ลกฺขณวจนํ. น หิ สพฺพาปิ อุปนิธาปฺตฺติสงฺขาวเสน ปวตฺตา, นาปิ สพฺพา สงฺขาตพฺพปฺปธานา. ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกํ ปน อุปนิธาปฺตฺติยา, ทฺเว ตีณีติอาทิกํ อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติยา เอกเทสํ อุปลกฺขณวเสน ทสฺเสนฺโต ตสฺส จ สงฺขฺเยยฺยปฺปธานตายาห ‘‘สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตา’’ติ. ปูรณตฺโถ หิ สทฺโท ตทตฺถทีปนมุเขน ปูเรตพฺพมตฺถํ ทีเปติ. โส จ สงฺขาวิสโย ปธาโนวาติ ทุติยาทีนํ ปฺตฺตีนํ สงฺขาตพฺพปฺปธานตา วุตฺตา. ยาว หิ ทสสงฺขา สงฺขฺเยยฺยปฺปธานาติ. ตถา ทฺเว ตีณีติอาทีนมฺปิ ปฺตฺตีนํ. สงฺขาตพฺโพ ปน อตฺโถ โกจิ วิชฺชมาโน, โกจิ อวิชฺชมาโน, โกจิ สห วิสฺุจ ตทุภยํ มิสฺโสติ ฉปิ ปฺตฺติโย ภชตีติ.
อิตราติ อุปาทาสโมธานตชฺชาสนฺตติปฺตฺติโย วุตฺตาวเสสา อุปนิธาปฺตฺติอุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติโย จ. สตฺตรถาทิเภทา อุปาทาปฺตฺติ, ทีฆรสฺสาทิเภทา อุปนิธาปฺตฺติ จ อวิชฺชมานปฺตฺติ. หตฺถคตาทิวิสิฏฺา อุปนิธาปฺตฺติ, สโมธานปฺตฺติ จ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ. ตเถว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ พฺรหฺมสฺสโร’’ติอาทิกา วิชฺชมานคพฺภา วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺตึ ภชนฺตีติ อาห ‘‘ยถาโยคํ ตํ ตํ ปฺตฺติ’’นฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุติยํ ตติยํ…เป… ภชนฺตี’’ติ. ยฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตอุปนิธาอุปนิกฺขิตฺตปฺตฺตีนํ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติภาวสมตฺถนํ. ตตฺถ ตฺจ สงฺขานนฺติ ยํ ‘‘ปมํ เอก’’นฺติอาทิกํ สงฺขานํ, ตฺจ สงฺขามุเขน คเหตพฺพรูปํ. จ-สทฺเทน สงฺขฺเยยฺยํ สงฺคณฺหาติ. ตมฺปิ หิ ปฺาเปตพฺพํ ปฺตฺตีติ. ตสฺสา ปน ปรมตฺถโต อภาโว วุตฺโตเยว. กิฺจิ ¶ นตฺถีติ ปรมตฺถโต กิฺจิ นตฺถิ. ตถาติ อิมินา อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานภาวนฺติ เอตํ อากฑฺฒติ. เตนาห ‘‘น หิ…เป… วิชฺชมาโน’’ติ.
โอกาเสติ ¶ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺตีปริจฺฉินฺเน ปเทเส. โส หิ กามาธิฏฺานโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ. กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺเธสูติ อิมินา อุตฺตรปทโลเปน กามภวํ ‘‘กาโม’’ติ วทติ. ภณนํ สทฺโท เจตนา วา, ตํสมงฺคิตาย ตพฺพิสิฏฺเ ปุคฺคเล ภาณโกติ ปฺตฺตีติ อาห ‘‘วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติปกฺขํ ภชตี’’ติ. เยภุยฺเยน รูปายตนคฺคหณมุเขน รูปสงฺขาเตน สณฺานํ คยฺหตีติ ตสฺส เตน อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘รูปายตนสงฺขาเตน สณฺาเนนา’’ติ. ยํ อเภโทปจารํ ภินฺทิตุํ อชานนฺตา นิกายนฺตริยา รูปายตนํ สณฺานสภาวํ ปฏิชานนฺติ. ‘‘กิโส ปุคฺคโล, ถูโล ปุคฺคโล, กิโส ทณฺโฑ, ถูโล ทณฺโฑ’’ติอาทินา ปุคฺคลาทีนํ ปฺาปนา ตถาตถาสนฺนิวิฏฺเ รูปสงฺขาเต กิสาทิสณฺานปฺตฺติ, น รูปายตนมตฺเตติ อาห ‘‘สณฺานนฺติ วา รูปายตเน อคฺคหิเต’’ติ. ปจฺจตฺตธมฺมนามวเสนาติ ‘‘ปถวี ผสฺโส’’ติอาทินา ธมฺมานํ ตํตํนามวเสน. กิจฺจปฺตฺติอาทิวิภาเคน ปวตฺโต อยมฺปิ อาจริยวาโท ‘‘กิจฺจปฺตฺติ เอกจฺจา ภูมิปฺตฺติ ปจฺจตฺตปฺตฺติ อสงฺขตปฺตฺติ จ วิชฺชมานปฺตฺติ, ลิงฺคปฺตฺติ เอกจฺจา ปจฺจตฺตปฺตฺติ จ อวิชฺชมานปฺตฺติ, เอกจฺจา กิจฺจปฺตฺติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ, เอกจฺจา ภูมิสณฺานปฺตฺติ วิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ทสฺสิตตฺตา ‘‘ธมฺมกถา อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทีนํ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติภาโว, อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติภาโว จ ทสฺสิตนโยติ อาห ‘‘สพฺพสงฺคาหโกติ ทฏฺพฺโพ’’ติ. อุปาทาปฺตฺติอาทิภาโว เจตฺถ กิจฺจปฺตฺติอาทีนํ กิจฺจปฺตฺติอาทิภาโว จ ตาสํ ยถารหํ วิภาเวตพฺโพ.
๒. สงฺเขปปฺปเภทวเสนาติ ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา’’ติ สพฺเพปิ ขนฺเธ ขนฺธภาวสามฺเน สํขิปนวเสน, ‘‘ยาวตา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ขนฺธานํ ตโต สามฺโต ปกาเรหิ ภินฺทนวเสน จ. อยํ อตฺโถติ อยํ ปฺตฺติสงฺขาโต อตฺโถ. สามฺโต วา หิ ธมฺมานํ ปฺาปนํ โหติ วิเสสโต วา. วิเสโส เจตฺถ อตฺตโน สามฺาเปกฺขาย เวทิตพฺโพ, วิเสสาเปกฺขาย ปน โสปิ สามฺํ สมฺปชฺชตีติ ‘‘กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ ปุจฺฉาย สงฺเขปโต วิสฺสชฺชนวเสน ¶ ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา’’ติ วุตฺตนฺติ ตตฺถาปิ ‘‘ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยาวตา…เป… ปฺตฺตี’’ติ. ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ. ยาวตา รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ เอวเมตฺถ ปาฬิโยชนา กาตพฺพา. เอวฺหิ สงฺเขปโต ปเภทโต จ ขนฺธปฺตฺติ วิสฺสชฺชิตา โหติ. ตถา หิ อิมสฺเสว อตฺถสฺส อฏฺกถายํ วุตฺตภาวํ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺตเกน…เป… อาทิเกนา’’ติ อาห. ตตฺถาติ ตสฺมึ วิสฺสชฺชนสฺส อตฺถวจเน, ตสฺมึ วา วิสฺสชฺชนปาเ ตทตฺถวจเน จ. ปเภทนิทสฺสนมตฺตนฺติ ปเภทสฺส อุทาหรณมตฺตํ. อวุตฺโตปิ สพฺโพ ภูตุปาทิโก, สุขาทิโก จ ปเภโท. ตํ ปน ภูมิมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ อฏฺกถายํ อาคตนเยน ปาฬิยา อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ วาติ วุจฺจมานํ สนฺธายาห. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ขนฺธปฺตฺติวิสฺสชฺชเน. อิทนฺติ อิทํ ปทํ. ยตฺตโก…เป… ขนฺธปฺตฺติยา ปเภโทติ อิมินา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ขนฺธานํ ปเภทํ ปติ ปฺตฺติวิภาโคติ ทสฺสิตํ โหติ. เตนาห ‘‘วตฺถุเภเทน…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ปกรณนฺตเรติ วิภงฺคปกรเณ. ตตฺถ หิ สาติสยํ ขนฺธานํ วิภาคปฺตฺติ วุตฺตา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ…เป… กถิตา’’ติ. เอตฺถ จ ปมนเย สมุเขน, ทุติเย วตฺถุมุเขน ปฺตฺติยา วิภาคา ทสฺสิตาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
เอส นโยติ อิมินา ขนฺธปฺตฺติยา วุตฺตมตฺถํ อายตนปฺตฺติยาทีสุ อติทิสติ. ตตฺถ ‘‘ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา’’ติ, ‘‘ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺตี’’ติ อิทํ ปฺตฺตินิทฺเทสปาฬิยา อาทิปริโยสานคฺคหณมุเขน ทสฺสนํ. ‘‘ยาวตา ทฺวาทสายตนานี’’ติ, ‘‘อายตนานํ อายตนปฺตฺตี’’ติ อิมสฺส อตฺโถ ‘‘ยตฺตเกน ปฺาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานี’’ติ เอเตน ทสฺสิโต, ‘‘ยาวตา จกฺขายตน’’นฺติอาทิกสฺส ปน ‘‘ปเภทโต จกฺขายตน’’นฺติอาทิเกนาติ. ตตฺถ ‘‘จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตน’’นฺติ ปเภทนิทสฺสนมตฺตเมตํ. เอเตน อวุตฺโตปิ สพฺโพ สงฺคหิโต โหตีติ ‘‘ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ วา เอตฺถ ปาฬิยา อตฺถโยชนา – ‘‘ยาวตา’’ติ อิทํ สพฺเพหิ ปเทหิ ¶ โยเชตฺวา ‘‘ยตฺตกานิ ทฺวาทสายตนานิ…เป… ยตฺตโก ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ, ตปฺปเภทานฺจ จกฺขายตนาทีนํ ปเภโท, ตตฺตโก อายตนานํ อายตนปฺตฺติยา ปเภโท’’ติ ปกรณนฺตเร วุตฺเตน วตฺถุปเภเทน อายตนปฺตฺติยา ปเภทํ ทสฺเสตีติอาทินา อิตรปฺตฺตีสุปิ นโย โยเชตพฺโพ.
๗. ‘‘ฉ ปฺตฺติโย…เป… ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ อิมํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘กิตฺตาวตา…เป… เอตฺตาวตา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปฺตฺตี’’ติ อยํ ปาฬิปเทโส นิทฺเทโสปิ สมาโน ¶ ปกรณนฺตเร วตฺถุเภเทน วุตฺตํ ขนฺธาทิปฺตฺติปฺปเภทํ อุปาทาย อุทฺเทโสเยว โหตีติ อาห ‘‘อุทฺเทสมตฺเตเนวาติ อตฺโถ’’ติ.
มาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นิทฺเทสวณฺณนา
๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๑. ปจฺจนีกธมฺมานํ ¶ ¶ ฌาปนฏฺเน ฌานํ, ตโต สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺเน วิโมกฺโขติ นิปฺปริยาเยน ฌานงฺคาเนว วิโมกฺโขติ อฏฺกถาอธิปฺปาโย. ฏีกากาเรน ปน ‘‘อภิภายตนํ วิย สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ วิโมกฺโข’’ติ มฺมาเนน ‘‘อธิปฺปาเยนาหา’’ติ วุตฺตํ. ฌานธมฺมา หิ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธึเยว ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจนฺติ, น วินา, ตถา อภิรติวเสน อารมฺมเณ นิราสงฺกปฺปวตฺติปีติ อธิปฺปาโย. ยถา วา ฌานงฺคานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจยภาวโต สวิเสโส ฌานปริยาโย, เอวํ วิโมกฺขกิจฺจโยคโต เตสํ สวิเสโส วิโมกฺขปริยาโย, ตทุปจาเรน สมฺปยุตฺตานํ เวทิตพฺโพ. ปมํ สมงฺคิภาวตฺถนฺติ ปฏิลาภํ สนฺธายาห. ‘‘ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยตี’’ติ หิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ‘‘เยน หิ สทฺธึ…เป… ปฏิลทฺธา นาม โหนฺตี’’ติ เตหิ สาเธตพฺพสหชาตาทิปจฺจยลาโภเยเวตฺถ ปฏิลาโภ ทฏฺพฺโพ. ยถา ผสฺโส ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตํ อารมฺมณํ ผุสตีติ วุจฺจติ, เอวํ สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ตํสภาวตฺตาติ อาห ‘‘สมฺผสฺเสน ผุสนตฺถ’’นฺติ. ตสฺส ‘‘วิวรตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อิตเรหีติ อุปจารมฺปีติอาทินา อุปจารปุริมปฺปนาปรปฺปนานํ ปฏิลาภการณนฺติ วจเนหิ. อิตเร การณตฺเถติ ‘‘อุปจาเรน…เป… ผุสติเยวา’’ติ วุตฺเต การณตฺถทีปเก อตฺเถ. ผุสติ ผลํ อธิคจฺฉติ เอตายาติ การณภาวสฺส ผุสนาปริยาโย เวทิตพฺโพ.
ปมตฺถเมวาติ สมงฺคิภาวตฺถเมว. ตานิ องฺคานีติ อิมินา ฌานโกฏฺาสภาเวน วุตฺตธมฺมาเยว คหิตา, น ผสฺสปฺจมกอินฺทฺริยฏฺกาทิภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘เสสา…เป… สงฺคหิตานี’’ติ. เอวํ สตีติ สุขสงฺขาตฌานงฺคโต เวทนาโสมนสฺสินฺทฺริยานํ เสสิตพฺพภาเว ¶ สติ. เอวฺหิ เนสํ ผสฺสกตา อิตรสฺส ผสฺสิตพฺพตาว สิยา. เตนาห ‘‘สุขสฺส ผุสิตพฺพตฺตา’’ติ. เวทยิตาธิปเตยฺยฏฺเหีติ อารมฺมณานุภวนสงฺขาเตน เวทยิตสภาเวน, ตสฺเสว สาตวิเสสสงฺขาเตน สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตนียภาเวน จ. อุปนิชฺฌายนภาโวปิ ยถาวุตฺตเวทยิตาธิปเตยฺยฏฺวิสิฏฺโ โอฬาริกสฺส อารมฺมณสฺส นิชฺฌายนภาโว. อภินฺนสภาโวปิ หิ ธมฺโม ปุริมวิสิฏฺปจฺจยวิเสสสมฺภเวน วิเสเสน ¶ ภินฺนากาโร หุตฺวา วิสิฏฺผลภาวํ อาปชฺชติ. ยเถกํเยว กมฺมํ จกฺขาทินิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เวทยิตา…เป… วุตฺตตฺตา’’ติ. องฺคานีติ นายํ ตปฺปรภาเวน พหุวจนนิทฺเทโส อนนฺตภาวโต, เกวลฺจ องฺคานํ พหุตฺตา พหุวจนํ, เตน กึ สิทฺธํ? ปจฺเจกมฺปิ โยชนา สิทฺธา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺเจกมฺปิ โยชนา กาตพฺพา’’ติ. ยทิ ‘‘สุขํ เปตฺวา’’ติ โยชนายํ เสสา ตโย ขนฺธา โหนฺติ, เสสา ตโย, จตฺตาโร จ ขนฺธา โหนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? น, จตูสุ ติณฺณํ อนฺโตคธตฺตา. เตนาห ‘‘สพฺพโยชนา…เป… วุตฺต’’นฺติ.
๒. อสมยวิโมกฺเขนาติ เหฏฺามคฺควิโมกฺเขน. โส หิ โลกิยวิโมกฺโข วิย อธิคมวฬฺชนตฺถํ ปกปฺเปตพฺพสมยวิเสสาภาวโต เอวํ วุตฺโต. อคฺคมคฺควิโมกฺโข ปน เอกจฺจาสววิมุตฺติวจนโต อิธ นาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ. เอกจฺเจหิ อาสเวหิ วิมุตฺโตติ ทิฏฺาสวาทีหิ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺโต. อสมย…เป… ลาเภนาติ ยถาวุตฺตอสมยวิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตสฺส อธิคเมน. ตโต เอว สาติสเยน, เอกจฺเจหิ กามาสเวหิ วิมุตฺโต วิกฺขมฺภนวเสนาติ อตฺโถ. โส เอว เอกจฺจสมยวิโมกฺขลาภี ยถาวุตฺโต สมยวิมุตฺโต อสมยวิโมกฺขวิเสสสฺส วเสน สมยวิโมกฺขปฺตฺติยา อธิปฺเปตตฺตา. โสติ อสมยวิโมกฺขูปนิสฺสยสมยวิโมกฺขลาภี. เตน สาติสเยน สมยวิโมกฺเขน. ตถาวิมุตฺโตว โหตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ตถาวิมุตฺโต โหติ, ตสฺมา สมยวิมุตฺตปฺตฺตึ ลทฺธุํ อรหตีติ ปริฺาตตฺถํ เหตุนา ปติฏฺาเปติ. พฺยติเรกมุเขนปิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ปุถุชฺชโน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมุทาจารภาวโตติ สมุทาจารสฺส สมฺภวโต. โสติ ฌานลาภี ปุถุชฺชโน.
ยทิ ปุนราวตฺตกธมฺมตาย ปุถุชฺชโน สมยวิมุตฺโตติ น วุตฺโต, ตทภาวโต กสฺมา อรหา ตถา น วุตฺโตติ อาห ‘‘อรหโต ปนา’’ติอาทิ. ตทการณภาวนฺติ เตสํ วิโมกฺขานํ, ตสฺส วา สมยวิมุตฺติภาวสฺส อการณภาวํ. สพฺโพติ สุกฺขวิปสฺสโกปิ สมถยานิโกปิ อฏฺวิโมกฺขลาภีปิ ¶ . พหิอพฺภนฺตรภาวา อเปกฺขาสิทฺธา, วตฺตุ อธิปฺปายวเสน คเหตพฺพรูปา จาติ อาห ‘‘พาหิรานนฺติ โลกุตฺตรโต พหิภูตาน’’นฺติ.
๓. รูปโต ¶ อฺํ น รูปนฺติ ตตฺถ รูปปฏิภาคํ กสิณรูปาทิ รูป-สทฺเทน คหิตนฺติ ตทฺํ ปมตติยารุปฺปวิสยมตฺตํ อรูปกฺขนฺธนิพฺพานวินิมุตฺตํ อรูป-สทฺเทน คหิตํ ทฏฺพฺพํ. ปฏิปกฺขภูเตหิ กิเลสโจเรหิ อมูสิตพฺพํ ฌานเมว จิตฺตมฺชูสํ. สมาธินฺติ วา สมาธิสีเสน ฌานเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๔. อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทนาติ เอตฺถ อนาคามิโน อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อสกฺกจฺจอสาตจฺจกิริยาทินา. ขีณาสวสฺส ปน ตาทิเสน ปมาทปติรูปเกน, ตาทิสาย วา อสกฺกจฺจกิริยาย. สา จสฺส อุสฺสุกฺกาภาวโต เวทิตพฺพา. ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา หิ เต อุตฺตมปุริสา. สมเยน สมยนฺติ สมเย สมเย. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ อุปโยควจนฺจ. อนิปฺผตฺติโตติ สมาปชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยโต. อสฺสาติ ‘‘เตสฺหี’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อิมสฺส อฏฺกถาวจนสฺส. เตนาติ ยถาภเตน สุตฺเตน.
๕. เยนาธิปฺปาเยน ‘‘ธมฺเมหี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ, ตํ วิวรนฺโต ‘‘อิธา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ ‘‘ปริหานธมฺโม อปริหานธมฺโม’’ติ เอตสฺมึ ปททฺวเย. ตตฺถาติ ‘‘กุปฺปธมฺโม อกุปฺปธมฺโม’’ติ ปททฺวเย. สติ วจนนานตฺเต อตฺเถว วจนตฺถนานตฺตนฺติ อาห ‘‘วจนตฺถนานตฺตมตฺเตน วา’’ติ. วจนตฺถคฺคหณมุเขน คเหตพฺพสฺส ปน วิภาวนตฺถสฺส นตฺเถตฺถ นานตฺตํ, ยโต เตสํ ปริยายนฺตรตาสิทฺธิ.
๗-๘. สมาปตฺติเจตนาติ ยาย เจตนาย สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตติ สมาปชฺชติ จ. เตนาห ‘‘ตทายูหนา’’ติ. อารกฺขปจฺจุปฏฺานา สตีติ กตฺวา อาห ‘‘อนุรกฺขณา…เป… สตี’’ติ. เตนาห ‘‘เอการกฺโข สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติ. ตถา หิ สา ‘‘กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสตี’’ติ วุตฺตา.
๑๑. อคฺคมคฺคฏฺโปิ อิตรมคฺคฏฺา วิย อนุปจฺฉินฺนภยตฺตา ภยูปรตโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคฏฺโ จ…เป… ภยูปรโต’’ติ.
๑๒. เกจีติ ¶ ติเหตุกปฏิสนฺธิเก มนฺทพุทฺธิเก สนฺธายาห. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุปฺปฺาติ อิมินา คยฺหนฺตี’’ติ. ทุพฺพลา ปฺา เยสํ เต ทุปฺปฺาติ.
๑๔. อนิยตธมฺมสมนฺนาคตสฺเสว ¶ ปจฺจยวิเสเสน นิยตธมฺมปฏิลาโภติ อาห ‘‘ยตฺถ…เป… โหนฺตี’’ติ. ตทภาวาติ นิยตานิยตโวมิสฺสาย ปวตฺติยา อภาวา.
๑๖. ปริยาทิยิตพฺพานีติ ปริยาทเกน มคฺเคน เขเปตพฺพานิ. ตณฺหาทีนํ ปลิพุธนาทิกิริยาย มตฺถกปฺปตฺติยา สีสภาโว เวทิตพฺโพ, นิพฺพานสฺส ปน วิสงฺขารภาวโต สงฺขารสีสตา. เตนาห ‘‘สงฺขารวิเวกภูโต นิโรโธ’’ติ. เกจิ ปน ‘‘สงฺขารสีสํ นิโรธสมาปตฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปฺตฺติมตฺตสฺส สีสภาวานุปปตฺติโต ตทุทฺธฺจ สงฺขารปฺปวตฺติสพฺภาวโต. สห วิยาติ เอกชฺฌํ วิย. เอเตน สม-สทฺทสฺส อตฺถมาห. สหตฺโถ เหส สม-สทฺโท. สํสิทฺธิทสฺสเนนาติ สํสิทฺธิยา นิฏฺานสฺส อุปรมสฺส ทสฺสเนน.
อิธาติ อิมิสฺสา ปุคฺคลปฺตฺติปาฬิยา, อิมิสฺสา วา ตทฏฺกถาย. กิเลสปวตฺตสีสานนฺติ กิเลสสีสปวตฺตสีสานํ. เตสุ หิ คหิเตสุ อิตรมฺปิ ปริยาทิยิตพฺพํ กิเลสภาเวน ปริยาทิยิตพฺพตาสามฺเน จ คหิตเมว โหตีติ กิเลสวฏฺฏปริยาทาเนน มคฺคสฺส อิตรวฏฺฏานมฺปิ ปริยาทิยนํ. วฏฺฏุปจฺเฉทเกน มคฺเคเนว หิ ชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อนวเสสโต นิรุชฺฌตีติ. กสฺมา ปเนตฺถ ปวตฺตสีสํ วิสุํ คหิตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปวตฺตสีสมฺปี’’ติอาทิ. โอธิโส จ อโนธิโส จ กิเลสปริยาทาเน สติ สิชฺฌมานา ปจฺจเวกฺขณวารา เตน นิปฺผาเทตพฺพาติ วุตฺตา. เตเนวาห ‘‘กิเลสปริยาทานสฺเสว วารา’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ อาคเมน สาเธนฺโต ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติอาทิมาห. จุติจิตฺเตน โหตีติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส กิเลสปริยาทานสมาปนภูตสฺส ปจฺจเวกฺขณวารสฺส จุติจิตฺเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตสฺมา จุติจิตฺเตน ปริจฺเฉทเกน ปริจฺฉินฺนํ โหตีติ อตฺโถ.
๑๗. ติฏฺเยฺยาติ น อุปคจฺเฉยฺย. านฺหิ คตินิวตฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นปฺปวตฺเตยฺยา’’ติ.
๑๘. ปยิรุปาสนาย พหูปการตฺตา ปยิรุปาสิตพฺพตฺตา.
๒๐. อคฺควิชฺชา ¶ ยสฺส อนธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส โหติ, โส เจ ปจฺฉา วิชฺชาทฺวยํ อธิคจฺฉติ, ตสฺส ปมํ อธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส วิย อเตวิชฺชตาภาวา ¶ ยทิปิ นิปฺปริยายตา เตวิชฺชตา, ปมํ อธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส ปน สา สวิเสสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาย กตกิจฺจตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อคฺควิชฺชาติ อาสวกฺขยาณํ, อคฺคมคฺคาณเมว วา เวทิตพฺพํ. สา จ เตวิชฺชตาติ โยชนา.
๒๒. ตตฺเถวาติ สจฺจาภิสมฺโพเธ เอว.
๒๔. ตนฺติ นิโรธสมาปตฺติลาภิโน อุภโตภาควิมุตฺตตาวจนํ. วุตฺตลกฺขณูปปตฺติโกติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ เอวํ วุตฺตลกฺขเณน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต สมนฺนาคโต. เอเสว นโยติ ยถา จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต นิโรธโต จ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺตานํ วเสน ปฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา วุตฺตา, ตถา เสกฺขภาวํ ปตฺตานํ วเสน ปฺจ กายสกฺขิโน โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
ทสฺสนการณาติ อิมินา ‘‘ทิสฺวา’’ติ เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท เหตุอตฺโถติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุ. ทสฺสเน สติ ปริกฺขโย, นาสตีติ อาห ‘‘ทสฺสนายตฺตปริกฺขยตฺตา’’ติ. ปุริมกิริยาติ อาสวานํ ขยกิริยาย ปุริมกิริยา. สมานกาลตฺเตปิ หิ การณกิริยา ผลกิริยาย ปุริมสิทฺธา วิย โวหรียติ. ตโต นามกายโต มุจฺจนโต. ยโต หิ เยน มุจฺจิตพฺพํ, ตํ นิสฺสิโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นามนิสฺสิตโก’’ติ. ตสฺสาติ กายทฺวยวิมุตฺติยา อุภโตภาควิมุตฺตภาวสฺส. อรูปโลเก หิ ิตารหนฺตวเสนายมตฺโถ วุตฺโต. เตนาห ‘‘สุตฺเต หี’’ติอาทิ.
ทฺวีหิ ภาเคหีติ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทภาเคหิ. ทฺเว วาเรติ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺทนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ. กิเลเสหิ วิมุตฺโตติ อิทํ ปมตติยวาทานํ วเสน วุตฺตํ, อิตรํ ทุติยวาทสฺส. อรูปชฺฌานํ ยทิปิ รูปสฺาทีหิ วิมุตฺตํ ตํสมติกฺกมาทินา ปตฺตพฺพตฺตา, ปวตฺตินิวารเกหิ ปน กามจฺฉนฺทาทีหิเยวสฺส วิมุตฺติ สาติสยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นีวรณสงฺขาตนามกายโต วิมุตฺต’’นฺติ อาห. ยฺจาปิ อรูปชฺฌานํ รูปโลเก วิเวกฏฺตาวเสนปิ รูปกายโต วิมุตฺตํ, ตํ ปน รูปปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภเนเนว โหตีติ วิกฺขมฺภนเมว ¶ ปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘รูปตณฺหาวิกฺขมฺภเนน ¶ รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา’’ติ. เอกเทเสน อุภโตภาควิมุตฺตํ นาม โหติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา อภาวา.
๒๕. ‘‘สตฺติสโย’’ติ วิย สมุทาเย ปวตฺโต โวหาโร อวยเวปิ ทิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺวิโมกฺเขกเทเสน…เป… วุจฺจตี’’ติ.
๒๖. ผุฏฺานนฺติ ผสฺสิตานํ, อธิคตานนฺติ อตฺโถ. อนฺโตติ อนฺตสทิโส ผสฺสนาย ปรกาโล. ตทนนฺตโร หิ ตปฺปริโยสาโน วิย โหตีติ. กาลวิสโย จายํ อนฺต-สทฺโท, น ปน กาลตฺโถ. เตนาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ. นามกาเยกเทสโตติ นีวรณสงฺขาตนามกาเยกเทสโต. อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ วิพนฺธวิกฺขมฺภเนน อาโลจเน ปกาสเน สมตฺถสฺส าณจกฺขุโน อธิฏฺานสมุปฺปาทนโต. น ตุ วิมุตฺโตติ วิมุตฺโตติ น วุจฺจเตว.
๒๘. อิมํ ปน นยนฺติ ‘‘อปิจ เตส’’นฺติอาทินา อาคตวิธึ. เยน วิเสเสนาติ เยน การณวิเสเสน. โสติ ทิฏฺิปฺปตฺตสทฺธาวิมุตฺตานํ ยถาวุตฺโต ปฺาย วิเสโส. ปฏิกฺเขโป กโต การณสฺส อวิภาวิตตฺตา. อุภโตภาควิมุตฺโต วิย, ปฺาวิมุตฺโต วิย วา สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส สาวเสสวิมุตฺติยมฺปิ ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส วิย ปฺาย สาติสยาย อภาวโต สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาโว ทฏฺพฺโพ. สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อิทํ อาคมนวเสน สทฺธาย อธิกภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, มคฺคาธิคมโต ปนสฺส ปจฺจกฺขเมว าณทสฺสนํ.
๓๑. ‘‘โสโตติ อริยมคฺคสฺส นาม’’นฺติ นิปฺปริยาเยน ตํสมงฺคี โสตาปนฺโนติ อธิปฺปาเยน โจทโก ‘‘อปิ-สทฺโท กสฺมา วุตฺโต’’ติ โจทนํ อุฏฺาเปตฺวา ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติ. อิตโร ‘‘นาปนฺน’’นฺติอาทินา ปริหรติ. สมนฺนาคโต เอว นาม โลกุตฺตรธมฺมานํ อกุปฺปสภาวตฺตา. อิตเรหีติ ทุติยมคฺคฏฺาทีหิ. โส เอวาติ ปมผลฏฺโ เอว. อิธาติ อิมสฺมึ สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเส. โสตํ วา อริยมคฺคํ อาทิโต ปนฺโน อธิคโตติ โสตาปนฺโนติ วุจฺจมาเน ทุติยมคฺคฏฺาทีนํ ¶ นตฺเถว โสตาปนฺนภาวาปตฺติ. สุตฺเต ปน โสตํ อริยมคฺคํ อาทิโต มริยาทํ อมฺุจิตฺวาว ปนฺโน ปฏิปชฺชตีติ กตฺวา มคฺคสมงฺคี ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วุตฺโต. ปริยาเยน อิตโรปิ ตสฺส อปริหานธมฺมตฺตา โสตาปนฺโนติ เวทิตพฺพํ. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณาย สมุทยสจฺจํ วิย ทุกฺขสจฺจมฺปิ ปจฺจเวกฺขิตํ โหติ สจฺจทฺวยปริยาปนฺนตฺตา ¶ กิเลสานนฺติ อาห ‘‘จตุสจฺจปจฺจเวกฺขณาทีน’’นฺติ. อาทิ-สทฺเทน ผลปจฺจเวกฺขณอุปริมคฺคผลธมฺเม จ สงฺคณฺหาติ.
๓๒. มหากุลเมวาติ อุฬารกุลเมว วุจฺจติ ‘‘กุลีโน กุลปุตฺโต’’ติอาทีสุ วิย.
๓๓. สชฺฌานโก อปริหีนชฺฌาโน กาลกโต พฺรหฺมโลกูปโค หุตฺวา วฏฺฏชฺฌาสโย เจ, อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพายตีติ อาห ‘‘อนาคามิสภาโค’’ติ. ยโต โส ฌานานาคามีติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘อนาวตฺติธมฺโม’’ติ.
๓๖. ปรโยเค ตฺวา-สทฺโท ตทนฺโต หุตฺวา ‘‘ปรสทฺทโยเค’’ติ วุตฺโต, อปฺปตฺวาติ วุตฺตํ โหตีติ ‘‘อปฺปตฺตํ หุตฺวา’’ติ อิมินา วุจฺจติ.
๓๗. เตนาติ ‘‘อุปหจฺจา’’ติ ปเทน. นนุ จ เวมชฺฌาติกฺกโม ‘‘อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌ’’นฺติ อิมินา ปกาสิโต โหตีติ อธิปฺปาโย.
๔๐. ตณฺหาวฏฺฏโสตา ตณฺหาวฏฺฏพนฺธา. ตสฺสาติ โสตสฺส. สมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํ. อุทฺธํโสตสฺส อุปริภวูปคตา เอกํสิกาติ อาห ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา คนฺตฺวา’’ติ. ตสฺสาติ อุทฺธํโสตสฺส. ตตฺถาติ อวิเหสุ. ลหุสาลหุสคติกาติ ลหุกาลหุกายุคติกา, ลหุกาลหุกาณคติกา วา. อุปฺปชฺชิตฺวาว นิพฺพายนกาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อากาสํ ลงฺฆิตฺวา นิพฺพายตี’’ติอาทินา วุตฺตา ติสฺโส อุปมา สงฺคณฺหาติ. อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายีหิ อธิมตฺตตา, อุทฺธํโสตโต อนธิมตฺตตา จ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ น เวทิตพฺพาติ โยชนา. เต เอวาติ อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายิอุทฺธํโสตา เอว. ยทิ เอวํ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ อุปมาวจเนน ตโต มหนฺตตเรหิ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตโต มหนฺต…เป… ทสฺสนตฺถ’’นฺติ.
เตนาติ ¶ ‘‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา’’ติ วจเนน. เตนาติ วา ยถาวุตฺเตน ตสฺส อตฺถวจเนน. อิมสฺส ทุกฺขสฺสาติ อิมสฺส สมฺปติ วตฺตมานสฺส วิฺาณาทิทุกฺขสฺส. อุทยทสฺสนํ าณํ. จตูหิปีติ ‘‘โน จสฺสา’’ติ จตูหิ ปเทหิ. ยํ อตฺถีติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ¶ . เตนาห ‘‘ภูตนฺติ สสภาว’’นฺติ, ภูตนฺติ ขนฺธปฺจกนฺติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสถา’’ติ. วิวฏฺฏมานโส วิวิจฺจมานหทโย ตณฺหาทิโสตโต นิวตฺตชฺฌาสโย. อุเปกฺขโก โหตีติ จตฺตภริโย วิย ปุริโส ภยํ นนฺทิฺจ ปหาย อุทาสิโน โหติ.
อวิสิฏฺเติ หีเน. วิสิฏฺเติ อุตฺตเม. ‘‘ภเว’’ติ วตฺวา ‘‘สมฺภเว’’ติ วุจฺจมานํ อวุตฺตวาจกํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติอาทิมาห. ภูตเมว วุจฺจตีติ ยํ ภูตนฺติ วุจฺจติ, ตเทว ภโวติ จ วุจฺจติ, ภวติ อโหสีติ วา. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว. ตทาหาโร ตสฺส ภวสฺส ปจฺจโย. อนุกฺกเมน มคฺคปฺายาติ วิปสฺสนานุกฺกเมน ลทฺธาย อริยมคฺคปฺาย. เตนาติ เสกฺเขน.
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๓. กสฺสจีติ กสฺสจิปิ. กถฺจีติ เกนจิ ปกาเรน, วิกฺขมฺภนมตฺเตนาปีติ วุตฺตํ โหติ. อชฺฌตฺตคฺคหณสฺสาติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตคฺคาหสฺส.
๘๓. ปุริมคฺคหิตนฺติ ‘‘กริสฺสติ เม’’ติอาทินา จิตฺเตน ปมํ คหิตํ. ตํ กตนฺติ ตํ ตาทิสํ อุปการํ. ปฺุผลํ อุปชีวนฺโต กตฺุปกฺเข ติฏฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฺุผลํ อนุปชีวนฺโต’’ติ.
๙๐. คุณปาริปูริยา ปริปุณฺโณ ยาวทตฺโถ อิธ ติตฺโตติ อาห ‘‘นิฏฺิตกิจฺจตาย นิรุสฺสุกฺโก’’ติ.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๑. เสสสํวรเภเทนาติ ¶ ¶ กายิกวาจสิกวีติกฺกมโต เสเสน สํวรวินาเสน. โส ปน ทฺวารวเสน วุจฺจมาโน มโนทฺวาริโก โหตีติ อาห ‘‘มโนสํวรเภเทนา’’ติ. อิทานิ ตํ ปการเภเทน ทสฺเสนฺโต ‘‘สติสํวราทิเภเทน วา’’ติ อาห, มุฏฺสจฺจาทิปฺปวตฺติยาติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิ สภาวภูตํ จริตมฺปิ ‘‘สีล’’นฺติ วุจฺจตีติ อกุสลสฺสปิ สีลปริยาโย วุตฺโต.
๙๔. สมานวิสยานนฺติ ปมผลาทิโก สมาโน เอวรูโป วิสโย เอเตสนฺติ สมานวิสยา, เตสํ.
๑๐๗. ตทตฺโถ ตปฺปโยชโน โลกุตฺตรสาธโกติ อตฺโถ. ตสฺส ปรมตฺถสาสนสฺส. มูเลกเทสตฺตาติ มูลภาเวน เอกเทสตฺตา.
๑๒๓. สีลสฺส อนุคฺคณฺหนํ อปริสุทฺธิยํ โสธนํ อปาริปูริยํ ปูรณฺจาติ อาห ‘‘โสเธตพฺเพ จ วฑฺเฒตพฺเพ จา’’ติ. อธิสีลํ นิสฺสายาติ อธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนปฺาย.
๑๒๔. คูถสทิสตฺตเมว ทสฺเสติ, น คูถกูปสทิสตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. คูถวเสเนว หิ กูปสฺสปิ ชิคุจฺฉนียตาติ. อยฺจ อตฺโถ คูถราสิเยว คูถกูโปติ อิมสฺมึ ปกฺเข นวตฺตพฺโพ สิยา.
๑๓๐. สรภงฺคสตฺถาราทโย รูปภวาทิกามาทิปริฺํ กตฺวา ปฺเปนฺโต โลกิยํ ปริฺํ สมฺมเทว ปฺเปนฺตีติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน น สกฺโกนฺตี’’ติ. อสมตฺถภาวํ วา สนฺธาย โน จ ปฺาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๓. ปเรนาติ ¶ ¶ อฺเน, อาณตฺเตนาติ อตฺโถ. อาณตฺติยา อตฺตนา จาติ อาณาปกสฺส อาณตฺติยา, อตฺตนา จ อาณตฺเตน กตํ ตฺจ ตสฺส อาณาปกสฺส ยํ วจีปโยเคน กตนฺติ โยชนา. อาณตฺติยา ปาปสฺสาติ อาณาปนวเสน ปสุตปาปสฺส.
๑๔๘. เทสนาย กรณภูตาย. ธมฺมานนฺติ เทสนาย ยถาโพเธตพฺพานํ สีลาทิธมฺมานํ.
๑๕๒. อนนฺตรนฺติ าณสฺส อุปฏฺิตนฺติ อนนฺตรํ วุตฺตํ. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘วจน’’นฺติ. ลุชฺชตีติ อิทํ เยน การเณน โลก-สทฺโท ตทตฺเถ ปวตฺโต, ตํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘การณยุตฺต’’นฺติ.
๑๕๖. สหิตาสหิตสฺสาติ กุสลสทฺทโยเคน สามิวจนํ ภุมฺมตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สหิตาสหิเตติ อตฺโถ’’ติ. สหิตภาสเนน เทสกสมฺปตฺติ, สหิตาสหิตโกสลฺเลน สาวกสมฺปตฺติ เวทิตพฺพา. ปริสสมฺปตฺติปิ าณสมฺปนฺนสฺส ธมฺมกถิกสฺส ปฏิภานสมฺปทาย การณํ โหตีติ อาห ‘‘สาวกสมฺปตฺติยา โพเธตุํ สมตฺถตายา’’ติ.
๑๕๗. กุสลธมฺเมหีติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิ. จตุตฺโถ วุตฺโต, โย เนว สงฺฆํ นิมนฺเตติ, น ทานํ เทติ.
๑๖๖. ยมิทํ ‘‘กาเลนา’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘โย ตตฺถ อวณฺโณ, ตมฺปิ ภณติ กาเลน. โยปิ ตตฺถ วณฺโณ, ตมฺปิ ภณติ กาเลนา’’ติ ยํ อิทํ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตตฺร ตสฺมึ วจเน วากฺเย โย ปุคฺคโล ‘‘กาเลน ภณตี’’ติ วุตฺโต, โส กีทิโสติ วิจารณาย ตสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘กาลฺู โหตี’’ติอาทิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต สงฺคเห อาหาติ โยชนา.
๑๖๘. ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺตีติ ตสฺมึ อตฺตภาเว ปมุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺติ. เตสํ วิปตฺติ ปวตฺตปฺปจฺจยวิปตฺตีติ โยชนา.
๑๗๓. เตสนฺติ ¶ ¶ ปหีนาวสิฏฺกิเลสานํ. วิมุตฺติทสฺสนเมว โหติ วิมุตฺติอตฺถตฺตา ตํทสฺสนสฺส.
๑๗๔. ตนฺตาวุตานํ วตฺถานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ.
๑๗๘. นามกาโยติ นามสมูโห. อิทเมว จ ทฺวยนฺติ สีลสํวรปูรณํ, สาชีวาวีติกฺกมนฺจาติ อิทเมว ทฺวยํ. ตโตติ สาชีวาวีติกฺกมนโต. กถาย หลิทฺทราคาทิสทิสตาติ โยชนา. เตนาห ‘‘น ปุคฺคลสฺสา’’ติ.
๑๗๙. อิติ-สทฺเทนาติ ‘‘ทารุมาสโก’’ติ เอตฺถ วุตฺตอิติ-สทฺเทน. เอวํปกาเรติ อิมินาปิ สลากาทิเก สงฺคณฺหาติ.
๑๘๑. อวิสฏสุขนฺติ อวิกฺเขปสุขํ.
๑๘๗. ขนฺธธมฺเมสูติ สงฺขตธมฺเมสุ. ตทลาเภนาติ มคฺคผลาลาเภน. อตฺเถนาติ สีลาทิอตฺเถน.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๑. ยถา เตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ เตสุ ปฺจสุ ปุคฺคเลสุ ยถารหํ อุปเมยฺโยปมาทสฺสนมุเขน หิตูปเทสปฏิปตฺติยา ยถา อฺเหิ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. กิริยาวาจี อารมฺภ-สทฺโท อธิปฺเปโต, น ‘‘อารมฺภกตฺตุสฺส กสาวปุจฺฉา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺมวาจีติ อาห ‘‘อารมฺภกิริยาวาจโก สทฺโท’’ติ. ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มคฺคกิจฺจวเสนา’’ติ วุตฺตํ.
๑๙๒. คหณํ ¶ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉนํ.
๑๙๙. น เอวํ สมฺพนฺโธ อสมานชาติกตฺตา.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๒. อิทํ ¶ สจฺจาภิสมฺโพธาทิกํ สงฺคหิตํ โหติ ผลสฺส เหตุนา อวินาภาวโต. เตนาห ‘‘สาม’’นฺติอาทิ. อนาจริยเกน อตฺตนา อุปฺปาทิเตนาติ อิทํ สพฺพฺุตฺาเณ วิชฺชมานคุณกถนํ, น ตพฺพิธุรธมฺมนฺตรนิวตฺตนํ ตถารูปสฺส อฺสฺส อภาวโต. เตนสฺส สาจริยกตา, ปรโต จ อุปฺปตฺติ ปฏิกฺขิตฺตาติ อิมมตฺถมาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา. ตตฺถ สาจริยกตฺตํ ปรูปเทสเหตุกตา, ปรโต อุปฺปตฺติ อุปเทเสน วินาปิ สนฺนิสฺสาย นิพฺพตฺตีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๓. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อาธาเร ภุมฺมํ, น วิสเยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสุ อนฺโตคธา’’ติ อาห. อิทานิ วิสยลกฺขณํ เอตํ ภุมฺมนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ วา’’ติอาทิมาห. ‘‘ตทุปการตายา’’ติ อิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สาเธตพฺเพสูติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุมฺมุชฺชนปฺายาติ อุมฺมุชฺชาปนปฺาย, อุมฺมุชฺชนากาเรน วา ปวตฺตปฺาย. เตเนวาติ อุมฺมุชฺชนมตฺตตฺตา เอว. ยถา หิ าณุปฺปาโท สํกิเลสปกฺขโต อุมฺมุชฺชนํ, เอวํ สทฺธุปฺปาโทปีติ อาห ‘‘สทฺธาสงฺขาตเมว อุมฺมุชฺชน’’นฺติ. จิตฺตวาโรติ จิตฺตปฺปพนฺธวาโร. ปจฺเจกํ านวิปสฺสนาปตรณปติคาธปฺปตฺตินิฏฺตฺตา ¶ เตสํ ปุคฺคลานํ ‘‘อเนเก ปุคฺคลา’’ติ วุตฺตํ. กสฺมา? เตนตฺตภาเวน อรหตฺตสฺส อคฺคหณโต. ตติยปุคฺคลาทิภาวนฺติ อุมฺมุชฺชิตฺวา ิตปุคฺคลาทิภาวํ.
สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๙. โสตาปนฺนาทโยติ ¶ วุตฺตวิเสสยุตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิฌานานาคามิโน. อสา…เป… ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถทีปโน. เตน ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชนานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา’’ติ อิทํ วิเสสํ ทีเปตีติ เวทิตพฺพํ.
ทสกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุคฺคลปฺตฺติปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.