📜
กถาวตฺถุปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
สมุทาเย ¶ ¶ เอกเทสา อนฺโตคธาติ สมุทาโย เตสํ อธิฏฺานภาเวน วุตฺโต ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ ทสฺเสติ ‘‘กถาสมุทายสฺสา’’ติอาทินา. ตตฺถ กถานนฺติ ติสฺโส กถา วาโท ชปฺโป วิตณฺฑาติ. เตสุ เยน ปมาณตกฺเกหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺาปนปฏิกฺเขปา โหนฺติ, โส วาโท. เอกาธิกรณา หิ อฺมฺวิรุทฺธา ธมฺมา ปกฺขปฏิปกฺขา ยถา ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. ๑.๖๕). นานาธิกรณา ปน อฺมฺวิรุทฺธาปิ ปกฺขปฏิปกฺขา นาม น โหนฺติ ยถา ‘‘อนิจฺจํ รูปํ, นิจฺจํ นิพฺพาน’’นฺติ. เยน ฉลชาตินิคฺคหฏฺาเนหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺาปนํ ปฏิกฺเขปารมฺโภ, โส ชปฺโป. อารมฺภมตฺตเมเวตฺถ, น อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ อารมฺภคฺคหณํ. ยาย ปน ฉลชาตินิคฺคหฏฺาเนหิ ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปาย วายมนฺติ, สา วิตณฺฑา. ตตฺถ อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลํ ยถา ‘‘นวกมฺพโลยํ ปุริโส, ราชา โน สกฺขี’’ติ เอวมาทิ ¶ . ทูสนภาสา ชาตโย, อุตฺตรปติรูปกาติ อตฺโถ. นิคฺคหฏฺานานิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติ. เอวํ วาทชปฺปวิตณฺฑปฺปเภทาสุ ตีสุ กถาสุ อิธ วาทกถา ‘‘กถา’’ติ อธิปฺเปตา. สา จ โข อวิปรีตธมฺมตาย ปติฏฺาปนวเสน, น วิคฺคาหิกกถาภาเวนาติ เวทิตพฺพํ. มาติกาปเนเนวาติ อุทฺเทสเทสนาย เอว. ปิตสฺสาติ เทสิตสฺส. เทสนา หิ เทเสตพฺพมตฺถํ วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ปนโต นิกฺขิปนโต ปนํ, นิกฺเขโปติ จ วุจฺจติ.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทานกถาวณฺณนา
ปรินิพฺพานเมว ¶ …เป… วุตฺตํ. อภินฺนสภาวมฺปิ หิ อตฺถํ ตทฺธมฺมโต วิเสสาวโพธนตฺถํ อฺํ วิย กตฺวา โวหรนฺติ ยถา ‘‘อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑). สาติ อสงฺขตา ธาตุ. กรณภาเวน วุตฺตา ยถาวุตฺตสฺส อุปสมสฺส สาธกตมภาวํ สนฺธาย. ธมฺมวาที…เป… ทุพฺพลตา วุตฺตา ตถารูปาย ปฺาย ภาเว ตาทิสานํ ปกฺขภาวาภาวโต. ลทฺธิยาติ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติอาทิลทฺธิยา. สุตฺตนฺเตหีติ เทวตาสํยุตฺตาทีหิ. ลิงฺคากปฺปเภทํ ปรโต สยเมว วกฺขติ.
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหนฺติ มูลสงฺคีตึ วินาเสตฺวา, เภทํ วา กตฺวา ยถา สา ิตา, ตโต อฺถา กตฺวา. สงฺคหิตโต วา อฺตฺราติ มูลสงฺคีติยา สงฺคหิตโต อฺตฺร. เตนาห ‘‘อสงฺคหิตํ สุตฺต’’นฺติ. นีตตฺถํ ยถารุตวเสน วิฺเยฺยตฺถตฺตา. เนยฺยตฺถํ วิปริณามทุกฺขตาทิวเสน นิทฺธาเรตพฺพตฺถตฺตา. ตีหิ าเนหีติ ‘‘สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑) เอวํ วุตฺเตหิ ตีหิ การเณหิ. อฺํ สนฺธาย ภณิตนฺติ เอกํ ปพฺพชฺชาสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยวาสํ สนฺธาย ภณิตํ. อฺํ อตฺถํ ปยึสูติ สพฺพสฺสปิ พฺรหฺมจริยวาสสฺส วเสน ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติอาทิกํ (กถา. ๒๖๙) อฺํ อตฺถํ ปยึสุ. สุตฺตฺจ อฺํ สนฺธาย ภณิตํ ตโต อฺํ สนฺธาย ภณิตํ กตฺวา ¶ ปยึสุ, ตสฺส อตฺถฺจ อฺํ ปยึสูติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. สฺุตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อนิจฺจตาทึ สงฺคณฺหาติ.
คมฺภีรํ เอกเทสํ มหาปเทสปริวาราทึ. เอกจฺเจ สกลํ อภิธมฺมํ วิสฺสชฺชึสุ ฉฑฺฑยึสุ เสยฺยถาปิ สุตฺตนฺติกา. เต หิ ตํ น ชินวจนนฺติ วทนฺติ. กถาวตฺถุสฺส สวิวาทตฺเตติอาทิ เหฏฺา นิทานฏฺกถาย อาคตนยํ สนฺธาย วุตฺตํ. เกจิ ปน ปุคฺคลปฺตฺติยาปิ สวิวาทตฺตํ มฺนฺติ. ‘‘ตติยสงฺคีติโต ปุพฺเพ ปวตฺตมานานํ วเสนา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตติยสงฺคีติโต ปุพฺเพปิ ตํ มาติการูเปน ปวตฺตเตว? นิทฺเทสํ วา สนฺธาย ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อฺานีติ อฺาการานิ อภิธมฺมปกรณาทีนิ อกรึสุ, ปวตฺตนฺตานิปิ ตานิ อฺถา กตฺวา ปึสูติ อตฺโถ ¶ . มฺชุสิรีติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ. น หิ ตํ นามํ ปิฏกตฺตยํ อนุวตฺตนฺเตหิ ภิกฺขูหิ คยฺหติ? อิตเรหิ คยฺหมานมฺปิ วา สาสนิกปริฺเหิ น สาสนาวจรํ คยฺหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. นิกายนามนฺติ มหาสงฺฆิกาทินิกายนามํ, ทุตฺตคุตฺตาทิวคฺคนามฺจ.
สงฺกนฺติกานํ เภโท สุตฺตวาทีติ สงฺกนฺติกานํ อนนฺตเร เอโก นิกายเภโท สุตฺตวาที นาม ภิชฺชิตฺถ. สหาติ เอกชฺฌํ กตฺวา, คณิยมานาติ อตฺโถ.
อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธายาติ ตติยสงฺคีติกาเล อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธาย. อุปฺปชฺชนเกติ ตโต ปฏฺาย ยาว สทฺธมฺมนฺตรธานา เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชนเก. สุตฺตสหสฺสาหรณฺเจตฺถ ปรวาทภฺชนตฺถฺจ สกวาทปติฏฺาปนตฺถฺจ. สุตฺเตกเทโสปิ หิ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วุจฺจติ สมุทายโวหารสฺส อวยเวสุปิ ทิสฺสนโต ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ จ. เต ปเนตฺถ สุตฺตปเทสา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา อาคตา เวทิตพฺพา.
นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺโค
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑. สมฺพราทีหิ ¶ ¶ ปกปฺปิตวิชฺชา, ตถาภิสงฺขตานิ โอสธานิ จ ‘‘มายา’’ติ วุจฺจนฺติ, อิธ ปน มายาย อาหิตวิเสสา อภูตฺเยฺยาการา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มายาย อมณิอาทโย มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสมานา มายาติ วุตฺตา’’ติ อาห. สจฺจฺเว สจฺจิกํ, โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส าณสฺส วิสยภาวฏฺเนาติ สจฺจิกฏฺโ. เตนาห ‘‘ภูตฏฺโ’’ติ. อวิปรีตภาวโต เอว ปรโม ปธาโน อตฺโถติ ปรมตฺโถ, าณสฺส ปจฺจกฺขภูโต ธมฺมานํ อนิทฺทิสิตพฺพสภาโว. เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมตฺโถ’’ติ.
อตฺถีติ วจนสามฺเนาติ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๙๖; กถา. ๒๒) ‘‘อตฺถี’’ติ ปวตฺตวจนสามฺเน. อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลนฺติ วทนฺติ. ปติฏฺํ ปจฺฉินฺทนฺโตติ เหตุํ ทูเสนฺโต, อเหตุํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. เหตุ หิ ปฏิฺาย ปติฏฺาปนโต ปติฏฺา, ตํ ปน เหตุํ อตฺถมตฺตโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ สจฺจิกฏฺเนา’’ติอาทิมาห. ปโยคโต ปน ทูสเนน สทฺธึ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. โอกาสํ อททมาโนติ ยถานุรูปํ ยุตฺตึ วตฺตุํ อวสรํ อเทนฺโต. อถ วา ปติฏฺํ ปจฺฉินฺทนฺโต, ปฏิฺํ เอว ปริวตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ หิ สกวาทึ อุทฺทิสฺส ปรวาทิโน ปฏิฺาว ¶ น ยุตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา วิเสสิตพฺพสฺส. เตเนวาห ‘‘อนุปลพฺภเนยฺยโต น ตว วาโท ติฏฺตีติ นิวตฺเตนฺโต’’ติ. รูปฺจ อุปลพฺภติ…เป… ทสฺเสตีติ เอเตน ปรวาทินา อธิปฺเปตเหตุโน วิปรีตตฺถสาธกตฺตํ ทสฺเสติ.
อุปลพฺภมานํ นาม โหตีติ อาการโต ตํอาการวนฺตานํ อนฺตฺตาติ อธิปฺปาโย. อฺถาติ อาการ, อาการวนฺตานํ เภเท. เอติสฺสาติ ‘‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนา’’ติ เอวํ ¶ วุตฺตาย ทุติยปุจฺฉาย. เอส วิเสโสติ โย ยถาวุตฺโต ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิสยสฺส สภาวาการเภโท, เอส ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิเสโส. สภาวธมฺมานํ สามฺลกฺขเณน อภินฺนานมฺปิ สลกฺขณโต เภโทเยวาติ อฺธมฺมสฺส อฺเนากาเรน น กทาจิปิ อุปลพฺโภ ภเวยฺย. ยทิ สิยา, อฺตฺตเมว น สิยาติ รุปฺปนาทิสปจฺจยาทิอากาเรน อนุปลพฺภมาโนปิ ปุคฺคโล อตฺตโน ภูตสภาวฏฺเน อุปลพฺภเตวาติ วทนฺตํ ปรวาทินํ ปติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิ โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา ปน…เป… นิคฺคโห จ น กาตพฺโพ’’ติ. ตตฺถ นิคฺคโหติ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ วุตฺตนิคฺคโห, ปราชยาโรปเนน ปรวาทิโน นิคฺคณฺหนนฺติ อตฺโถ.
สฺวายํ ปน ยสฺมา ตสฺส วาทาปราธเหตุโก, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ โทสาปราธปริยาเยหิ วิภาวิโต. อวชานนฺเหตฺถ นิคฺคหฏฺานํ. ตถา หิ ปฏิฺาหานิ, ปฏิฺานฺตรํ, ปฏิฺาวิโรโธ, ปฏิฺาสฺาโส, เหตฺวนฺตรํ, อตฺถนฺตรํ, นิรตฺถกํ, อวิฺาตตฺถํ, อสมฺพนฺธตฺถํ, อปฺปตฺตกาลํ, อูนํ, อธิกํ, ปุนรุตฺตํ, อนนุภาสนํ, อวิฺาตํ, อปฺปฏิภา, วิกฺเขโป, มตานฺุา, อนุยฺุชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํ, อนนุยฺุชิตพฺพสฺส อนุโยโค, อปสิทฺธนฺตรํ, เหตฺวาภาสา จาติ ทฺวาวีสติ นิคฺคหฏฺานานิ ายวาทิโน วทนฺติ.
ตตฺถ วิสทิสูทาหรณธมฺมานุชานนํ ปมุทาหรเณ ปฏิฺาหานิ. ปฏิฺาตตฺถปฏิเสเธ ตทฺตฺถนิทฺเทโส ปฏิฺานฺตรํ. ปฏิฺาวิรุทฺธเหตุกิตฺตนํ ปฏิฺาวิโรโธ. ปฏิฺาตตฺถาปนยนํ ปฏิฺาสฺาโส. อวิเสสวุตฺเต เหตุมฺหิ ปฏิสิทฺเธ วิเสสเหตุกถนํ เหตฺวนฺตรํ. อธิกตตฺถานุปโยคิอตฺถกถนํ อตฺถนฺตรํ. มาติกาปาโ วิย อตฺถหีนํ นิรตฺถกํ. ติกฺขตฺตุํ วุตฺตมฺปิ สกฺขิปฏิวาทีหิ อวิทิตํ อวิฺาตตฺถํ. ปุพฺพาปรวเสน สมฺพนฺธรหิตํ อสมฺพนฺธตฺถํ. อวยววิปลฺลาสวจนํ อปฺปตฺตกาลํ. อวยววิกลํ อูนํ. อธิกเหตูทาหรณํ อธิกํ. เปตฺวา ¶ อนุวาทํ สทฺทตฺถานํ ปุนปฺปุนํ วจนํ อตฺถาปนฺนวจนฺจ ปุนรุตฺตํ. ปริสาย วิทิตสฺส ตีหิ วุตฺตสฺส อปจฺจุทาหาโร อนนุภาสนํ. ยํ วาทินา ¶ วุตฺตํ ปริสาย วิฺาตํ ปฏิวาทินา ทุวิฺาตํ, ตํ อวิฺาตํ. ตํวาทินา วตฺตพฺเพ วุตฺเต ปรวาทิโน ปฏิวจนสฺส อนุปฏฺานํ อปฺปฏิภา. กิจฺจนฺตรปฺปสงฺเคน กถาวิจฺฉินฺทนํ วิกฺเขโป. อตฺตโน โทสานุชานเนน ปรปกฺขสฺส โทสปฺปสฺชนํ ปรมตานุชานนํ มตานฺุา. นิคฺคหปฺปตฺตสฺส นิคฺคณฺหนํ อนุยฺุชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํ. สมฺปตฺตนิคฺคหสฺส อนิคฺคหฏฺาเน จ นิคฺคณฺหนํ อนุยฺุชิตพฺพสฺส อนุโยโค. เอกํ สิทฺธนฺตมนุชานิตฺวา อนิยมโต ตทฺสิทฺธนฺตกถาปฺปสฺชนํ อปสิทฺธนฺตรํ. อสิทฺธา อเนกนฺติกา วิรุทฺธา จ เหตฺวาภาสา, เหตุปติรูปกาติ อตฺโถ. เตสฺจ กถนํ นิคฺคหฏฺานนฺติ.
อิเมสุ ทฺวาวีสติยา นิคฺคหฏฺาเนสุ อิทํ ปฏิฺาย อปนยนโต สยเมว ปจฺจกฺขานโต ปฏิฺาสฺาโส นาม นิคฺคหฏฺานํ. เตเนวาห ‘‘อวชานเนเนว นิคฺคหํ ทสฺเสตี’’ติ. อสิทฺธตฺตาติ เอเตน ปจฺจกฺขโต อนุมานโต จ ปุคฺคลสฺส อนุปลพฺภมาห. น หิ โส ปจฺจกฺขโต อุปลพฺภติ. ยทิ อุปลพฺเภยฺย, วิวาโท เอว น สิยา, อนุมานมฺปิ ตาทิสํ นตฺถิ, เยน ปุคฺคลํ อนุมิเนยฺยุํ. ตถา หิ ตํ สาสนิโก ปุคฺคลวาที วเทยฺย ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา รูปเวทนาทิ วิย. ยฺหิ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ ยทิ วุตฺตํ, ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ ยถา ตํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. ยํ ปน ปรมตฺถโต นตฺถิ, น ตํ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺตํ ยถา ตํ ปกติวาทิอาทีนํ ปกติอาทีติ, ตํ มิจฺฉา. เอตฺถ หิ ยทิ โวหารโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, สิทฺธํ สาธนํ, อถ ปรมตฺถโต, อสิทฺโธ เหตุ ตถา อวุตฺตตฺตา. วิรุทฺโธ จ ตสฺส อนิจฺจสงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาทิภาวาสาธนโต รูปเวทนาทีสุ ตถา ทิฏฺตฺตาติอาทินา ตสฺส อเหตุกภาวสฺเสว ปากฏภาวโต.
ยํ ปน พาหิรกา ปุถุ อฺติตฺถิยา วทนฺติ. อตฺเถว จ ปรมตฺถโต อตฺตา าณาภิธานสฺส ปวตฺติยา นิมิตฺตภาวโต รูปาทิ วิย. อถ วา อตฺตาติริตฺตปทตฺถนฺตโร รูปกฺขนฺโธ ขนฺธสภาวตฺตา ยถา ตํ อิตรกฺขนฺธา. ยฺเหตฺถ ปทตฺถนฺตรํ, โส ปุคฺคโลติ อธิปฺปาโย.
เอตฺถ ¶ จ ปุริมสฺส เหตุโน ปฺตฺติยา อเนกนฺติกตา อสิทฺธตา จ. น หิ อสโต สกวาทินํ ¶ ปติ ปรมตฺถโต าณาภิธานปฺปวตฺติยา นิมิตฺตภาโว สิชฺฌติ. โวหารโต เจ, ตทสิทฺธสาธนตา รูปาทิสภาววินิมุตฺตรูโปปิ ปุคฺคโล น โหตีติ เอวมาทิวิรุทฺธตฺถตา. ปจฺฉิมสฺส ปน เหตุโน สาเธตพฺพตฺถสามฺปริคฺคเห สิทฺธสาธนตา, รูปกฺขนฺธโต ปทตฺถนฺตรโต ปรมตฺถนฺตรภูตเวทนาทิสมฺภวสฺส อิจฺฉิตตฺตา จ. ตพฺพิเสสปริคฺคเห จ สกวาทินํ ปติ อุทาหรณาภาโว ปรปริกปฺปิตชีวปทตฺถวิรหโต. อิตรกฺขนฺธานํ เวทนาทิวินิมุตฺตอุภยสิทฺธชีวปทตฺถสหิโตปิ รูปกฺขนฺโธ น โหติ อิตรกฺขนฺธา วิยาติ วิรุทฺธตฺถตา จ.
ยํ ปน กาณาทา ‘‘สุขาทีนํ นิสฺสยภาวโต’’ติ อนุมานํ วทนฺติ, เต อิทํ วตฺตพฺพา – กึ สุขาทีนํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธํ ยโต สุขาทินิสฺสยตาย อตฺตา อนุมียติ. ยทิ อุปฺปาโท, เอวํ สนฺเต สพฺเพปิ สุขาทโย เอกโต เอว ภเวยฺยุํ การณสฺส สนฺนิหิตภาวโต อฺนิรเปกฺขโต จ. อถ อฺมฺปิ กิฺจิ อินฺทฺริยาทิการณนฺตรมเปกฺขิตพฺพํ, ตเทว โหตุ การณํ, กิมฺเน อทิฏฺสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตน ปโยชนํ. อถ ปน เตสํ อตฺตาธีนา วุตฺตีติ วเทยฺยุํ, เอวมฺปิ น สิชฺฌติ อุทาหรณาภาวโต. น หิ รูปาทิวินิมุตฺโต ตาทิโส โกจิ สภาวธมฺโม สุขาทิสนฺนิสฺสยภูโต อตฺถิ, ยโต อตฺตโน อตฺตตฺถสิทฺธิยา อุทาหรณํ อปทิเสยฺยุํ. อิมินา นเยน อสมาสปทาภิเธยฺยตฺตาติอาทีนมฺปิ อยุตฺตตฺตา นิวาเรตพฺพา. ตถา ‘‘อฺสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติ อิมินา จ ปกติอณุอาทีนมฺปิ พาหิรปริกปฺปิตานํ อสิทฺธตา วุตฺตาวาติ เวทิตพฺพา. กถํ ปน เตสํ อสิทฺธีติ? ปมาเณน อนุปลพฺภนโต. น หิ ปจฺจกฺขโต ปกติ สิทฺธา กปิลสฺสปิ อิสิโน ตสฺส อปจฺจกฺขภาวสฺส กาปิเลหิ อนฺุายมานตฺตา.
ยํ ปน ‘‘อตฺถิ ปธานํ เภทานํ อนฺวยทสฺสนโต สกลกลาปมตฺตํ วิยา’’ติ เต อนุมานํ วทนฺติ. อิมินา หิ เภทานํ สตฺวาทีนํ วิชฺชมานปธานตา ปฏิฺาตา. เอตฺถ จ วุจฺจเต – สกลาทีนํ ปธานํ ตพฺพิภาเคหิ กึ อฺตฺตํ, อุทาหุ อนฺนฺติ, กิฺเจตฺถ ยทิ อฺตฺตํ, สพฺโพ โลโก ปธานมโยติ สมยวิโรโธ สิยา, สณฺานเภเทน อฺตฺถ ปฏิชานนโต ¶ น โทโสติ เจ? ตํ น, วลยกฏกาทิสณฺานเภเทปิ กนกาเภททสฺสนโต. น หิ สณฺานํ วตฺถุเภทนิมิตฺตํ ตสฺส อนุปาทานตฺตา. ยํ ยสฺส เภทนิมิตฺตํ, น ตํ ตสฺส อนุปาทานํ ยถา สุวณฺณมตฺติกาทิฆฏาทีนํ สุวณฺณฆโฏ มตฺติกาฆโฏ โกเสยฺยปโฏ กปฺปาสปโฏติ จ สาเธตพฺพธมฺมรหิตฺจ อุทาหรณํ. น หิ ปธาเนกการณปุพฺพกตฺตํ สกลาทีนํ ปกติวาทิโน ¶ สิทฺธํ, นาปิ กาปิลานํ กถฺจิ อฺตฺตานุชานนโต. อนฺตฺเต ปน อุทาหรณาภาโว. น หิ ตเทว สาเธตพฺพํ ตเทว จ อุทาหรณํ ยุตฺตํ, อนฺวยทสฺสนมฺปิ อสิทฺธํ. น หิ ตเทว เตน อนฺวิตํ ยุชฺชติ. ปธาเนน อนฺวยทสฺสนมฺปิ อสิทฺธํ ปรวาทิโนติ คุณสฺส ปธานสฺส อนนุชานนโต. อถ ยํ กิฺจิ การณํ ปธานํ ‘‘ปธียติ เอตฺถ ผล’’นฺติ, เอวมฺปิ อสิทฺธเมว การเณ ผลสฺส อตฺถิภาวานนุชานนโต, เหตุโน จ อสิทฺธนิสฺสยตาปราภิมตเภทานนุชานนโต. อถ วิเสเสน การณายตฺตวุตฺติตา ผลสฺส สาธียติ, น กิฺจิ วิรุทฺธํ ธมฺมานํ ยถาสกํ ปจฺจเยน ปฏิจฺจสมุปฺปตฺติยา อิจฺฉิตตฺตาติ.
อปิจ ปกติวาทิโน ‘‘สตฺวรชตมสงฺขาตานํ ติณฺณํ คุณานํ สมภาโว ปกติ, สา จ นิจฺจา สตฺวาทิวิสมสภาวโต อนิจฺจโต มหตาทิวิการโต อนฺา’’ติ ปฏิชานนฺติ. สา เตสํ วุตฺตปฺปการา ปกติ น สิชฺฌติ ตโต วิรุทฺธสภาวโต วิการโต อนฺตฺตา. น หิ อสฺสสฺส วิสาณํ ทีฆํ, ตฺจ รสฺสโต โควิสาณโต อนฺนฺติ วุจฺจมานํ สิชฺฌติ. กิฺจ ภิยฺโย? ติณฺณํ เอกภาวาภาวโต. สตฺวาทิคุณตฺตยโต หิ ปกติยา อนฺตฺตํ อิจฺฉนฺตานํ เตสํ สตฺวาทีนมฺปิ ปกติยา อนฺตฺตํ อาปชฺชติ, น จ ยุตฺตํ ติณฺณํ เอกภาโวติ. เอวมฺปิ ปกติ น สิชฺฌติ. กถํ? อเนกโทสาปตฺติโต. ยทิ หิ พฺยตฺตสภาวโต วิการโต อพฺยตฺตสภาวา ปกติ อนฺา, เอวํ สนฺเต เหตุมนฺตตา อนิจฺจตา อพฺยาปิตา สกิริยตา อเนกตา นิสฺสิตตา ลิงฺคตา สาวยวตา ปรตนฺตฺรตาติ เอวมาทโย อเนเก โทสา ปกติยา อาปชฺชนฺติ, น ชาติวิการโต อนฺา ปฏิชานิตพฺพา. ตถา จ สติ สมยวิโรโธติ กปฺปนามตฺตํ ปกตีติ อสิทฺธา สาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
ปกติยา ¶ จ อสิทฺธาย ตํนิมิตฺตกภาเวน วุจฺจมานา มหตาทโยปิ อสิทฺธา เอว. ยถา จ ปกติ มหตาทโย จ, เอวํ อิสฺสรปชาปติปุริสกาลสภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ. เอเตสุ หิ อิสฺสโร ตาว น สิชฺฌติ อุปการสฺส อทสฺสนโต. สตฺตานฺหิ ชาติยํ มาตาปิตูนํ พีชเขตฺตภาเวน กมฺมสฺส หีนตาทิวิภาคกรเณน, ตโต ปรฺจ อุตุอาหารานํ พฺรูหนุปตฺถมฺภเนน, อินฺทฺริยานํ ทสฺสนาทิกิจฺจสาธเนน อุปกาโร ทิสฺสติ, น, เอวมิสฺสรสฺส. หีนตาทิวิภาคกรณมิสฺสรสฺสาติ เจ? ตํ น, อสิทฺธตฺตา. ยถาวุตฺโต อุปการวิเสโส อิสฺสรนิมฺมิโต, น กมฺมุนาติ สาธนียเมตํ. อิตรตฺราปิ สมานเมตนฺติ เจ? น, กมฺมโต ผลนิยมสิทฺธตฺตา ¶ . สติ หิ กตูปจิเต กมฺมสฺมึ ตตฺถ ยํ อกุสลํ, ตโต หีนตา, ยํ กุสลํ, ตโต ปณีตตาติ สิทฺธเมตํ. อิสฺสรวาทินาปิ หิ น สกฺกา กมฺมํ ปฏิกฺขิปิตุํ.
อปิเจตสฺส โลกวิจิตฺตสฺส อิสฺสรนิมฺมานภาเว พหู โทสา สมฺภวนฺติ. กถํ? ยทิ สพฺพมิทํ โลกวิจิตฺตํ อิสฺสรนิมฺมิตํ, สเหว วจเนน ปวตฺติตพฺพํ, น กเมน. น หิ สนฺนิหิตการณานํ ผลานํ กเมน อุปฺปตฺติ ยุตฺตา, การณนฺตราเปกฺขาย อิสฺสรสฺส สามตฺถิยหานิ. จกฺขาทีนํ จกฺขุวิฺาณาทีสุ การณภาโว น ยุตฺโต. กโรตีติ หิ การณนฺติ. อิสฺสโร เอว จ การโกติ สพฺพการณานํ การณภาวหานิ. เยหิ ปุถุวิเสเสหิ อิสฺสโร ปสีเทยฺย, เตสฺจ สยํการตา อาปชฺชติ, ตถา สพฺเพสํ เหตุกานํ การณภาโว. ยฺเชตํ นิมฺมานํ, ตฺจสฺส อตฺตทตฺถํ วา สิยา, ปรตฺถํ วา สิยา. อตฺตทตฺถตายํ อตฺตโน อิสฺสรภาวหานิ อกตกิจฺจตาย อิสิตาวสิตาภาวโต. เตน วา นิมฺมิเตน ยํ อตฺตโน กาตพฺพํ, ตํ กสฺมา สยเมว น กโรติ. ปรตฺถตายํ ปน ปโร นาเมตฺถ โลโก เอวาติ กิมตฺถิยํ ตสฺส นิรยาทิโรคาทิวิสาทินิมฺมานํ. ยา จสฺส อิสฺสรตา, สา สยํกตา วา สิยา ปรํกตา วา อเหตุกา วา. ตตฺถ สยํกตา เจ, ตโต ปุพฺเพ อนิสฺสรภาวาปตฺติ. ปรํกตา เจ, ปจฺฉาปิ อนิสฺสรภาวาปตฺติ สอุตฺตรตา จ สิยา. อเหตุกา เจ, น กสฺสจิ อนิสฺสรตาติ เอวมิสฺสรสฺสปิ อสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ยถา จ อิสฺสโร, เอวํ ปชาปติ ปุริโส จ. นามมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส. เตหิ วาทีหิ ปกปฺปิตํ ยทิทํ ‘‘ปชาปติ ปุริโส’’ติ. ตํนิมิตฺตกํ ¶ ปน โลกปฺปวตฺตึ อิจฺฉนฺตานํ ปชาปติวาเท ปุริสวาเท จ อิสฺสรวาเท วิย โทสา อสิทฺธิ จ วิธาตพฺพา. ยถา เจเต อิสฺสราทโย, เอวํ กาโลปิ อสิทฺโธ ลกฺขณาภาวโต. ปรมตฺถโต หิ วิชฺชมานานํ ธมฺมานํ สภาวสงฺขาตํ ลกฺขณํ อุปลพฺภติ. ยถา ปถวิยา กถินตา, น เอวํ กาลสฺส, ตสฺมา นตฺถิ ปรมตฺถโต กาโลติ. กาลวาที ปนาห ‘‘วตฺตนาลกฺขโณ กาโล’’ติ. โส วตฺตพฺโพ ‘‘กา ปนายํ วตฺตนา’’ติ. โส อาห ‘‘สมยมุหุตฺตาทีนํ ปวตฺตี’’ติ. ตมฺปิ น, รูปาทีหิ อตฺถนฺตรภาเวน อนิทฺธาริตตฺตา. ปรมตฺถโต หิ อนิทฺธาริตสภาวสฺส วตฺตนาลกฺขณตายํ สสวิสาณาทีนมฺปิ ตํลกฺขณตา อาปชฺเชยฺย.
ยํ ปน วทนฺติ กาณาทา ‘‘อปรสฺมึ อปรํ ยุคปทิ จิรํ ขิปฺปมิติ กาลลิงฺคานีติ ลิงฺคสพฺภาวโต ¶ อตฺถิ กาโล’’ติ, ตํ อยุตฺตํ ลิงฺคิโน อนุปลพฺภมานตฺตา. สิทฺธสมฺพนฺเธสุ หิ ลิงฺเคสุ ลิงฺคมตฺตคฺคหเณน ลิงฺคินิ อวโพโธ ภเวยฺย. น จ เกนจิ อวิปรีตเจตสา เตน ลิงฺเคน สห กทาจิ กาลสงฺขาโต ลิงฺคี คหิตปุพฺโพติ. อโต น ยุตฺตํ ‘‘ลิงฺคสพฺภาวโต อตฺถิ กาโล’’ติ. ‘‘อปรสฺมึ อปร’’นฺติอาทิกสฺส วิเสสสฺส นิมิตฺตภาวโต ยุตฺตนฺติ เจ? น, ปมชาตตาทินิมิตฺตกตฺตา ตสฺส. น จ ปมชาตตาทิ นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ อฺตฺร สมฺามตฺตโตติ นตฺเถว ปรมตฺถโต กาโล. กิฺจ ภิยฺโย, พหูนํ เอกภาวาปตฺติโต. อตีตาทิวิภาเคน หิ โลกสมฺาวเสน พหู กาลเภทา. ตฺวฺเจตํ เอกํ วทสีติ พหูนํ เอกภาวาภาวโต นตฺเถว ปรมตฺถโต กาโล. ตถา เอกสฺส อเนกภาวาปตฺติโต. โย หิ อยํ อชฺช วตฺตมานกาโล, โส หิยฺโย อนาคโต อโหสิ, สฺเว อตีโต ภวิสฺสติ. หิยฺโย จ วตฺตมาโน อชฺช อตีโต อโหสิ, ตถา สฺเว วตฺตมาโนปิ อปรชฺช. น เจกสภาวสฺส อเนกสภาวตา ยุตฺตาติ อสิทฺโธ ปรมตฺถโต กาโล. ธมฺมปฺปวตฺตึ ปน อุปาทาย กปฺปนามตฺตสิทฺธาย โลกสมฺาย อตีตาทิวิภาคโต โวหรียตีติ โวหารมตฺตโกติ ทฏฺพฺโพ.
สภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ อสิทฺธา. กึ การณา? ลกฺขณาภาวา. น หิ สภาวโต นิยติยทิจฺฉา สมฺภวติ. อฺถา เอวํวิโธ โกจิ ¶ ภาโว อตฺถิ เจ, เตสํ สภาวสงฺขาเตน ลกฺขเณน ภวิตพฺพํ, ปติฏฺาปกเหตุนา จ น จตฺถิ. เกวลํ ปเนเต วาทา วิมทฺทิยมานา อเหตุวาเท เอว ติฏฺนฺติ, น จาเหตุกํ โลกวิจิตฺตํ วิเสสาภาวปฺปสงฺคโต. อเหตุกภาเว หิ ปวตฺติยา ยฺวายํ นรสุรนิรยติรจฺฉานาทีสุ อินฺทฺริยาทีนํ วิเสโส, ตสฺส อภาโว อาปชฺชติ, น จายํ ปณฺฑิเตหิ อิจฺฉิโต. กิฺจ? ทิฏฺภาวโต. ทิฏฺา หิ จกฺขาทิโต จกฺขุวิฺาณาทีนํ พีชาทิโต องฺกุราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมาปิ เหตุโตวายํ ปวตฺติ. ตถา ปุเร ปจฺฉา จ อภาวโต. ยโต ยโต หิ ปจฺจยสามคฺคิโต ยํ ยํ ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ น ตสฺส นิพฺพตฺติ สมฺภวติ, กิฺจ พหุนา. ยทิ อเหตุโต ปวตฺติ สิยา, อเหตุกา ปวตฺตีติ อิมาปิ วาจา ยถาสกปจฺจยสมวายโต ปุเร ปจฺฉา จ ภเวยฺยุํ, น จ ภวนฺติ อลทฺธปฺปจฺจยตฺตา, มชฺเฌ เอว จ ภวนฺติ ลทฺธปฺปจฺจยตฺตา. เอวํ สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมาติ น สิชฺฌติ อเหตุวาโท. ตสฺมิฺจ อสิทฺเธ ปวตฺติยา อเหตุภาโว วิย อเหตุปริยายวิเสสภูตา สภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ อสิทฺธา เอว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ยํ ปน กาณาทา ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, เตหิ ทฺวิอณุกาทิผลํ นิพฺพตฺตติ, ตฺจ อนิจฺจํ ¶ , ตสฺส วเสเนตํ โลกวิจิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตมฺปิ มิจฺฉาปริกปฺปมตฺตํ. น หิ ปรมาณโว นาม สนฺติ อฺตฺร ภูตสงฺฆาตา. โส ปน อนิจฺโจว, น จ นิจฺจโต อนิจฺจสฺส นิพฺพตฺติ ยุตฺตา ตสฺส การณภาวานุปปตฺติโต ตถา อทสฺสนโต จ. ยทิ จ โส กสฺสจิ การณภาวํ คจฺเฉยฺย, อนิจฺโจ เอว สิยา วิการาปตฺติโต. น จายํ สมฺภโว อตฺถิ, ยํ วิการํ อนาปชฺชนฺตเมว การณํ ผลํ นิพฺพตฺเตยฺยาติ. วิการฺเจ อาปชฺชติ, กุตสฺส นิจฺจตาวกาโส, ตสฺมา วุตฺตปฺปการา ปรมาณโว สตฺตา อนิจฺจา, อฺเปิ นิจฺจาทิภาเวน พาหิรเกหิ ปริกปฺปิตา อสิทฺธา เอวาติ เวทิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมปฺปเภทโต ปน อฺสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติ.
เอตฺถาห ‘‘ยทิ ปรมตฺถโต ปุคฺคโล น อุปลพฺภติ, เอวํ ปน ปุคฺคเล อนุปลพฺภมาเน อถ กสฺมา ภควา ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’ติ (อ. นิ. ๔.๙๕; กถา. ๒๒), ‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’นฺติ ¶ (อ. นิ. ๔.๙๕; กถา. ๒๒) จ ตตฺถ ตตฺถ ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวํ ปเวเทสี’’ติ. วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน. ตถา ตถา วิเนตพฺพานฺหิ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วิเนยฺยทมนกุสโล สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต โลกสมฺานุรูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุคฺคลคฺคหณํ กโรติ, น ปรมตฺถโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวโต.
อปิจ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถฺจาติ. ‘‘ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ หิ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติ. ‘‘อิตฺถี หิรียติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส, ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ, อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตถา ‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ, อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ, สงฺฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ ¶ , ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถฺจ ปุคฺคลกถํ กเถติ. ‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติ. ‘‘ปุคฺคโล ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ. โลกสมฺมุติฺจ พุทฺธา ภควนฺโต นปฺปชหนฺติ โลกสมฺาย โลกาภิลาเป ิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ, ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถตีติ อิเมหิ อฏฺหิ ¶ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ, น ปรมตฺถโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาวโตติ เวทิตพฺพํ.
ธมฺมปฺปเภทากาเรเนวาติ ยถาวุตฺตรูปาทิธมฺมปฺปเภทโต อฺสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อสิทฺธตฺตา รูปาทิธมฺมปฺปเภทากาเรเนว ปุคฺคลสฺส อุปลทฺธิยา ภวิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตน ‘‘กึ ตว ปุคฺคโล อุปลพฺภมาโน รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภติ, อุทาหุ อนุภวนสฺชานนาภิสงฺขรณวิชานเนสุ อฺตรากาเรนา’’ติ ทสฺเสติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส โลเก อภาวโต. อวิเสสวิเสเสหิ ปุคฺคลูปลพฺภสฺส ปฏิฺาปฏิกฺเขปปกฺขา อนุชานนาวชานนปกฺขา. ยทิปิเม ทฺเวปิ ปกฺขา อนุโลมปฏิโลมนเยสุ ลพฺภนฺติ, อาทิโต ปน ปมํ เปตฺวา ปวตฺโต ปมนโย, อิตโร ทุติยนฺติ อิมํ เนสํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุชานนา…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. ยถาธิกตาย ลทฺธิยา อนุโลมนโต เจตฺถ ปโม นโย อนุโลมปกฺโข, ตพฺพิโลมนโต อิตโร ปฏิโลมปกฺโขติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพนฺติ.
เตน วต เรติ เอตฺถ เตนาติ การณวจนํ. เยน ปุคฺคลูปลพฺโภ ปติฏฺปียติ, เตน เหตุนา. สฺวายํ เหตุ สาสนิกสฺส พาหิรกสฺส จ วเสน เหฏฺา ทสฺสิโต เอว. เหตุปติรูปเก จายํ เหตุสมฺา ปรมตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เหฏฺา ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ นิคฺคหสฺส สฺาปนมตฺตํ กตํ, ตํ อิทานิ ‘‘ยํ ตตฺถ วเทสี’’ติอาทินา นิคมนรูเปน มิจฺฉาภาวทสฺสเนน จ วิภาวิยมานํ ปากฏภาวกรณโต อาโรปิตํ ปติฏฺาปิตํ โหตีติ อฏฺกถายํ ‘‘อาโรปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
เอตฺถ ¶ จ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ ปฏิฺาวยโว สรูเปเนว ทสฺสิโต. ‘‘เตนา’’ติ อิมินา สามฺโต เหตาวยโว ทสฺสิโต. ยฺวายํ ยสฺมา ปฏิฺาธมฺโม หุตฺวา สทิสปกฺเข วิชฺชมาโน, วิสทิสปกฺเข อวิชฺชมาโนเยว เหตุ ลกฺขณูปปนฺโน นาม โหติ, น อิตโร, ตสฺมา ยตฺถ โส วิชฺชติ น วิชฺชติ จ, โส สทิสาสทิสภาวภินฺโน ทุวิโธ ทิฏฺนฺตาวยโว. ยถา รูปาทิ อุปลพฺภติ, ตถา ปุคฺคโล. ยถา จ สสวิสาณํ น อุปลพฺภติ, น ตถา ปุคฺคโลติ อุปนโย. สฺวายํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ทีปิโต, โย อฏฺกถายํ สทฺธึ เหตุทาหรเณหิ ‘‘ปาปนา’’ติ วุตฺโต. นิคมนํ ปาฬิยํ สรูเปเนว อาคตํ, ยา อฏฺกถายํ ‘‘โรปนา’’ติ ¶ วุตฺตาติ. เอวํ โปราเณน ายกฺกเมน สาธนาวยวา นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพา.
อิทานิ วตฺตเนน ปรปกฺขุปลกฺขิเต เหตุทาหรเณ อนฺวยพฺยติเรกทสฺสนวเสน นิทฺธาเรตฺวา สาธนปโยโค โยเชตพฺโพ. การณํ วตฺตพฺพนฺติ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ. เหตุทาหรเณหิเยว หิ สปรปกฺขานํ สาธนํ ทูสนํ วา, น ปฏิฺาย, ตสฺสา สาเธตพฺพาทิภาวโต. ตํ ปน ทฺวยํ ‘‘เตน วต เร’’ติอาทิปาฬิยา วิภาวิตํ. อฏฺกถายํ ปาปนาโรปนาสีเสน ทสฺสิตํ. ปฏิฺาปนา ปน เตสํ วิสยทสฺสนํ กถายํ ตํมูลตายาติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘ยํ ปน วกฺขตี’’ติอาทิ. เตเนว จ อฏฺกถายํ ‘‘อิทํ อนุโลม…เป… เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ วกฺขติ. ตถา จาห ‘‘ยถา ปน ตตฺถา’’ติอาทิ. นิคฺคโหว วิสุํ วุตฺโต, น ปฏิกมฺมนฺติ อธิปฺปาโย. วิสุํ วุตฺโตติ จ ปาปนาโรปนาหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา วิสุํ องฺคภาเวน วุตฺโต, น ตทฺตโร วิย ตทนฺโตคธภาเวน วุตฺโต, นาปิ ปนา วิย อคณนุปคภาเวนาติ อตฺโถ. เย ปนาติ ปทกาเร สนฺธายาห. ทุติเย…เป… อาปชฺชติ ตตฺถ นิคฺคหสฺส อยถาภูตตฺตา ปฏิกมฺมสฺส จ ยถาภูตภาวโตติ อธิปฺปาโย.
๒. ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาติ, โวหารโต ปน อนุชานาตีติ สกวาทิมตํ ชานนฺเตนปิ ปรวาทินา ฉลวเสน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ ปุจฺฉาย กตาย สกวาที ตตฺถ อยํ ปุคฺคลวาที, อิมสฺส ลทฺธิ ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธายาห ‘‘อามนฺตา’’ติ. ‘‘น อุปลพฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํ โหติ. ปุน อิตโร สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – โย โลกโวหารสิทฺโธ สจฺจิกฏฺโ, ตโต เอว เกนจิ อปฏิกฺขิปิตพฺพโต ปรมตฺถโต ตโต โส ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภตีติ. ปุน สกวาที ปุพฺเพ ปรมตฺถสจฺจวเสน ปุคฺคเล ปฏิกฺขิตฺเต อิทานิ สมฺมุติสจฺจวเสนายํ ปุจฺฉาติ มนฺตฺวา ตํ อปฺปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ อาห. เตนาห ‘‘อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺเมวาติ สมฺมุติสจฺจํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโย’’ติ ¶ . เอวมวฏฺิเต ‘‘ยทิ ปรวาทินา…เป… นารภิตพฺพา’’ติ อิทํ น วตฺตพฺพํ ปมปุจฺฉาย ปรมตฺถสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโติ อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘อถ สกวาทินา…เป… อาปชฺชตี’’ติ อิทมฺปิ น วตฺตพฺพํ ทุติยปุจฺฉาย สมฺมุติสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโติ อธิปฺเปตตฺตา.
ยทิ อุภยํ อธิปฺเปตนฺติ อิทํ ยทิ ปมปุจฺฉํ สนฺธาย, ตทยุตฺตํ ตสฺสา ปรมตฺถสจฺจสฺเสว วเสน ปวตฺตตฺตา. อถ ทุติยปุจฺฉํ สนฺธาย, ตสฺสา สมฺมุติสจฺจวเสน ปมตฺถํ วตฺวา ปุน มิสฺสกวเสน วตฺตุํ ‘‘สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหา’’ติ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ น วตฺตพฺพเมว. ทฺเวปิ สจฺจานีติ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ. เตสุ ปรมตฺถสจฺจสฺเสว นิปฺปริยาเยน สจฺจิกฏฺปรมตฺถภาโว, อิตรสฺส อุปจาเรน. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘มายา มรีจิ…เป… อุตฺตมฏฺโ’’ติ. ตสฺมา สมฺมุติสจฺจวเสน อุปลทฺธึ อิจฺฉนฺเตนปิ ปรมตฺถสจฺจวเสน อนิจฺฉนโต ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติอาทินา อนุโยโค ยุตฺโต. ‘‘ปธานปฺปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจสิทฺธี’’ติ เอเตเนว ‘‘น จ สจฺจิกฏฺเกเทเสน อนุโยโค’’ติอาทิ นิวตฺติตฺจ โหติ สจฺจิกฏฺเกเทสภาวสฺเสว อสิทฺธตฺตา. นาสฺส ปรมตฺถสจฺจตา อนุยฺุชิตพฺพาติ อสฺส สจฺจิกฏฺสฺส ปรมตฺถสจฺจตา ปรวาทินา น อนุยฺุชิตพฺพา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ สกวาทิโนปิ สจฺจิกฏฺปรมตฺถโต ตสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. โวหริตสจฺจิกฏฺสฺส อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺตาปิ ยุตฺตา ตสฺส เตน อธิปฺเปตตฺตา. สฺวายมตฺโถ เหฏฺา ทสฺสิโตเยว. วุตฺตนโยว โทโสติ ‘‘ทฺเวปิ สจฺจานี’’ติอาทินา อนนฺตรเมว วุตฺตํ สนฺธายาห. ตสฺส ปน อโทสภาโว ทสฺสิโตเยว. อถ น อิติ อถ น ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺเภยฺยาติ โยชนา. วตฺตพฺโพติ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘โย โลกโวหารสิทฺโธ’’ติอาทินา วุตฺตเมว, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาตี’’ติอาทินา อธิปฺปายมคฺคนํ ทฏฺพฺพํ.
อนฺุเยฺยเมตํ สิยาติ เอตํ อนุปลพฺภนํ ปมปุจฺฉายํ วิย ทุติยปุจฺฉายมฺปิ อนุชานิตพฺพํ สิยา. น วา กิฺจิ วตฺตพฺพนฺติ อถ วา กิฺจิ น วตฺตพฺพํ ปนียตฺตา ปฺหสฺส. ตถา หิสฺส ปนียาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ กามํ สจฺจทฺวยากาเรน ¶ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ, สมฺมุติยากาเรน ปน นุปลพฺภตีติ อุปลพฺภนภาวสฺส วเสน ปฏิกฺเขโป กโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ. อนฺุาตํ ปฏิกฺขิตฺตฺจาติ ¶ ปมปุจฺฉายํ อนฺุาตํ, ทุติยปุจฺฉายํ ปฏิกฺขิตฺตํ. เอตํ ฉลวาทํ นิสฺสายาติ เอตํ เอกํเยว วตฺถุํ อุทฺทิสฺส อนุชานนปฏิกฺขิปนาการํ ฉลวจนํ นิสฺสาย. ตฺวํ นิคฺคเหตพฺโพติ โยชนา. สมฺภวนฺตสฺส สามฺเนาติ นิคฺคหฏฺานภาเวน สมฺภวนฺตสฺส อนุโลมนเยน อนุชานนปฏิกฺเขปสฺส สมานภาเวน. อสมฺภวนฺตสฺส กปฺปนนฺติ ปจฺจนีกนเยน ตสฺส นิคฺคหฏฺานภาเวน อสมฺภวนฺตสฺส ตถา กปฺปนํ สํวิธานํ ฉลวาโท ภวิตุํ อรหติ. ‘‘อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉล’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เตนาติ ยถาวุตฺตกปฺปนํ ฉลวาโทติ วุตฺตตฺตา. วจนสามฺมตฺตํ กปฺปิตํ ฉลํ วทติ เอเตนาติ ฉลวาโท. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉลวาทสฺส การณตฺตา ฉลวาโท’’ติ. วจนสามฺมตฺตํ อตฺถภูตํ ตทตฺถํ ฉลวาทํ นิสฺสาย. ‘‘วิจาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ. ยทิปิ ปกฺขสฺส ปนามูลกํ อนุชานนาวชานนานํ มิจฺฉาภาวทสฺสนํ ตพฺพิสยตฺตา, ปาปนาโรปนาหิ เอว ปน โส วิภาวียติ, น ปนายาติ ปากโฏยมตฺโถ.
๔-๕. เตนาติ สกวาทินา. เตน นิยาเมนาติ เยน นิยาเมน สกวาทินา จตูหิ ปาปนาโรปนาหิสฺส นิคฺคโห กโต, เตน นิยาเมน นเยน. โส นิคฺคโห ทุกฺกโฏ อนิคฺคโหเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนิคฺคหภาวสฺส วา อุปคมิตตฺตา’’ติ, ปาปิตตฺตาติ อตฺโถ. เอวเมวาติ ยถา ‘‘ตยา มม กโต นิคฺคโห’’ติอาทินา อนิคฺคหภาวูปนโย วุตฺโต, เอวเมว. เอตสฺสาติ ‘‘เตน หี’’ติอาทินา อิมาย ปาฬิยา วุตฺตสฺส.
อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๗-๑๐. อฺเนาติ สมฺมุติสจฺจภูเตน. ปรสฺสาติ สกวาทิโน. โส หิ ปรวาทินา ปโร นาม โหติ. ปฏิฺาปฏิกฺเขปานํ ภินฺนวิสยตฺตา ‘‘อวิโรธิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อภินฺนาธิกรณํ ¶ วิย หิ อภินฺนวิสยเมว วิรุทฺธํ นาม สิยา, น อิตรนฺติ อธิปฺปาโย. ตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘น หิ…เป… อาปชฺชตี’’ติ อาห. ยทิ เอวํ กถมิทํ นิคฺคหฏฺานํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน ¶ ปนา’’ติอาทิ. เตน ปฏิฺานฺตรํ นาม อฺเมเวตํ นิคฺคหฏฺานนฺติ ทสฺเสติ.
ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุทฺธสจฺจิกฏฺวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โอกาสสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๑. สามฺเน วุตฺตํ วิเสสนิวิฏฺํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สรีเรติ อยมตฺโถ’’ติ. สามฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺตีติ วิเสสตฺถินา วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติ. เอเตนาติ เทสวเสน สพฺพตฺถ ปฏิกฺเขปวจเนน.
๓. กาลสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๒. มชฺฌิมชาติกาเลติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺตภาวกาเล. อตฺตภาโว หิ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโต. ตโต อตีโต ปุริมชาติกาโล, อนาคโต ปจฺฉิมชาติกาโล. อิเมสุ ตีสูติ สพฺพตฺถ, สพฺพทา, สพฺเพสูติ อิเมสุ ตีสุ นเยสุ. ปาสฺส สํขิตฺตตา สุวิฺเยฺยาติ ตํ เปตฺวา อตฺถสฺส สทิสตํ วิภาเวนฺโต ‘‘อิธาปิ หิ…เป… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาห. เอตฺถาปิ ‘‘น เกนจิ สภาเวน ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติ. น หิ เกนจิ สภาเวน อุปลพฺภมานสฺส สกเลกเทสวินิมุตฺโต ปวตฺติกาโล นาม อตฺถีติ.
๔. อวยวสจฺจิกฏฺโ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๓. ตติยนเย ¶ น สพฺเพกธมฺมวินิมุตฺตํ ปวตฺติฏฺานํ นาม อตฺถีติ โยเชตพฺพํ.
โอกาสาทิสจฺจิกฏฺโ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๑๔. อนุโลมปฺจกสฺสาติอาทิมฺหิ ¶ อฏฺกถาวจเน. ปุน ตตฺถาติ ยถาวุตฺเต อฏฺกถาวจเน, เตสุ วา อนุโลมปฺจกปจฺจนีเกสุ. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิกสฺส ปาปฺปเทสสฺส อตฺโถ ‘‘สรีรํ สนฺธายา’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ อตฺโถ. ปฏิกมฺมาทิปาฬินฺติ ปฏิกมฺมนิคฺคหอุปนยนนิคมนปาฬึ. ตีสุ มุเขสูติ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ตีสุ วาทมุเขสุ. ปจฺจนีกสฺส ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ปาฬึ. สงฺขิปิตฺวา อาคตตฺตา สรูเปน อวุตฺเต. สุทฺธิก…เป… วุตฺตํ โหติ ตตฺถ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา สรีราทิโน ปรามสนํ นตฺถิ, อิธ อตฺถีติ อยเมว วิเสโส, อฺํ สมานนฺติ.
สจฺจิกฏฺวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา
๑๗-๒๗. สจฺจิกฏฺสฺส, สจฺจิกฏฺเ วา สํสนฺทนํ สจฺจิกฏฺสํสนฺทนนฺติ สมาสทฺวยํ ภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจิกฏฺสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺจิกฏฺสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สจฺจิกฏฺสภาวสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานสภาวสฺส ปุคฺคลสฺส. รูปาทีหิ สทฺธึ สํสนฺทนนฺติ สจฺจิกฏฺตาสามฺเน รูปาทีหิ สมีกรณํ. สจฺจิกฏฺเติ สจฺจิกฏฺเหตุ, ตตฺถ วา ตํ อธิฏฺานํ กตฺวา. ‘‘ตุลฺยโยเค สมุจฺจโย’’ติ สมุจฺจยตฺถตฺตา เอว จ-การสฺส สจฺจิกฏฺเน อุปลทฺธิสามฺเน ¶ อิธ รูปมาหฏนฺติ ตสฺส อุทาหฏภาโว ยุตฺโตติ ‘‘ยถารูป’’นฺติ นิทสฺสนวเสน อตฺโถ วุตฺโต, อฺถา อิธ รูปสฺส อาหรณเมว กิมตฺถิยํ. เอวํ เสสธมฺเมสุปิ. ยา ปเนตฺถ อฺตฺตปุจฺฉา, สาปิ นิทสฺสนตฺถํ อุปพฺรูเหติ อฺตฺตนิพนฺธนตฺตา ตสฺส. โอปมฺมสํสนฺทเน ปน นิทสฺสนตฺโถ คาหียตีติ อิมสฺมึ สุทฺธิกสํสนฺทเน เกวลํ สมุจฺจยวเสเนว อตฺถทสฺสนํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. รูปาทีนิ อุปาทาปฺตฺติมตฺตตฺตา ปุคฺคลสฺส โส เตหิ อฺโ, อนฺโ จาติ น วตฺตพฺโพติ อยํ สาสนกฺกโมติ อาห ‘‘รูปาทีหิ…เป… สมโย’’ติ. อนฺุายมาเนติ ตสฺมึ สมเย สุตฺเต จ อปฺปฏิกฺขิปิยมาเน. อยฺจ อตฺโถ สาสนิกสฺส ปรวาทิโน วเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.
‘‘อาชานาหิ ¶ นิคฺคห’’นฺติ ปาโ ทิฏฺโ ภวิสฺสติ, อฺถา ‘‘ปฏิโลมปฺจกานิ ทสฺสิตานิ, ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สํขิตฺตานี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. โจทนาย วินา ปรวาทิโน ปฏิชานาปนํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิชานาปนตฺถนฺติ…เป… โจทนตฺถ’’นฺติ. โจทนาปุพฺพกฺหิ ตสฺส ปฏิชานาปนํ. เตน ผลโวหาเรน การณํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อพฺยากตตฺตาติ อพฺยากรณียตฺตา, ภควตา วา น พฺยากตตฺตา. ยทิ ปนียตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ อิมสฺมึ ปจฺจนีกนเย ปนียตฺตา ปฺหสฺส สกวาทินา ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. ปเรนปีติ ปรวาทินาปิ ปนียตฺตา ลทฺธิเมว นิสฺสาย อนุโลมนเย ปฏิกฺเขโป กโตติ อยเมตฺถ สุทฺธิกสํสนฺทนาย อธิปฺปาโย ยุตฺโต อนุโลเมปิ รูปาทีหิ อฺตฺตโจทนายเมว ปรวาทินา ปฏิกฺเขปสฺส กตตฺตาติ อธิปฺปาโย.
สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘-๓๖. อุปลทฺธิสามฺเน อฺตฺตปุจฺฉา จาติ อิมินา ทฺวยมฺปิ อุทฺธรติ อุปลทฺธิสามฺเน อฺตฺตปุจฺฉา, อุปลทฺธิสามฺเน ปุจฺฉา จาติ. ตตฺถ ปจฺฉิมํ สนฺธายาห ‘‘ทฺวินฺนํ สมานตา’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ทฺวินฺนํ รูปเวทนานํ วิย รูปปุคฺคลานํ สจฺจิกฏฺเน สมานตา ¶ เตสํ อฺตฺตสฺส การณํ ยุตฺตํ น โหติ. อถ โข…เป… อุปลพฺภนียตาติ อิทฺจ สํสนฺทนํ วิจาเรตพฺพํ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ สจฺจิกฏฺสามฺเน รูปปุคฺคลานํ อุปลทฺธิสามฺํ อิจฺฉิตํ, เตเนว เนสํ อฺตฺตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ. อถ ปรมตฺถโวหารเภทโต เตสํ อฺตฺตํ น อิจฺฉิตํ, ตโต เอว อุปลทฺธิสามฺมฺปิ น อิจฺฉิตพฺพนฺติ.
๓๗-๔๕. อุปลทฺธีติ ปุคฺคลสฺส อุปลทฺธิ วิชฺชมานตา. ‘‘ปฏิกมฺมปฺจก’’นฺติ วิฺายตีติ โยชนา.
โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา
๔๖-๕๒. เอกธมฺมโตปีติ ¶ สตฺตปฺาสาย สจฺจิกฏฺเสุ เอกธมฺมโตปิ. เอเตน ตโต สพฺพโตปิ ปุคฺคลสฺส อฺตฺตานนุชานนํ ทสฺเสติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สกลํ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธายา’’ติ. รูปาทิเอเกกธมฺมวเสน นานุยฺุชิตพฺโพ อวยวพฺยติเรเกน สมุทายสฺส อภาวโต. ยสฺมา ปน สมุทายาวยวา ภินฺนสภาวา, ตสฺมา ‘‘สมุทายโต…เป… นิคฺคหารโห สิยา’’ติ ปรวาทิโน อาสงฺกมาห. เอตํ วจโนกาสนฺติ ยทิปิ สตฺตปฺาสธมฺมสมุทายโต ปุคฺคลสฺส อฺตฺตํ น อิจฺฉติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สจฺจิกฏฺสฺส อภาวโต, ตเทกเทสโต ปนสฺส อนฺตฺตมฺปิ น อิจฺฉเตว. น หิ สมุทาโย อวยโว โหตีติ. ตสฺมา ‘‘ตํ ปฏิกฺขิปโต กึ นิคฺคหฏฺานนฺติ วตฺตุํ มา ลพฺเภถา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รูปาทิธมฺมปฺปเภทวิภาคมุเขเนว อนวเสสโต ปุคฺคโลติ คหณาการทสฺสนวเสน ปวตฺโต ปมวิกปฺโป, ทุติโย ปน อวิภาคโต ปรมตฺถสจฺจภาวสามฺเนาติ อยํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วิกปฺปานํ วิเสโส. อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนนฺติ อาห ‘‘เอว’’นฺติ.
สภาววินิพฺโภคโตติ สภาเวน วินิพฺภุชฺชิตพฺพโต. สภาวภินฺโน หิ ธมฺโม ตทฺธมฺมโต วินิพฺโภคํ ลภติ. เตนาห ‘‘รูปโต อฺสภาคตฺตา’’ติ. รูปวชฺเชติ รูปธมฺมวชฺเช ¶ . ตีสุปีติ ‘‘รูปสฺมึ ปุคฺคโล, อฺตฺร รูปา, ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ อิเมสุ เอวํ ปวตฺเตสุ ตีสุปิ อนุโยเคสุ. สาสนิโก เอวายํ ปุคฺคลวาทีติ กตฺวา อาห ‘‘น หิ โส สกฺกายทิฏฺึ อิจฺฉตี’’ติ. ‘‘รูปวา’’ติ อิมินา รูเปน สกิฺจนตาว าปียติ, น รูปายตฺตวุตฺติตาติ อาห ‘‘อฺตฺร รูปาติ เอตฺถ จ รูปวา ปุคฺคโลติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต’’ติ.
จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ สํสนฺทนกถาวณฺณนา.
๘. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา
๕๔. ลกฺขณยุตฺติกถายํ ¶ ‘‘ฉลวเสน ปน วตฺตพฺพํ อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ ปาโ คเหตพฺโพ.
ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วจนโสธนวณฺณนา
๕๕-๕๙. ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเตติ ปททฺวยสฺส เอกตฺตตฺเถ สตีติ อตฺโถ. ปริกปฺปวจนฺเหตํ โทสทสฺสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเต อยํ โทโส’’ติ. ตยิทํ เอกตฺตํ อุปลพฺภติ เอวาติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปเรน น สมฺปฏิจฺฉิตนฺติ กตฺวา ตเมว อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปุคฺคลสฺส หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อวิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘อุปลพฺภติ จา’’ติ เอวํ อวิภชิตพฺพตํ. วิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘ปุคฺคโล จ ตทฺฺจ อุปลพฺภตี’’ติ เอวํ วิภชิตพฺพตํ. เอเตน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอวา’’ติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํ, น ‘‘ปุคฺคโล เอว อุปลพฺภตี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ตํ วิภาคนฺติ ยถาวุตฺตํ วิภชิตพฺพาวิภชิตพฺพํ วิภาคํ วทโต สกวาทิโน, อฺสฺส วา กสฺสจิ. เอตสฺสาติ ปรวาทิโน ¶ . ยถาวุตฺตวิภาคนฺติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป… เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปการํ วิภาคํ. ยถาอาปาทิเตนาติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเต’’ติอาทินา อาปาทิตปฺปกาเรน. น ภวิตพฺพนฺติ ยทิปิ เตน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอว วุจฺจติ, อุปลพฺภตีติ ปน ปุคฺคโล เอว น วุจฺจติ, อถ โข อฺโปิ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน ปสงฺเคน น ภวิตพฺพํ. เตนาห ‘‘มคฺคิตพฺโพ เอตฺถ อธิปฺปาโย’’ติ.
๖๐. อตฺถโต ปุคฺคโล นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ อตฺตสฺุตาทสฺสเนน อนตฺตลกฺขณสฺส วิหิตตฺตา.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๖๑-๖๖. รูปกายาวิรหํ ¶ สนฺธาย อาห, น รูปตณฺหาสพฺภาวํ. ตถา สติ อเนกนฺติกตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว สิยา, น อนุชานิตพฺพนฺติ. ‘‘อตฺถิตายา’’ติ อาหาติ สมฺพนฺโธ. กามีภาวสฺส อเนกนฺติกตฺตา กสฺสจิ กามธาตูปปนฺนสฺส กามธาตุยา อายตฺตตฺตาภาวโต จ กทาจิ ภาวสฺเสวาติ โยชนา.
๖๗. กายานุปสฺสนายาติ กายานุปสฺสนาเทสนาย. สา หิ กายกายานุปสฺสีนํ วิภาคคฺคหณสฺส การณภูตา, กายานุปสฺสนา เอว วา. เอวํลทฺธิกตฺตาติ อฺโ กาโย อฺโ ปุคฺคโลติ เอวํลทฺธิกตฺตา. อาหจฺจ ภาสิตนฺติ านกรณานิ อาหนฺตฺวา กถิตํ, ภควตา สามํ เทสิตนฺติ อตฺโถ.
ปฺตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. คติอนุโยควณฺณนา
๖๙-๗๒. ยานิสฺส ¶ สุตฺตานิ นิสฺสาย ลทฺธิ อุปฺปนฺนา, เตสํ ทสฺสนโต ปรโต ‘‘เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’’ติอาทินา ปาฬิ อาคตา, ปุรโต ปน ‘‘น วตฺตพฺพํ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’’ติอาทินา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทสฺเสนฺโต…เป… ภวิตพฺพ’’นฺติ. ทสฺเสตฺวาติ วา วตฺตพฺพนฺติ ‘‘ยานิสฺส…เป… ตานิ ทสฺเสตฺวา ‘เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’ติอาทิมาหา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ทสฺเสนฺโตติ วา อิทํ ทสฺสนกิริยาย น วตฺตมานตามตฺตวจนํ, อถ โข ตสฺสา ลกฺขณตฺถวจนํ, เหตุภาววจนํ วาติ น โกจิ โทโส.
๙๑. โส วตฺตพฺโพติ โส ชีวสรีรานํ อนฺตาปชฺชนากาโร วตฺตพฺโพ, นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ อิมิสฺสา ลทฺธิยา วเสน ‘‘เยน รูปสงฺขาเตน อตฺตโน สภาวภูเตน สรีเรน สทฺธึ คจฺฉตี’’ติ เอวํ ปน อตฺเถ สติ โส อากาโร วุตฺโต เอว โหติ, ตถา จ สติ ‘‘รูปํ ปุคฺคโลติ อนนฺุาตตฺตา’’ติ เอวมฺปิ วตฺตุํ น สกฺกา. ยสฺมา ปน ‘‘อิธ สรีรนิกฺเขปา’’ติ อนนฺตรํ วกฺขติ, ตสฺมา ¶ ‘‘โส วตฺตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. นิรยูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อนฺตราภวํ น อิจฺฉตีติ อิทํ ปุราตนานํ อนฺตราภววาทีนํ วเสน วุตฺตํ. อธุนาตนา ปน ‘‘อุทฺธํปาโท ตุ นารโก’’ติ วทนฺตา ตสฺสปิ อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺเตว, เกจิ ปน อสฺูปคานํ. อรูปูปคานํ ปน สพฺเพปิ น อิจฺฉนฺติ. ตตฺถ เย ‘‘สฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ สุตฺตสฺส อตฺถํ มิจฺฉา คเหตฺวา จุตูปปาตกาเลสุ อสฺีนํ สฺา อตฺถีติ อนฺตราภวโตว อสฺูปปตฺตึ อิจฺฉนฺติ, ตทฺเสํ วเสน ‘‘สเวทโน…เป… ปฏิกฺขิปตี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ปนา’’ติอาทิมาห. เก ปเนวํ อิจฺฉนฺติ? สพฺพตฺถิวาทีสุ เอกจฺเจ.
๙๒. เนวสฺานาสฺายตเนติ เนวสฺานาสฺายตเน ภเว, อจิตฺตุปฺปาเท วา สฺา อตฺถีติ อิจฺฉนฺตีติ น วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยโต โส สฺาภเวน อสงฺคหิโต, ภวนฺตรภาเวน จ สงฺคหิโต.
๙๓. อินฺธนุปาทาโน อคฺคิ วิย อินฺธเนน รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทินา วินา นตฺถีติ เอตฺถ อยมธิปฺปายวิภาวนา – ยถา น วินา อินฺธเนน อคฺคิ ปฺาปียติ, น จ ตํ อฺํ อินฺธนโต สกฺกา ปฏิชานิตุํ, นาปิ อนฺํ. ยทิ หิ อฺํ สิยา, น อุณฺหํ อินฺธนํ ¶ สิยา, อถ อนฺํ, นิทหิตพฺพํเยว ทาหกํ สิยา, เอวํ น วินา รูปาทีหิ ปุคฺคโล ปฺาปียติ, น จ เตหิ อฺโ, นาปิ อนฺโ สสฺสตุจฺเฉทภาวปฺปสงฺคโตติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโย. ตตฺถ ยทิ อคฺคินฺธโนปมา โลกโวหาเรน วุตฺตา, อปฬิตฺตํ กฏฺาทิอินฺธนํ นิทหิตพฺพฺจ, ปฬิตฺตํ ภาสุรุณฺหํ อคฺคิทาหกฺจ, ตฺจ โอชฏฺมกรูปํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. ยทิ เอวํ ปุคฺคโล รูปาทีหิ อฺโ อนิจฺโจ จ อาปนฺโน, อถ ปรมตฺถโต จ, ตสฺมึเยว กฏฺาทิสฺิเต รูปสงฺขาตปฬิตฺเต ยํ อุสุมํ โส อคฺคิ ตํสหชาตานิ ตีณิภูตานิ อินฺธนํ. เอวมฺปิ สิทฺธํ ลกฺขณเภทโต อคฺคินฺธนานํ อฺตฺตนฺติ อคฺคิ วิย อินฺธนโต รูปาทีหิ อฺโ ปุคฺคโล อนิจฺโจ จ อาปชฺชตีติ.
คติอนุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา
๙๗. นีลคุณโยคโต ¶ นีโล, นีโล เอว นีลโก, ตสฺส, อยํ ปนสฺส นีลปฺตฺติ นีลรูปุปาทานาติ อาห ‘‘นีลํ…เป… ปฺตฺตี’’ติ. เอวํ ปน ปาเ ิเต นีลํ อุปาทาย นีโลติ กถมยํ ปทุทฺธาโรติ อาห ‘‘นีลํ รูปํ…เป… เอตฺถ โย ปุฏฺโ นีลํ อุปาทาย นีโล’’ติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วจเน. ตทาทีสูติ ‘‘ปีตํ รูปํ อุปาทายา’’ติอาทิกํ อฏฺกถายํ อาทิ-สทฺเทน คหิตเมว ตทตฺถทสฺสนวเสน คณฺหาติ.
๙๘. วุตฺตนฺติ ‘‘มคฺคกุสโล’’ติอาทีสุ เฉกฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุสลปฺตฺตึ กุสลโวหารํ.
๑๑๒. ปุพฺพปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตรมาหาติ ปรวาที ปุพฺพปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สกวาทิสฺส อุตฺตรมาห.
๑๑๕. ‘‘รูปํ รูปวา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ ปรวาทิวาทํ ภินฺทิตุํ ‘‘ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก’’ติอาทินา ¶ สกวาทิวาโท อารทฺโธติ อาห ‘‘ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ อุตฺตรปกฺเข วุตฺตํ วจนํ อุทฺธริตฺวา’’ติ.
๑๑๘. วิฺาณนิสฺสยภาวูปคมนนฺติ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยภาวูปคมนํ. ตยิทํ วิเสสนํ จกฺขุสฺสาติ อิมินาว สิทฺธนฺติ น กตํ ทฏฺพฺพํ.
อุปาทาปฺตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ปุริสการานุโยควณฺณนา
๑๒๓. กมฺมานนฺติ กุสลากุสลกมฺมานํ. ตคฺคหเณเนว หิ ตํตํกิจฺจกรณีเย กิริยานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นิปฺผาทกปฺปโยชกภาเวนาติ การกการาปกภาเวน.
๑๒๕. กมฺมการกสฺส ปุคฺคลสฺส โย อฺโ ปุคฺคโล การโก. เตนปีติ การกการเกนปิ. ตสฺสาติ การกการกสฺส. อฺนฺติ อฺํ กมฺมํ. เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน. เตหิ เตหิ การเกหิ ปุคฺคลา วิย อฺานิ กมฺมานิ กรียนฺตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ¶ ‘‘กมฺมวฏฺฏสฺส อนุปจฺเฉทํ วทนฺตี’’ติ. เอวํ สนฺเต ปุคฺคลสฺส การโก, กมฺมสฺส การโกติ อยํ วิภาโค อิธ อนามฏฺโ โหติ, ตถา จ สติ การกปรมฺปราย วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ อาห ‘‘ปุคฺคลสฺส…เป… วิจาเรตพฺพเมต’’นฺติ. ตสฺส การกนฺติ ปุคฺคลสฺส การกํ. อิทฺจาติ น เกวลํ ปุคฺคลการกสฺส กมฺมการกตาปตฺติเยว โทโส, อถ โข อิทํ กมฺมการกตาย การกปรมฺปราปชฺชนมฺปิ วิจาเรตพฺพํ, น ยุชฺชตีติ อตฺโถ. ปุคฺคลานฺหิ ปฏิปาฏิยา การกภาโว การกปรมฺปรา.
๑๗๐. เอโก อนฺโตติ ‘‘คาโห’’ติ สสฺสตคาหสงฺขาโต อนฺโตติ อตฺโถ.
๑๗๖. สิยา อฺโ, สิยา อนฺโ, สิยา น วตฺตพฺโพ ‘‘อฺโติ วา อนฺโติ วา’’ติ ¶ , เอวํ ปวตฺตนิคณฺวาทสทิสตฺตา โส เอว เอโก เนว โส โหติ, น อฺโติ ลทฺธิมตฺตํ. เตนาห ‘‘อิทํ ปน นตฺเถวา’’ติ. ปรสฺส อิจฺฉาวเสเนวาติ ปรวาทิโน ลทฺธิวเสเนว. เอกํ อนิจฺฉนฺตสฺสาติ เอกํ ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ คหณํ สสฺสตทิฏฺิภเยน ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อิตรํ อุจฺเฉทคฺคหณํ อาปนฺนํ. ตฺจ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อฺํ มิสฺสกํ นิจฺจานิจฺจคฺคหณํ, วิกฺเขปคฺคหณฺจ อาปนฺนํ. การกเวทกิจฺฉาย ตฺวาติ สฺเวว การโก เวทโก จาติ อิมสฺมึ อาทาเย ตฺวา. ตํตํอนิจฺฉายาติ ตสฺส ตสฺส วาทสฺส อสมฺปฏิจฺฉเนน. อาปนฺนวเสนปีติ อาปนฺนคาหวเสนปิ อยํ อนุโยโค วุตฺโตติ โยชนา. สพฺเพสํ อาปนฺนตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ วิกปฺปานํ อนุกฺกเมน อาปนฺนตฺตา นายมนุโยโค กโตติ โยชนา. เอเกกสฺเสวาติ เตสุ วิสุํ วิสุํ เอเกกสฺเสว อาปนฺนตฺตา. ตนฺติวเสน ปน เต วิกปฺปา เอกชฺฌํ ทสฺเสตฺวาติ อธิปฺปาโย. เอกโต โยเชตพฺพํ จตุนฺนมฺปิ ปฺหานํ เอกโต ปุฏฺตฺตา.
ปุริสการานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
กลฺยาณวคฺโค นิฏฺิโต.
๑๔. อภิฺานุโยควณฺณนา
๑๙๓. วิกุพฺพตีติ ¶ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา. เตน ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาตี’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ. อภิฺานุโยโค ทฏฺพฺโพติ โยชนา. ตทภิฺาวโตติ อาสวกฺขยาภิฺาวโต. อรหโต สาธนนฺติ อรหโต สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน ปุคฺคลตฺตาภาวสาธนํ. ตพฺภาวสฺสาติ อรหตฺตสฺส. อรหตฺตธารานฺหิ ขนฺธา นาม ปุคฺคลตฺตํ ตสฺสปิ โหตีติ.
อภิฺานุโยควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕-๑๘. าตกานุโยคาทิวณฺณนา
๒๐๙. ตติยโกฏิภูตสฺสาติ ¶ ตติยโกฏิสภาวสฺส สงฺขตาสงฺขตวินิมุตฺตสภาวสฺส. สภาวสฺสาติ จ สภาวธมฺมสฺส. ลทฺธึ นิคูหิตฺวาติ ปุคฺคโล เนว สงฺขโต, นาสงฺขโตติ ลทฺธึ อวิภาเวตฺวา.
าตกานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา
๒๑๘. ปชานนํ นาม น โหติ นิพฺพิทาทีนํ อปฺปจฺจยตฺตา. ปริจฺเฉทนสมตฺถตฺจ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๒๘. สหรูปภาโว รูเปน สมงฺคิตา, วินารูปภาโว ตโต วินิสฺสฏตาติ ตทุภยํ รูปสฺส อพฺภนฺตรคมนํ พหินิกฺขมนฺจ โหติ. ตสฺมา ตํ ทฺวยํ สหรูปภาววินารูปภาวานํ ลกฺขณวจนนฺติ วุตฺตํ.
๒๓๗. โอฬาริโกติ ถูโล. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว. โส เอว ยถาสกํ กมฺมุนา ปฏิลภิตพฺพโต ปฏิลาโภ. ปททฺวเยนปิ กามาวจรตฺตภาโว กถิโต. มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ รูปาวจรตฺตภาโว. โส หิ ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา ¶ มโนมโย. อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ อรูปาวจรตฺตภาโว. โส หิ รูเปน อมิสฺสิตตฺตา อรูโปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘อตฺตา’’ติ ปน ชีเว โลกโวหาโร นิรุฬฺโห, อสติปิ ชีเว ตถานิรุฬฺหํ โลกโวหารํ คเหตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธาปิ โวหรนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ อิมา โลกสฺส สมฺา, ยาหิ ตถาคโต โวหรตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ยถา โวหรนฺติ, ตํ ปการํ วิภาเวนฺโต ‘‘อปรามส’’นฺติอาทิมาห.
ปจฺจตฺตสามฺลกฺขณวเสนาติ กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณวเสน อนิจฺจตาทิสามฺลกฺขณวเสน จ. อิมินาติ ‘‘ปจฺจตฺตสามฺลกฺขณวเสนา’’ติอาทินา วุตฺเตน ปรมตฺถโต ปุคฺคลาภาววจเนน ¶ . อิโต ปุริมาติ ตตฺถ ตตฺถ สกวาทิปฏิกฺเขปาทิวิภาวนวเสน ปวตฺตา อิโต อตฺถสํวณฺณนโต ปุริมา. อิมินาติ วา ‘‘ยถา รูปาทโย ธมฺมา’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตวจเนน. ยถา จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. เตน สมฺานติธาวนํ สมฺปิณฺเฑติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปรามาโส จ น โหติ ชนปทนิรุตฺติยา อภินิวิสิตพฺพโต, ยถา จ สมฺาติธาวนํ น โหติ, เอวํ อิโต ปุริมา จ อตฺถวณฺณนา โยเชตพฺพา. สมฺาติธาวเน หิ สติ สพฺพโลกโวหารูปจฺเฉโท สิยาติ.
ตสฺมา สจฺจนฺติ ยสฺมา ตตฺถ ปรมตฺถาการํ อนาโรเปตฺวา สมฺํ นาติธาวนฺโต เกวลํ โลกสมฺมุติยาว โวหรติ, ตสฺมา สจฺจํ ปเรสํ อวิสํวาทนโต. ตถการณนฺติ ตโถ อวิตโถ ธมฺมสภาโว การณํ ปวตฺติเหตุ เอตสฺสาติ ตถการณํ, ปรมตฺถวจนํ, อวิปรีตธมฺมสภาววิสยนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ธมฺมานํ ตถตาย ปวตฺต’’นฺติ.
ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุคฺคลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปริหานิกถา
๑. วาทยุตฺติปริหานิกถาวณฺณนา
๒๓๙. อิทํ ¶ ¶ สุตฺตนฺติ อิทํ ลกฺขณมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๔๙-๑๕๐) อิทมฺปิ หิ สุตฺตํ อนาคามิอาทีนํเยว ปริหานินิสฺสโย, น อรหโต. สมยวิมุตฺโตติ อฏฺสมาปตฺติลาภิโน เสกฺขสฺเสตํ นามํ. ยถาห –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเลน กาลํ สมเยน สมยํ อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. ๑).
‘‘ปริหานิธมฺโม’’ติ จ ปุถุชฺชโน จ เอกจฺโจ จ เสกฺโข อธิปฺเปโต, น อรหาติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาทสฺสิตานิ สุตฺตานิ อนาคามิอาทีนํ ปริหานิลทฺธิยา นิสฺสโย, น อรหโต, ตสฺมา. ตํ นิสฺสาย ตํ อเปกฺขิตฺวา ยสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ เอตฺถ อรหโตปิ ปริหานิ, โก ปน วาโท อนาคามิอาทีนนฺติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา ปิ-สทฺทสมฺปิณฺฑิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหโตปิ…เป… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาห. ยสฺมา วา กามฺเจตฺถ ทุติยสุตฺตํ เสกฺขวเสน อาคตํ, ปมตติยสุตฺตานิ ปน อเสกฺขวเสนปิ อาคตานีติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อิทํ สุตฺตํ อรหโต’’ติอาทิ.
ตติยสฺมินฺติ ‘‘สพฺเพสฺเว อรหนฺตานํ ปริหานี’’ติ เอตสฺมึ ปฺเห. โส หิ ‘‘สพฺเพว อรหนฺโต’’ติอาทินา ¶ อาคเตสุ ตติโย ปฺโห. เตสนฺติ มุทินฺทฺริยานํ. ตติยสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมุจฺจโย. เตน ปมปฺหํ สมุจฺจิโนติ ‘‘ตตฺถปิ ติกฺขินฺทฺริยา อธิปฺเปตา’’ติ.
โสเยว น ปริหายตีติ โสตาปนฺโนเยว โสตาปนฺนภาวโต น ปริหายตีติ อตฺโถ. น เจตฺถ สกทาคามิภาวาปตฺติยา โสตาปนฺนภาวาปคโม ปริหานิ โหติ วิเสสาธิคมภาวโต. ปตฺตวิเสสโต ¶ หิ ปริหานีติ. อิตเรติ สกทาคามิอาทิกา. อุปริมคฺคตฺถายาติ อุปริมคฺคตฺตยปฏิลาภตฺถาย ‘‘นิยโต’’ติ วุตฺตมตฺถํ อคฺคเหตฺวา.
วาทยุตฺติปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิกถาวณฺณนา
๒๔๑. ตโตติ อรหตฺตโต. ตตฺถาติ ทสฺสนมคฺคผเล. วายาเมนาติ วิปสฺสนุสฺสาหเนน. ตทนนฺตรนฺติ โสตาปตฺติผลานนฺตรํ. ปมํ ทสฺสนมคฺคผลานนฺตรํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตโต ปริหีโน ปุน วายมนฺโต ตทนนฺตรํ น อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ กา เอตฺถ ยุตฺตีติ อธิปฺปาโย. ปรวาที นาม ยุตฺตมฺปิ วทติ อยุตฺตมฺปีติ กึ ตสฺส วาเท ยุตฺติคเวสนายาติ ปน ทฏฺพฺพํ. อปริหานสภาโว ภาวนามคฺโค อริยมคฺคตฺตา ทสฺสนาทสฺสนมคฺโค วิย. น เจตฺถ อสิทฺธตาสงฺกา โลกุตฺตรมคฺคสฺส ปรสฺสปิ อริยมคฺคภาวสฺส สิทฺธตฺตา, นาปิ โลกิยมคฺเคน อเนกนฺติกตา อริยสทฺเทน วิเสสิตตฺตา. ตถา น วิรุทฺธตา ทุติยมคฺคาทีนํ ภาวนามคฺคภาวสฺส โอฬาริกกิเลสปฺปหานาทีนฺจ ปรสฺสปิ อาคมโต สิทฺธตฺตา.
อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สุตฺตสาธนปริหานิกถาวณฺณนา
๒๖๕. ปุคฺคลปฺตฺติอฏฺกถายํ ¶ ‘‘ปตฺติ, ผุสนา’’ติ จ ปจฺจกฺขโต อธิคโม อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ปตฺตพฺพํ วทตีติ อาห ผุสนารห’’นฺติ.
๒๖๗. กตสนฺนิฏฺานสฺสาติ อิมสฺมึ สตฺตาเห มาเส อุตุมฺหิ อนฺโตวสฺเส วา อฺํ อาราเธสฺสามีติ กตนิจฺฉยสฺส.
สุตฺตสาธนปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. พฺรหฺมจริยกถา
๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา
๒๖๙. เหฏฺาปีติ ¶ ¶ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเวหิ เหฏฺาปิ. มคฺคภาวนมฺปิ น อิจฺฉนฺตีติ วิฺายติ ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิมินา ‘‘ทฺเวปิ พฺรหฺมจริยวาสา นตฺถิ เทเวสูติ อุปลทฺธิวเสนา’’ติ วุตฺตตฺตา.
๒๗๐. ตสฺเสวาติ ปรวาทิโน เอว. ปุคฺคลวเสนาติ ‘‘คิหีนฺเจว เอกจฺจานฺจ เทวาน’’นฺติ เอวํ ปุคฺคลวเสน. ตสฺสาติ ปรวาทิโน. ปฏิกฺเขโป น ยุตฺโตติ เอวํ ปุคฺคลวเสน อตฺถโยชนา น ยุตฺตาติ อธิปฺปาโย. ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ปน กตาปิ อตฺถวณฺณนา โอกาสวเสน ปริจฺฉิชฺชตีติ นายํ โทโส. ตสฺสายํ อธิปฺปาโยติ อยํ ‘‘คิหีนฺเจวา’’ติอาทินา วุตฺโต ตสฺส ปรวาทิโน ยทิ อธิปฺปาโย, เอวํ สฺาย ปรวาทิโน สกวาทินา สมานาทาโยติ น นิคฺคหารโห สิยา. เตนาห ‘‘สก…เป… ตพฺโพ’’ติ. ปมํ ปน อนุชานิตฺวา ปจฺฉา ปฏิกฺเขเปเนว นิคฺคเหตพฺพตา เวทิตพฺพา. เกจิ ‘‘ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา, นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ ปุจฺฉาย เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ มคฺคปฺปฏิเวธํ สนฺธาย ปรวาทิโน ปฏิกฺเขโป. ยทิปิ โส เทวานํ มคฺคปฺปฏิลาภํ น อิจฺฉติ, สมฺภวนฺตํ ปน สพฺพํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘คิหีน’มิจฺเจว อวตฺวา ‘เอกจฺจานฺจ เทวาน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ‘‘สนฺธายา’’ติ วุตฺตตฺตา, ปุริโมเยวตฺโถ ยุตฺโต.
สุทฺธพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา
๒๗๓. รูปาวจรมคฺเคนาติ ¶ รูปาวจรชฺฌาเนน. ตฺหิ รูปภวูปปตฺติยา อุปายภาวโต มคฺโคติ วุตฺโต. ยถาห ‘‘รูปุปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. ๑๖๐). อิทนฺติ อิทํ รูปาวจรชฺฌานํ. ‘‘อิธวิหายนิฏฺเหตุภูโต รูปาวจรมคฺโค’’ติอาทิกํ ทีเปนฺตํ วจนํ อนาคามิมคฺคสฺส ตพฺภาวทีปเกน ‘‘อิธ ภาวิตมคฺโค’’ติอาทิเกน กถํ สเมตีติ โจเทตฺวา ยถา สเมติ ¶ , ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิมินา ‘‘อิธ ภาวิตมคฺโค’’ติอาทิกํ วทนฺติ, อิธาปิ ปน ‘‘รูปาวจรมคฺเคนา’’ติอาทิกํ. ตตฺถ อนาคามี เอวาติ อนาคามิผลฏฺโ เอว. ฌานานาคามีติ อสมุจฺฉินฺนชฺฌตฺตสํโยชโนปิ รูปภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อนาวตฺติธมฺมมคฺคํ ภาเวตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายนโต. อธิปฺปาโยติ ยถาวุตฺโต ทฺวินฺนํ อฏฺกถาวจนานํ อวิโรธทีปโก อธิปฺปาโย.
อิธาติ กามโลเก. ตตฺถาติ พฺรหฺมโลเก. เอตฺถ จ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหี’’ติ สุตฺตํ กึ ยถารุตวเสน คเหตพฺพตฺถํ, อุทาหุ สนฺธายภาสิตนฺติ? ตตฺถ ชานมาโน สนฺธายภาสิตนฺติ วเทยฺย. อฺถา ‘‘ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อุปาทายา’’ติอาทิ วตฺตุํ น สกฺกา ‘‘เทเว จ ตาวตึเส’’ติ วุตฺตตฺตา. ยถา หิ ตสฺส ‘‘เสยฺยถาปิ เทเวหิ ตาวตึเสหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา’’ติอาทีสุ วิย สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย กามาวจรเทเวสุ ตาวตึสเทวา ปากฏา ปฺาตาติ เตสํ คหณํ, น เตเยว อธิปฺเปตาติ สุตฺตปทสฺส สนฺธายภาสิตตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ เอตฺถาปิ อนวชฺชสุขอพฺยาเสกสุขเนกฺขมฺมสุขาทิสนฺนิสฺสยภาเวน มหานิสํสตาย สาสเน ปพฺพชฺชา ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิมสฺมึ สุตฺเต อธิปฺเปตา. สา หิ อุตฺตรกุรุกานํ เทวานฺจ อโนกาสภาวโต ทุกฺกรา ทุลฺลภา จ. ตตฺถ สูริยปริวตฺตาทีหิปิ เทเวสุ มคฺคปฏิลาภาย อตฺถิตา วิภาเวตพฺพา, อุตฺตรกุรุกานํ ปน วิเสสานธิคมภาโว อุภินฺนมฺปิ อิจฺฉิโต เอวาติ.
สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โอธิโสกถาวณฺณนา
๒๗๔. โอธิโสติ ¶ ภาคโส, ภาเคนาติ อตฺโถ. ภาโค นาม ยสฺมา เอกเทโส โหติ, ตสฺมา ‘‘เอกเทเสน เอกเทเสนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยทิ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส จตุภาเคหิ ปหานํ ‘‘โอธิโส ปหาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, อิจฺฉิตเมเวตํ สกวาทิสฺส ‘‘ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ทิฏฺิคตานํ ปหานายา’’ติ ¶ จ อาทิวจนโต. ยสฺมา ปน มคฺโค จตูสุ สจฺเจสุ นานาภิสมยวเสน กิจฺจกโร, น เอกาภิสมยวเสนาติ ปรวาทิโน ลทฺธิ, ตสฺมา ยถา ‘‘มคฺโค กาเลน ทุกฺขํ ปริชานาติ, กาเลน สมุทยํ ปชหตี’’ติอาทินา นานกฺขณวเสน สจฺเจสุ ปวตฺตตีติ อิจฺฉิโต, เอวํ ปจฺเจกมฺปิ นานกฺขณวเสน ปวตฺเตยฺย. ตถา สติ ทุกฺขาทีนํ เอกเทสเอกเทสเมว ปริชานาติ ปชหตีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘โสตาปตฺติ…เป… เอกเทเส ปชหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สติ หิ นานาภิสมเย ปมมคฺคาทีหิ ปหาตพฺพานํ สํโยชนตฺตยาทีนํ ทุกฺขทสฺสนาทีหิ เอกเทสเอกเทสปฺปหานํ สิยาติ เอกเทสโสตาปตฺติมคฺคฏฺาทิตา, ตโต เอว เอกเทสโสตาปนฺนาทิตา จ อาปชฺชติ อนนฺตรผลตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํ, น จ ตํ ยุตฺตํ. น หิ กาลเภเทน วินา โส เอว โสตาปนฺโน, อโสตาปนฺโน จาติ สกฺกา วิฺาตุํ. เตนาห ‘‘เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน’’ติอาทิ.
อปิจายํ นานาภิสมยวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘มคฺคาณํ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตํ กึ อารมฺมณโต ปฏิวิชฺฌติ, อุทาหุ กิจฺจโต’’ติ. ยทิ อารมฺมณโตติ วเทยฺย, ตสฺส วิปสฺสนาาณสฺส วิย ทุกฺขสมุทยานํ อจฺจนฺตปริจฺเฉทสมุจฺเฉทา น ยุตฺตา ตโต อนิสฺสฏตฺตา, ตถา มคฺคทสฺสนํ. น หิ สยเมว อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ ยุตฺตํ, มคฺคนฺตรปริกปฺปนายํ อนวฏฺานํ อาปชฺชตีติ, ตสฺมา ตีณิ สจฺจานิ กิจฺจโต, นิโรธํ กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส มคฺคาณสฺส นตฺเถว นานาภิสมโย. วุตฺตฺเหตํ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทิ. น เจตํ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) เอกสจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อฺสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณายํ ตทตฺถสาธนตฺถํ อายสฺมตา ควํปติตฺเถเรน อาภตตฺตา ปจฺเจกฺจ สจฺจตฺตยทสฺสนสฺส โยชิตตฺตา. อฺถา ปุริมทิฏฺสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทิทสฺสเน ทุกฺขาทิทสฺสนมโยชนียํ ¶ สิยา. น หิ โลกุตฺตรมคฺโค โลกิยมคฺโค วิย กตการิภาเวน ปวตฺตติ สมุจฺเฉทกตฺตา. ตถา โยชเน จ สพฺพํ ทสฺสนํ ¶ ทสฺสนนฺตรปรนฺติ ทสฺสนานุปรโม สิยา. เอวํ อาคมโต ยุตฺติโต จ นานาภิสมยสฺส อสมฺภวโต ปจฺเจกํ มคฺคานํ โอธิโส ปหานํ นตฺถีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
โอธิโสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ชหติกถาวณฺณนา
๑. นสุตฺตาหรณกถาวณฺณนา
๒๘๐. ยทิปิ ปาฬิยํ ‘‘ตโย มคฺเค ภาเวตี’’ติ วุตฺตํ, มคฺคภาวนา ปน ยาวเทว กิเลสสมุจฺฉินฺทนตฺถาติ ตฺวา ‘‘กิจฺจสพฺภาวนฺติ ตีหิ ปหาตพฺพสฺส ปหีนต’’นฺติ อาห. ตตฺถ ตีหีติ เหฏฺิเมหิ ตีหิ อริยมคฺเคหิ ปหาตพฺพสฺส อชฺฌตฺตสํโยชนสฺส ปหีนตํ สมุจฺฉินฺทนนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน กิจฺจนฺติ อโธภาคิยสํโยชเนสุ มคฺคสฺส ปหานาภิสมยกิจฺจํ. เตเนว มคฺเคนาติ อนาคามิมคฺเคเนว. เอตํ น สเมตีติ เอวํ มคฺคุปฺปาทโต ปเคว กามราคพฺยาปาทา ปหียนฺตีติ ลทฺธิกิตฺตนํ อิมินา มคฺคสฺส กิจฺจสพฺภาวกถเนน น สเมติ น ยุชฺชติ. ตสฺมาติ อิมินา ยถาวุตฺตเมว วิโรธํ ปจฺจามสติ. ปหีนานนฺติ วิกฺขมฺภิตานํ. โย หิ ฌานลาภี ฌาเนน ยถาวิกฺขมฺภิเต กิเลเส มคฺเคน สมุจฺฉินฺทติ, โส อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ทสฺสนมคฺเค…เป… อธิปฺปาโย’’ติ.
ชหติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา
๑. วาทยุตฺติวณฺณนา
๒๘๒. สพฺพํ ¶ อตฺถีติ เอตฺถ ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย อตีตานาคตมฺปิ ธรมานสภาวนฺติ ปรวาทิโน ลทฺธิ, ตสฺมา สพฺพนฺติ กาลวิภาคโต อตีตาทิเภทํ สพฺพํ. โส ปน ‘‘ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปิ อตฺถี’’ติ กาลวิมุตฺตสฺส วเสน อนุโยโค, ตํ อติปฺปสงฺคทสฺสนวเสน ปรวาทิปฏิฺาย โทสาโรปนํ. นยทสฺสนํ วา อตีตานาคตานํ นตฺถิภาวสฺส. อตฺถีติ ¶ ปน อยํ อตฺถิภาโว ยสฺมา เทสกาลาการธมฺเมหิ วินา น โหติ, ตสฺมา ตํ ตาว เตหิ สทฺธึ โยเชตฺวา อนุโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถี’’ติอาทินา ปาฬิ ปวตฺตา. ตตฺถ ยทิปิ สพฺพตฺถาติ อิทํ สามฺวจนํ, ตํ ปน ยสฺมา วิเสสนิวิฏฺํ โหติ, ปรโต จ สพฺเพสูติ ธมฺมา วิภาคโต วุจฺจนฺติ, ตสฺมา โอฬาริกสฺส ปากฏสฺส รูปธมฺมสมุทายสฺส วเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สรีเร’’ติ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา เอตํ ทฏฺพฺพํ. ตถา จ กาณาทกาปิเลหิ ปฏิฺายมานา อากาสกาลาทิสตฺตปกติปุริสา วิย ปรวาทินา ปฏิฺายมานํ สพฺพํ สพฺพพฺยาปีติ อาปนฺนเมว โหตีติ. ‘‘สพฺพตฺถ สรีเร’’ติ จ ‘‘ติเล เตล’’นฺติ วิย พฺยาปเน ภุมฺมนฺติ สรีรปริยาปนฺเนน สพฺเพน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สิรสิ ปาทา…เป… อตฺโถ’’ติ.
สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพมตฺถีติ โยชนา. เอตสฺมึ ปกฺเขเยวสฺส อฺวาโท ปริทีปิโต สิยา ‘‘ยํ อตฺถิ, อตฺเถว ตํ, ยํ นตฺถิ, นตฺเถว ตํ, อสโต นตฺถิ สมฺภโว, สโต นตฺถิ วินาโส’’ติ. เอวํ สพฺเพนากาเรน สพฺพํ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. อิเมหิ ปน ปกฺเขหิ ‘‘สพฺพํ สพฺพสภาวํ, อเนกสตฺตินิจิตาภาวา อสโต นตฺถิ สมฺภโว’’ติ วาโท ปริทีปิโต สิยา. โยครหิตนฺติ เกนจิ ยุตฺตายุตฺตลกฺขณสํโยครหิตํ. ตํ ปน เอกสภาวนฺติ สํโยครหิตํ นาม อตฺถโต เอกสภาวํ, เอกธมฺโมติ อตฺโถ. เอเตน เทววาทีนํ พฺรหฺมทสฺสนํ อตฺเถวาติวาโท ปริทีปิโต สิยา. อตฺถีติ ปุจฺฉตีติ ยทิ สพฺพมตฺถีติ ตว วาโท, ยถาวุตฺตาย มม ทิฏฺิยา สมฺมาทิฏฺิภาโว อตฺถีติ เอกนฺเตน ตยา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘กึ โส อตฺถี’’ติ ปุจฺฉตีติ อตฺโถ.
วาทยุตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา
๒๘๕. อตีตา ¶ …เป… กริตฺวาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อตีตํ อนาคตนฺติ รูปสฺส อิมํ วิเสสํ, เอวํ วิเสสํ วา รูปํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนตาวิเสสวิสิฏฺรูปเมว อปฺปิยํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปภาวานํ สมานาธิกรณตฺตา เอตสฺมึเยว ¶ วิสเย อปฺเปตพฺพํ, วจีโคจรํ ปาเปตพฺพํ สติปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพตาสงฺขาเต วิภาเค ตถาปิ อวิภชิตพฺพํ กตฺวาติ. ยสฺมา ปน ปาฬิยํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูปนฺติ วา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปสทฺเทหิ ตทตฺถสฺส วตฺตพฺพากาโร อิติสทฺเทหิ ทสฺสิโต, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสทฺเทน…เป… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. รูปปฺตฺตีติ รูปายตนปฺตฺติ. สา หิ สภาวธมฺมุปาทานา ตชฺชาปฺตฺติ. เตเนวาห ‘‘สภาวปริจฺฉินฺเน ปวตฺตา วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. รูปสมูหํ อุปาทายาติ ตํตํอตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตานํ อภาววิภาวนากาเรน ปวตฺตมานานํ รูปธมฺมานํ สมูหํ อุปาทาย. อุปาทานุปาทานมฺปิ หิ อุปาทานเมวาติ. ตสฺมาติ สมูหุปาทายาธีนตาย อวิชฺชมานปฺตฺติภาวโต. วิคมาวตฺตพฺพตาติ วิคมสฺส วตฺถภาวาปคมสฺส อวตฺตพฺพตา. น หิ โอทาตตาวิคเมน อวตฺถํ โหติ. น ปน ยุตฺตา รูปภาวสฺส วิคมาวตฺตพฺพตาติ โยชนา. รูปภาโวติ จ รูปายตนสภาโว จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภาโว. น หิ ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภาววิคเม วิคมาวตฺตพฺพตา ยุตฺตา.
กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วจนโสธนวณฺณนา
๒๘๘. อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ ยถา ‘‘ขทิเร วา พนฺธิตพฺพํ ปลาเส วา’’ติ. ตสฺมา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ยํ กิฺจิ ปธานํ กตฺวา สมฺพนฺธํ ลภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาคตํ…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชายมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ลภนฺตํ. เตนาห ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสนา’’ติ. ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ ยํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวปฺปตฺติยา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, กึ ตทปิ ปุน หุตฺวา โหตีติ ปุจฺฉติ. ตพฺภาวาวิคมโตติ ปจฺจุปฺปนฺนภาวโต หุตฺวาโหติภาวานุปคมโต. ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโตติ ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวโต.
วจนํ ¶ ¶ อรหตีติ อิมินา วจนมตฺเต น โกจิ โทโสติ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิปิ ตสฺส ปุน หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวาโหติภาโว นตฺถิ, ปุนปฺปุนํ าเปตพฺพตาย ปน ทุติยํ ตโต ปรมฺปิ ตถา วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาตีติ. ธมฺเมติ สภาวธมฺเม. ตปฺปฏิกฺเขปโต อธมฺเม อภาวธมฺเม. เตนาห ‘‘สสวิสาเณ’’ติ.
ปฏิกฺขิตฺตนเยนาติ ‘‘หุตฺวา โหติ, หุตฺวา โหตี’’ติ เอตฺถ ปุพฺเพ ยเทตํ ตยา ‘‘อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วทตา ‘‘ตํเยว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘กึ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตี’’ติ ปุจฺฉิเต โย ปรวาทินา หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวาอภาวโต ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, เตน ปฏิกฺขิตฺตนเยน. สฺวายํ ยเทว รูปาทิ อนาคตํ, ตเทว ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ สติปิ อตฺถาเภเท อนาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปน อตฺเถว กาลเภโทติ ตํกาลเภทวิโรธาย ปฏิกฺเขโป ปวตฺโตติ อาห ‘‘ปฏิกฺขิตฺตนเยนาติ กาลนานตฺเตนา’’ติ. เตน หิ โส อยฺจ ปฏิกฺเขโป นีโต ปวตฺติโตติ. ปฏิฺาตนเยนาติ อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปฏิกฺเขปานนฺตรํ ยํ ปฏิฺาตํ, ตํ สนฺธายาห. ยถา หิ สา ปฏิฺา อตฺถาเภเทน นีตา ปวตฺติตา, ตถายมฺปิ. เตเนวาห ‘‘อตฺถานานตฺเตนา’’ติ, อนาคตาทิปฺปเภทาย กาลปฺตฺติยา อุปาทานภูตสฺส อตฺถสฺส อเภเทนาติ อตฺโถ. ยถา อุปาทานภูตรูปาทิอตฺถาเภเทปิ เตสํ ขณตฺตยานาวตฺติ ตํสมงฺคิตา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนภาวาวตฺติตา, ตถา ตตฺถ วุจฺจมานา หุตฺวาโหติภาวา ยถากฺกมํ ปุริมปจฺฉิเมสุ ปวตฺติตา ปุริมปจฺฉิมกิริยาติ กตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถานานตฺตํ…เป… ปฏิชานาตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อตฺถานานตฺตเมว หี’’ติอาทินา ตเมว อตฺถํ สมตฺเถติ. ยถา ปน ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ ปฏิชานนฺตสฺส ชีโวว สรีรํ, สรีรเมว ชีโวติ ชีวสรีรานํ อนฺตฺตํ อาปชฺชติ, เอวํ ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ จ ปฏิชานนฺตสฺส อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ อนฺตฺตํ อาปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานาคเตสุ วุตฺตา โหติภาวหุตฺวาภาวา อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ อาปชฺเชยฺยุนฺติ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ หุตฺวาโหติเยว นามา’’ติ.
อนฺุาตปฺหสฺสาติ ¶ ‘‘ตฺเว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติ เอวํ อตฺถานานตฺตํ สนฺธาย อนฺุาตสฺส อตฺถสฺส. าตุํ อิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ปฺโห. โทโส วุตฺโตติ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภูตสฺส ปุน อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวาปตฺติสงฺขาโต โทโส วุตฺโต ปุริมนเย ¶ . ปจฺฉิมนเย ปน อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ เอเกกสฺส หุตฺวาโหติภาวาปตฺติสงฺขาโต โทโส วุตฺโตติ อตฺโถ. ปฏิกฺขิตฺตปฺหนฺติ ‘‘ตํเยว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวํ กาลนานตฺตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิตฺตปฺหํ. เตนาติ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ โหติหุตฺวาภาวปฏิกฺเขเปน. โจเทตีติ อนาคตํ เตน โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ เตน หุตฺวา นาม, อุภยมฺปิ อนฺตฺตา อุภยสภาวนฺติ โจเทติ. เอตฺถาติ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ เอตสฺมึ ปฺเห กถํ โหติ โทโสติ โจเทตีติ. ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ปริหรติ. กถํ กตฺวา โจทนา, กถฺจ กตฺวา ปริหาโร? อนุชานนปฏิกฺเขปานํ ภินฺนวิสยตาย โจทนา, อตฺถาเภทกาลเภทวิสยตฺตา อภินฺนาธารตาย เตสํ ปริหาโร. ตสฺเสวาติ หิ ปรวาทิโน เอวาติ อตฺโถ.
ตทุภยํ คเหตฺวาติ ‘‘ตํ อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อุภยํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา. เอเกกนฺติ เตสุ เอเกกํ. เอเกกเมวาติ อุภยํ เอกชฺฌํ อคฺคเหตฺวา เอเกกเมว วิสุํ วิสุํ อิมสฺมึ ปกฺเข ตถา น ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. เอส นโยติ อติเทสํ กตฺวา สํขิตฺตตฺตา ตํ ทุพฺพิฺเยฺยนฺติ ‘‘อนาคตสฺส หี’’ติอาทินา วิวรติ. ปฏิชานิตพฺพํ สิยา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ยถากฺกมํ โหติหุตฺวาภาวโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยเทตํ ตยา’’ติอาทินา ปวตฺโต สํวณฺณนานโย ปุริมนโย, ตตฺถ หิ ‘‘ยทิ เต อนาคตํ หุตฺวา’’ติอาทินา หุตฺวาโหติภาโว โจทิโต. ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิโก ทุติยนโย. ตตฺถ หิ ‘‘อนาคตสฺส…เป… หุตฺวาโหติเยว นามา’’ติ อนาคตาทีสุ เอเกกสฺส หุตฺวาโหตินามตา โจทิตา.
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺิตา.
อตีตาณาทิกถาวณฺณนา
๒๙๐. กถํ ¶ วุจฺจตีติ กสฺมา วุตฺตํ. เตนาติ หิ อิมินา ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อตีตํ าณ’’นฺติ อิทํ ปจฺจามฏฺํ, ตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ าณํ, อตีตธมฺมารมฺมณตาย อตีตนฺติ วุตฺตํ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ปุน ปุฏฺโ อตีตารมฺมณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ าณ’’นฺติอาทิ.
อตีตาณาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา
๒๙๑. ‘‘อรหํ ¶ ขีณาสโว’’ติอาทินา สุตฺตวิโรโธ ปากโฏติ อิทเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ยุตฺติวิโรโธ…เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ อาห. ตตฺถ อนานตฺตนฺติ อวิเสโส. เอวมาทิโกติ อาทิ-สทฺเทน กตกิจฺจตาภาโว อโนหิตภารตาติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปทโสธนกถาวณฺณนา
๒๙๕. โย อตีตสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ, โส อตฺถิสทฺทาภิเธยฺโยติ ทฺเวปิ สมานาธิกรณตฺถาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตีตอตฺถิสทฺทานํ เอกตฺถตฺตา’’ติ, น, อตีตสทฺทาภิเธยฺยสฺเสว อตฺถิสทฺทาภิเธยฺยตฺตา. เตนาห ‘‘อตฺถิสทฺทตฺถสฺส จ นฺวาตีตภาวโต’’ติ. เตน กึ สิทฺธนฺติ อาห ‘‘อตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตฺจ อตีตํ โหตี’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ตว มเตน อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ จ นฺวาตีตนฺติ อตีตฺจ โน อตีตํ สิยา, ตถา อตฺถิ โน อตีตํ อตีตฺจ โน อตีตํ อตีตํ สิยาติ, ยถา ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ เอตฺถ อตีตเมว อตฺถีติ นายํ นิยโม คเหตพฺโพ อนตีตสฺสปิ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตเนวาห ‘‘อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติ. เยน หิ อากาเรน อตีตสฺส อตฺถิภาโว ปรวาทินา อิจฺฉิโต, เตนากาเรน อนตีตสฺส อนาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ โส อิจฺฉิโต. เกน ปน อากาเรน อิจฺฉิโตติ ¶ ? สงฺขตากาเรน. เตน วุตฺตํ ‘‘เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’นฺติ. ตสฺมา อตีตํ อตฺถิเยวาติ เอวเมตฺถ นิยโม คเหตพฺโพ. อตฺถิภาเว หิ อตีตํ นิยมิตํ, น อตีเต อตฺถิภาโว นิยมิโต, ‘‘น ปน นิพฺพานํ อตฺถี’’ติ เอตฺถ ปน นิพฺพานเมว อตฺถีติ อยมฺปิ นิยโม สมฺภวตีติ โส เอว คเหตพฺโพ. ยทิปิ หิ นิพฺพานํ ปรมตฺถโต อตฺถิภาวํ อุปาทาย อุตฺตรปทาวธารณํ ลพฺภติ ตทฺสฺสปิ อภาวโต, ตถาปิ อสงฺขตากาเรน อฺสฺส อนุปลพฺภนโต ตถา นิพฺพานเมว อตฺถีติ ปุริมปทาวธารเณ อตฺเถ คยฺหมาเน ‘‘อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ โจทนา อโนกาสา. อตีตาทีสุ ปน ปุริมปทาวธารณํ ปรวาทินา น คหิตนฺติ นตฺเถตฺถ อติปฺปสงฺโค. อคฺคหณฺจสฺส ปาฬิโต เอว วิฺายติ. เอวเมตฺถ ¶ อตีตาทีนํ อตฺถิตํ วทนฺตสฺส ปรวาทิสฺเสวายํ อิฏฺวิฆาตโทสาปตฺติ, น ปน นิพฺพานสฺส อตฺถิตํ วทนฺตสฺส สกวาทิสฺสาติ. ปฏิปาทนา ปติฏฺาปนา เวทิตพฺพา.
เอตฺถาห ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติอาทินา กึ ปนายํ อตีตานาคตานํ ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, อุทาหุ น ปรมตฺถโต. กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปรมตฺถโต, สพฺพกาลํ อตฺถิภาวโต สงฺขารานํ สสฺสตภาโว อาปชฺชติ, น จ ตํ ยุตฺตํ อาคมวิโรธโต ยุตฺติวิโรธโต จ. อถ น ปรมตฺถโต, ‘‘สพฺพมตฺถี’’ติอาทิกา โจทนา นิรตฺถิกา สิยา, น นิรตฺถิกา. โส หิ ปรวาที ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคต’’นฺติอาทินา อตีตานาคตานมฺปิ ขนฺธภาวสฺส วุตฺตตฺตา อสติ จ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายตึ ผลํ กถํ ภเวยฺย, ตตฺถ จ ปุพฺเพนิวาสาณาทิ อนาคเต จ อนาคตํสาณาทิ กถํ ปวตฺเตยฺย, ตสฺมา อตฺเถว ปรมตฺถโต อตีตานาคตนฺติ ยํ ปฏิชานาติ, ตํ สนฺธาย อยํ กตาติ. เอกนฺเตน เจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. เยปิ ‘‘สพฺพํ อตฺถี’’ติ วทนฺติ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ, เต สพฺพตฺถิวาทาติ.
จตุพฺพิธา เจเต เต สพฺพตฺถิวาทา. ตตฺถ เกจิ ภาวฺตฺติกา. เต หิ ‘‘ยถา สุวณฺณภาชนสฺส ภินฺทิตฺวา อฺถา กริยมานสฺส สณฺานสฺเสว อฺถตฺตํ, น วณฺณาทีนํ, ยถา จ ขีรํ ทธิภาเวน ปริณมนฺตํ รสวีริยวิปาเก ปริจฺจชติ, น วณฺณํ, เอวํ ธมฺมาปิ อนาคตทฺธุโน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธํ สงฺกมนฺตา อนาคตภาวเมว ชหนฺติ, น อตฺตโน สภาวํ. ตถา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธุโน อตีตทฺธํ สงฺกเม’’ติ วทนฺติ. เกจิ ลกฺขณฺตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม อตีโต อตีตลกฺขณยุตฺโต, อิตรลกฺขเณหิ อยุตฺโต. ตถา อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน จ. ยถา ปุริโส เอกิสฺสา อิตฺถิยา รตฺโต อฺาสุ อรตฺโต’’ติ วทนฺติ. อฺเ อวตฺถฺตฺติกา, เต ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อวตฺถํ ปตฺวา อฺโ อฺํ นิทฺทิสียติ อวตฺถนฺตรโต, น สภาวโต. ยถา เอกํ อกฺขํ เอกงฺเค นิกฺขิตฺตํ เอกนฺติ วุจฺจติ, สตงฺเค สตนฺติ, สหสฺสงฺเค สหสฺสนฺติ, เอวํสมฺปทมิท’’นฺติ. อปเร อฺถฺตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อเปกฺขิตฺวา ตทฺสภาเวน วุจฺจติ. ยถา ตํ เอกา อิตฺถี มาตาติ จ วุจฺจติ ธีตา’’ติ จ. เอวเมเต จตฺตาโร สพฺพตฺถิวาทา.
เตสุ ปโม ปริณามวาทิตาย กาปิลปกฺขิเกสุ ปกฺขิปิตพฺโพติ. ทุติยสฺสปิ กาลสงฺกโร อาปชฺชติ สพฺพสฺส สพฺพลกฺขณโยคโต. จตุตฺถสฺสปิ สงฺกโรว. เอกสฺเสว ธมฺมสฺส ¶ ปวตฺติกฺขเณ ตโยปิ กาลา สโมธานํ คจฺฉนฺติ. ปุริมปจฺฉิมกฺขณา หิ อตีตานาคตา, มชฺฌิโม ปจฺจุปฺปนฺโนติ. ตติยสฺส ปน อวตฺถฺตฺติกสฺส นตฺถิ สงฺกโร ธมฺมกิจฺเจน กาลววตฺถานโต. ธมฺโม หิ สกิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตโต ปุพฺเพ อนาคโต, ปจฺฉา อตีโตติ.
ตตฺถ ยทิ อตีตมฺปิ ธรมานสภาวตาย อตฺถิ อนาคตมฺปิ, กสฺมา ตํ อตีตนฺติ วุจฺจติ อนาคตนฺติ วา, นนุ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมกิจฺเจน กาลววตฺถานโต’’ติ. ยทิ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส กึ กิจฺจํ, อนวเสสปจฺจยสมวาเย ผลุปฺปาทนํ. เอวํ สติ อนาคตสฺสปิ จสฺส เตน ภวิตพฺพํ อตฺถิภาวโตติ ลกฺขณสงฺกโร สิยา. อิทฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ, เตเนว สภาเวน สโต ธมฺมสฺส กิจฺจํ, กิจฺจกรเณ โก วิพนฺโธ, เยน กทาจิ กโรติ กทาจิ น กโรติ ปจฺจยสมวายภาวโต, กิจฺจสฺส สมวายาภาวโตติ เจ? ตํ น, นิจฺจํ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ตโต เอว จ อทฺธุนํ อววตฺถานํ. ธมฺโม หิ เตเนว สภาเวน วิชฺชมาโน กสฺมา กทาจิ อตีโตติ วุจฺจติ กทาจิ อนาคโตติ กาลสฺส ววตฺถานํ น สิยา. โย หิ ธมฺโม อชาโต, โส อนาคโต. โย ชาโต น จ นิรุทฺโธ, โส ปจฺจุปฺปนฺโน. โย นิรุทฺโธ, โส อตีโต. อิทเมเวตฺถ วตฺตพฺพํ. ยทิ ยถา วตฺตมานํ อตฺถิ ¶ , ตถา อตีตํ อนาคตฺจ อตฺถิ, ตสฺส ตถา สโต อชาตตา นิรุทฺธตา จ เกน โหตีติ. เตเนว หิ สภาเวน สโต ธมฺมสฺส กถมิทํ สิชฺฌติ อชาโตติ วา นิรุทฺโธติ วา. กึ ตสฺส ปุพฺเพ นาโหสิ, ยสฺส อภาวโต อชาโตติ วุจฺจติ, กิฺจ ปจฺฉา นตฺถิ, ยสฺส อภาวโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ. ตสฺมา สพฺพถาปิ อทฺธตฺตยํ น สิชฺฌติ, ยทิ อหุตฺวา สงฺคติ หุตฺวา จ วินสฺสตีติ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สงฺขตลกฺขณโยคโต น สสฺสตภาวปฺปสงฺโค’’ติ, ตยิทํ เกวลํ วาจาวตฺถุมตฺตํ อุทยวยาสมฺภวโต, อตฺถิ จ นาม สพฺพทา โส ธมฺโม, น จ นิจฺโจติ กุโตยํ วาจายุตฺติ.
สภาโว สพฺพทา อตฺถิ, นิจฺโจ ธมฺโม น วุจฺจติ;
ธมฺโม สภาวโต นาฺโ, อโห ธมฺเมสุ โกสลํ.
ยฺจ ¶ วุตฺตํ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคต’’นฺติอาทินา อตีตานาคตานํ ขนฺธภาวสฺส วุตฺตตฺตา อตฺเถวาติ, วทาม. อตีตํ ภูตปุพฺพํ, อนาคตํ ยํ สติ ปจฺจเย ภวิสฺสติ, ตทุภยสฺสปิ รุปฺปนาทิสภาวานาติวตฺตนโต รูปกฺขนฺธาทิภาโว วุตฺโต. ยถาธมฺมสภาวานาติวตฺตนโต อตีตา ธมฺมา อนาคตา ธมฺมาติ, น ธรมานสภาวตาย. โก จ เอวมาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย ตํ อตฺถี’’ติ. กถํ ปเนตํ อตฺถีติ? อตีตานาคตสภาเวน. อิทํ ปน ตเวว อุปฏฺิตํ, กถํ ตํ อตีตํ อนาคตฺจ วุจฺจติ, ยทิ นิจฺจกาลํ อตฺถีติ.
ยํ ปน ‘‘น ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐) สุตฺเต วุตฺตํ, ตํ ยสฺมิฺจ สนฺตาเน กมฺมํ กตูปจิตํ, ตตฺถ เตนาหิตํ ตํผลุปฺปาทนสมตฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อตีตสฺส กมฺมสฺส ธรมานสภาวตฺตา. ตถา สติ สเกน ภาเวน วิชฺชมานํ กถํ ตํ อตีตํ นาม สิยา. อิตฺถฺเจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, ยํ สงฺขารา อหุตฺวา สมฺภวนฺติ, หุตฺวา ปติเวนฺติ เตสํ อุทยโต ปุพฺเพ วยโต จ ปจฺฉา น กาจิ ิติ นาม อตฺถิ, ยโต อตีตานาคตํ อตฺถีติ วุจฺเจยฺย. เตน วุตฺตํ –
‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต;
อุปฺปนฺนา เยปิ ติฏฺนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา’’ติ. (มหานิ. ๑๐, ๓๙);
ยทิ ¶ จานาคตํ ปรมตฺถโต สิยา, อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ วตฺตุํ น สกฺกา. ปจฺจุปฺปนฺนกาเล อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ เจ? น, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตฺตา กาลสฺส. อถ อตฺตโน สภาเวน อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ, สิทฺธเมตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต นตฺถีติ. ยฺจ วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายตึ ผลํ กถํ ภเวยฺยา’’ติ, น โข ปเนตฺถ อตีตกมฺมโต ผลุปฺปตฺติ อิจฺฉิตา, อถ โข ตสฺส กตตฺตา ตทาหิตวิเสสโต สนฺตานโต. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. ๔๓๑). ยสฺส ปน อตีตานาคตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ตสฺส ผลํ นิจฺจเมว อตฺถีติ กึ ตตฺถ กมฺมสฺส สามตฺถิยํ. อุปฺปาทเน เจ, สิทฺธมิทํ อหุตฺวา ภวตีติ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีตานาคเต กถํ ตตฺถ าณํ ปวตฺเตยฺยา’’ติ, ยถา ตํ อาลมฺพณํ, ตํ ตถา อตฺถิ, กถฺจ ตํ อาลมฺพณํ, อโหสิ ภวิสฺสติ จาติ. น หิ โกจิ อตีตํ อนุสฺสรนฺโต อตฺถีติ อนุสฺสรติ, อถ โข อโหสีติ. ยถา ปน วตฺตมานํ อารมฺมณํ อนุภูตํ, ตถา ตํ อตีตํ ¶ อนุสฺสรติ. ยถา จ วตฺตมานํ ภวิสฺสติ, ตถา พุทฺธาทีหิ คยฺหติ. ยทิ จ ตํ ตเถว อตฺถิ, วตฺตมานเมว ตํ สิยา. อถ นตฺถิ, สิทฺธํ ‘‘อสนฺตํ าณสฺส อารมฺมณํ โหตี’’ติ. วิชฺชมานํ วา หิ จิตฺตสฺาตํ อวิชฺชมานํ วา อารมฺมณํ เอเตสํ อตฺถีติ อารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกา, น วิชฺชมานํเยว อารพฺภ ปวตฺตนโต, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนเมว ธรมานสภาวํ น อตีตานาคตนฺติ น ติฏฺติ สพฺพตฺถิวาโท. เกจิ ปน ‘‘น อตีตาทีนํ อตฺถิตาปฏิฺาย สพฺพตฺถิวาทา, อถ โข อายตนสพฺพสฺส อตฺถิตาปฏิฺายา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน สพฺเพว สาสนิกา สพฺพตฺถิวาทา สิยุนฺติ.
ปทโสธนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา
๑. นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา
๒๙๗. ‘‘อตีตํ ¶ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อยํ กาลวิภาคปริจฺฉินฺโน โวหาโร ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสํ อุปาทาย ปฺตฺโต. ธมฺโม หิ สกิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตโต ปุพฺเพ อนาคโต, ปจฺฉา อตีโตติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตตฺถ ยทิปิ ธมฺมา อนิจฺจตาย อนวฏฺิตา, อวตฺถา ปน เตสํ ยถาวุตฺตา ววตฺถิตาติ ตทุปาทานา กาลปฺตฺติปิ ววตฺถิตา เอว. น หิ อตีตาทิ อนาคตาทิภาเวน โวหรียติ, ขนฺธาทิปฺตฺติ ปน อนเปกฺขิตกาลวิเสสา. ตีสุปิ หิ กาเลสุ รูปกฺขนฺโธ รูปกฺขนฺโธว, ตถา เสสา ขนฺธา อายตนธาตุโย จ. เอวมวฏฺิเต ยสฺมา ปรวาที ‘‘อตฺถี’’ติ อิมํ ปจฺจุปฺปนฺนนิยตํ โวหารํ อตีตานาคเตสุปิ อาโรเปติ, ตสฺมา โส อทฺธสงฺกรํ กโรติ. ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเน วิชฺชมาเน กตฺวา โวหรตีติ ตโต วิเวเจตุํ ‘‘อตีตํ ขนฺธา’’ติอาทิกา อยํ กถา อารทฺธา.
ยสฺมา ปน รุปฺปนาทิสภาเว อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตตฺถ ราสฏฺํ อุปาทาย ขนฺธปฺตฺติ, จกฺขุรูปาทีสุ การณาทิอตฺถํ สฺุตฏฺฺจ อุปาทาย อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ ¶ จ, ตสฺมา สา อทฺธตฺตยสาธารณา, น อตีตาทิปฺตฺติ วิย อทฺธวิเสสาธิฏฺานาติ อาห ‘‘ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต อตีตานาคตาน’’นฺติ. เต ปเนเต อตีตาทิเก ขนฺธาทิเก วิย สภาวธมฺมโต สฺชานนฺโต ปรวาที ‘‘อตฺถี’’ติ ปฏิชานาตีติ อาห ‘‘อตีตานาคตานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา’’ติ สุตฺตํ นิรุตฺติปถสุตฺตํ. ตตฺถ หิ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว อตฺถิภาโว วุตฺโต, น อตีตานาคตานํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถิตาย วาริตตฺตา’’ติ. ยทิ เอวํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, นิพฺพาน’’นฺติ อิทํ กถนฺติ? ตํ สพฺพทา อุปลทฺธิโต วุตฺตํ นิจฺจสภาวาปนตฺถํ อสงฺขตธมฺมสฺส, อิธ ปน สงฺขตธมฺมานํ ขณตฺตยสมงฺคิตาย อตฺถิภาโว น ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จาติ ปฺาปนตฺถํ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ…เป… น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ‘‘อตฺถี’’ติ สมฺาย อนุปาทานโต อตีตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต ¶ นตฺถีติ ทสฺสิตํ โหติ. อิมินาวูปาเยนาติ ‘‘ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต’’ติ เอวํ วุตฺเตน เหตุนา. อุปปตฺติสาธนยุตฺติ หิ อิธ ‘‘อุปาโย’’ติ วุตฺตา.
นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุตฺตสาธนกถาวณฺณนา
๒๙๘. เอเต ธมฺมาติ เอเต ขนฺธอายตนธาตุธมฺมา. สุตฺตาหรณนฺติ นิรุตฺติปถสุตฺตาหรณํ. เนสนฺติ อตีตานาคตานํ.
สุตฺตสาธนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อตีตกฺขนฺธาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เอกจฺจํอตฺถีติกถา
๑. อตีตาทิเอกจฺจกถาวณฺณนา
๒๙๙. เย ¶ กตูปจิตา กุสลากุสลา ธมฺมา วิปากทานาย อกโตกาสา, กโตกาสา จ เย ‘‘โอกาสกตุปฺปนฺนา’’ติ วุจฺจนฺติ. เย จ วิปฺปกตวิปากา, เต สพฺเพปิ ‘‘อวิปกฺกวิปากา’’ติ เวทิตพฺพา. เตสํ วิปากทานสามตฺถิยํ อนปคตนฺติ อธิปฺปาเยน ปรวาที อตฺถิตํ อิจฺฉติ. เย ปน ปรวาที สพฺเพน สพฺพํ วิปกฺกวิปากา กุสลากุสลา ธมฺมา, เตสํ อปคตนฺติ นตฺถิตํ อิจฺฉติ. เตนาห ‘‘อตฺถีติ เอกจฺจํ อตฺถิ เอกจฺจํ นตฺถี’’ติอาทิ. เอวํ อิจฺฉนฺตสฺส ปน ปรวาทิโน ยถา อวิปาเกสุปิ เอกจฺจํ นตฺถีติ อาปชฺชติ, เอวํ วิปกฺกวิปาเกสุ อวิปกฺกวิปาเกสุ จ อาปชฺชเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิปกฺกวิปากา ธมฺมา เอกจฺเจ’’ติอาทินา ปาฬิ ปวตฺตา. เตน วุตฺตํ ‘‘ติณฺณํ ราสีนํ วเสนา’’ติอาทิ. โวหารวเสนาติ ผลสฺส อนุปรมโวหารวเสน, เหตุกิจฺจํ ปน อนุปรตํ อนุปจฺฉินฺนํ อตฺถีติ ลทฺธิยํ ิตตฺตา โจเทตพฺโพว. อวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตมานฺหิ ผลสฺส ปพนฺธโวหารํ ปรวาที โวหารโต อตฺถีติ อิจฺฉติ, เหตุ ปนสฺส กมฺมํ ปรมตฺถโต จ กมฺมูปจยวาทิภาวโต ปตฺติอปฺปตฺติสภาวตาทโย ¶ วิย จิตฺตวิปฺปยุตฺโต กมฺมูปจโย นาม เอโก สงฺขารธมฺโม อวิปนฺโน, โสปิ ตสฺเสว เววจนนฺติ ปรวาที. ยํ สนฺธายาห –
‘‘นปฺปจยนฺติ กมฺมานิ, อปิ กปฺปสหสฺสโต;
ปตฺวา ปจฺจยสามคฺคึ, กาเล ปจฺจนฺติ ปาณิน’’นฺติ.
ยฺจ สนฺธาย ปรโต ปริโภคมยปฺุกถาย ‘‘ปริโภคมยํ ปน จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา ปฏิชานาตี’’ติ วกฺขติ.
เอกจฺจํอตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สติปฏฺานกถาวณฺณนา
๓๐๑. ปรมตฺถสติปฏฺานตฺตาติ เอเตน โลกุตฺตราย เอว สมฺมาสติยา ตตฺถาปิ มคฺคภูตาย นิปฺปริยาเยน ¶ สติปฏฺานภาโว นิยฺยานิกตฺตา อิตราย ปริยาเยนาติ ทสฺเสติ. มคฺคผลสมฺมาสติยา ธมฺมานุสฺสติภาวปริยาโย อตฺถีติ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺานสมุทายภูตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. สติสมุทายภูตสฺส น สติโคจรภูตสฺสาติ อธิปฺปาโย. สติโคจรสฺส หิ สติปฏฺานตํ โจเทตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขายตนํ สติปฏฺาน’’นฺติ อารทฺธํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพธมฺมานํ ปเภทปุจฺฉาวเสน วุตฺต’’นฺติ. สุตฺตสาธนายํ ปน ปมํ โลกิยสติปฏฺานวเสน, ทุติยํ มิสฺสกวเสน, ตติยํ โลกุตฺตรวเสน ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สติปฏฺานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เหวตฺถิกถาวณฺณนา
๓๐๔. เหวตฺถิกถายํ ‘‘สพฺโพ ธมฺโม สกภาเวน อตฺถิ ปรภาเวน นตฺถี’’ติ ปวตฺโต ปรวาทีวาโท ยถา วิภชฺช ปฏิปุจฺฉา วา น พฺยากาตพฺโพ, เอวํ เอกํสโต น พฺยากาตพฺโพ วิเสสาภาวโต, เกวลํ ปนียปกฺเข ติฏฺตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อวตฺตพฺพุตฺตเรนา’’ติ. ยถา หิ สพฺเพ ¶ วาทา สปฺปฏิวาทาวาติ ปฏิฺา ภูตกถนตฺตา อวตฺตพฺพุตฺตรา อุเปกฺขิตพฺพา, เอวมยมฺปีติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘อุเปกฺขิตพฺเพนา’’ติ. อถ วา อวตฺตพฺพํ อุตฺตรํ อวตฺตพฺพุตฺตรํ. ยถา อนิจฺจวาทินํ ปติ อนิจฺโจ สทฺโท ปจฺจยาธีนวุตฺติโตติ, อุตฺตรํ น วตฺตพฺพํ สิทฺธสาธนภาวโต, เอวํ อิธาปิ ทฏฺพฺพํ. สิทฺธสาธนฺหิ ทฑฺฒสฺส ฑหนสทิสตฺตา นิรตฺถกเมว สิยา, อฏฺกถายํ ปน ยสฺมา ปรวาทินา เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถิ, เตเนว สภาเวน โส วินา กาลเภทาทิปรามสเนน นตฺถีติ ปติฏฺาปียติ, ตสฺมา ‘‘อโยนิโส ปติฏฺาปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
เอตฺถ จ ‘‘เหวตฺถิ, เหวํ นตฺถี’’ติ ปฏิชานนฺเตน ปรวาทินา ยถา สปรภาเวหิ รูปาทีนํ อตฺถิตา ปฏิฺาตา, เอวํ กาลเทสาทิเภเทหิปิ สา ปฏิฺาตา เอว. เตเนวาห ‘‘อตีตํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ วา อตีตาทิวเสน นตฺถี’’ติ. เอวํ สติ นิคณฺาเจลกวาโท ปริทีปิโต สิยา. เต หิ ‘‘สิยา อตฺถิ, สิยา นตฺถิ, สิยา อตฺถิ จ ¶ นตฺถิ จา’’ติอาทินา สพฺพปทตฺเถสุ ปตฺตภาเค ปฏิชานนฺติ. ตตฺถ ยทิ วตฺถุโน สภาเวเนว, เทสกาลสนฺตานวเสน วา นตฺถิตา อธิปฺเปตา, ตํ สิทฺธสาธนํ สกวาทิโนปิ อิจฺฉิตตฺตา. ยสฺส หิ ธมฺมสฺส โย สภาโว, น โส ตโต อฺถา อุปลพฺภติ. ยทิ อุปลพฺเภยฺย, อฺโ เอว โส สิยา. น เจตฺถ สามฺลกฺขณํ นิทสฺเสตพฺพํ สลกฺขณสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส นตฺถิภาวสฺส อภาวโต. ยถา จ ปรภาเวน นตฺถิตาย น วิวาโท, เอวํ เทสกาลนฺตเรสุปิ อิตฺตรกาลตฺตา สงฺขารานํ. น หิ สงฺขารา เทสนฺตรํ, กาลนฺตรํ วา สงฺกมนฺติ ขณิกภาวโต. เอเตเนว ปริยายนฺตเรน นตฺถิตาปิ ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพา. ยถา จ อตฺถิตา, นตฺถิตา วินา กาลเภเทน เอกสฺมึ ธมฺเม ปติฏฺํ น ลภนฺติ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา, เอวํ สพฺพทาปิ นิจฺจตฺตา.
ยํ ปน เต วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ิตํ รุจกาทิภาวํ อาปชฺชตีติ นิจฺจานิจฺจํ. ตฺหิ สุวณฺณภาวาวิชหนโต นิจฺจํ กฏกาทิภาวหานิโต อนิจฺจํ, เอวํ สพฺพธมฺมา’’ติ. เต อิทํ วตฺตพฺพา ‘‘กึ กฏกภาโว กฏกสฺส, อุทาหุ สุวณฺณสฺสา’’ติ. ยทิ กฏกสฺส, สุวณฺณนิรเปกฺโข สิยา ตทฺภาโว วิย. อถ สุวณฺณสฺส, นิจฺจกาลํ ตตฺถ อุปลพฺเภยฺย สุวณฺณภาโว วิย. น จ สกฺกา อุภินฺนํ เอกภาโวติ วตฺตุํ กฏกวินาเสปิ สุวณฺณาวินาสโต. อถ มตํ, สุวณฺณกฏกาทีนํ ปริยายีปริยายภาวโต ¶ นายํ โทโสติ. ยถา หิ กฏกปริยายนิโรเธน รุจกปริยายุปฺปาเทปิ ปริยายี ตเถว ติฏฺติ, เอวํ มนุสฺสปริยายนิโรเธ เทวปริยายุปฺปาเทปิ ปริยายี ชีวทฺรพฺยํ ติฏฺตีติ นิจฺจานิจฺจํ, ตถา สพฺพทฺรพฺยานีติ. ตยิทํ อมฺพํ ปุฏฺสฺส ลพุชพฺยากรณํ. ยํ สฺเวว นิจฺโจ อนิจฺโจติ วา วทนฺโต อฺตฺถ นิจฺจตํ อฺตฺถ อนิจฺจตํ ปฏิชานาติ, อถ ปริยายปริยายีนํ อนฺตา อิจฺฉิตา, เอวํ สติ ปริยาโยปิ นิจฺโจ สิยา ปริยายิโน อนฺตฺตา ปริยายสรูปํ วิย, ปริยายี วา อนิจฺโจ ปริยายโต อนฺตฺตา ปริยายสรูปํ วิยาติ. อถ เนสํ อฺา อนฺตา, เอวฺจ สติ วุตฺตโทสทฺวยานติวตฺติ. อปิจ โกยํ ปริยาโย นาม, ยทิ สณฺานํ, สุวณฺโณ ตาว โหตุ, กถํ ชีวทฺรพฺเย อรูปิภาวโต. ยทิ ตสฺสปิ สณฺานวนฺตํ อิจฺฉิตํ, ตถา สติสฺส เอกสฺมิมฺปิ สตฺตสนฺตาเน พหุตา อาปชฺชติ สรูปตา จ สณฺานวนฺเตสุปิ ปีฬกาทีสุ ตถาทสฺสนโต. อถ ปวตฺติวิเสโส, เอวมฺปิ พหุตา ขณิกตา จ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปริยายสรูปเมว ตาว ปติฏฺเปตพฺพํ.
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ิต’’นฺติ, ตตฺถ สมฺปตฺติโยคโต วิฺายมาเนสุ วิสิฏฺเสุ ¶ รูปคนฺธรสโผฏฺพฺเพสุ กึ เอกํ, อุทาหุ เตสํ สมุทาโย, ตพฺพินิมุตฺตํ วา ธมฺมนฺตรํ สุวณฺณนฺติ? ตตฺถ น ตาว รูปาทีสุ เอเกกํ สุวณฺณํ เตน สุวณฺณกิจฺจาสิทฺธิโต, นาปิ ตพฺพินิมุตฺตํ ธมฺมนฺตรํ ตาทิสสฺส อภาวโต. อถ สมุทาโย, ตํ ปน ปฺตฺติมตฺตนฺติ น ตสฺส นิจฺจตา, นาปิ อนิจฺจตา สมฺภวติ. ยถา จ สุวณฺณสฺส, เอวํ กฏกสฺสปิ ปฺตฺติมตฺตตฺตาติ. ตยิทํ นิทสฺสนํ ปรวาทิโน ชีวทฺรพฺยสฺสปิ ปฺตฺติมตฺตํ ตสฺเสว สาเธตีติ กุโต ตสฺส นิจฺจานิจฺจตาติ อลมติปฺปปฺเจน.
เหวตฺถิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. ปรูปหารวณฺณนา
๓๐๗. วิกฺขมฺภิตราคาว อวิกฺขมฺภิตราคานํ อธิมานิกตาย อสมฺภวโตติ ยาว อธิมานิกํ, ตาว สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อธิมานิกาน’’นฺติ ¶ อิทํ ภูตปุพฺพคติยา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อธิมานิกปุพฺพา อธิปฺเปตา สิยุ’’นฺติ.
๓๐๘. ยํ วิมติคาหการณํ วุจฺจมานํ, ตํ ‘‘หนฺท หี’’ติ ปรํ โชเตตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘การณตฺเถติ ยุตฺต’’นฺติ. วิมติคาหสฺส ปน นิจฺฉิตตํ ‘‘หนฺท หี’’ติ ปรํ โชเตตีติ วุตฺตํ ‘‘วจสายตฺเถ’’ติ.
ปรูปหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. วจีเภทกถาวณฺณนา
๓๒๖. โสติ ¶ ปมมคฺคฏฺโ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’’นฺติ สุตฺตสฺส อตฺถํ อฺถา คเหตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนานิสฺสนฺเทน มคฺคกฺขเณปิ ทุกฺขนฺติ วิปสฺสนา อุปฏฺาติ, ตสฺมา ‘‘โส ทุกฺขมิจฺเจว วาจํ ภาสตี’’ติ วทนฺติ.
๓๒๘. อิจฺฉิเตติ ปรวาทินา สมฺปฏิจฺฉิเต. อาโรปิเตติ ยุตฺตินิทฺธารเณน ตสฺมึ อตฺเถ ปติฏฺาปิเต ยุชฺชติ, วจีสมุฏฺาปนกฺขณโต ปน ปจฺฉา ตํ สทฺทํ สุณาตีติ อิจฺฉิเต น ยุชฺชติ โสตวิฺาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน อตฺตนา นิจฺฉาริตํ สทฺทํ อตฺตนาปิ สุณาติ, ตสฺมา โสตวิฺาณํ ‘‘เยน ตํ สทฺทํ สุณาตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๓๒. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณติ ปมชฺฌานิกสฺส ปมมคฺคสฺส ขเณ. อภิภูสุตฺตาหรเณ อธิปฺปาโย วตฺตพฺโพติ เอเตน ตทาหรณสฺส อสมฺพนฺธตํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตสฺมา อสาธก’’นฺติ.
วจีเภทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. จิตฺตฏฺิติกถาวณฺณนา
๓๓๕. เอวนฺติ ‘‘เอกจิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ วุตฺตากาเรน. อฺตฺถาติ อรูปภวโต อฺสฺมึ. เอเตนาติ ‘‘เอกเมว จิตฺตํ อารุปฺเป ติฏฺติ ¶ , ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ เอวํวาทินา ทุติยาปิ อฑฺฒกถา ปสฺสิตพฺพา ปมกถาย จิรกาลาวฏฺานวจนสฺส อฺทตฺถุ ภาววิภาวนโตติ อธิปฺปาโย. ปุริมายาติ ‘‘ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ ปฺหโต ปุริมาย. ตตฺถ หิ ‘‘วสฺสสตํ ติฏฺตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ อนฺุา กตา, ปจฺฉิมายํ ปน ‘‘มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺตี’’ติ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต. อวิโรโธ วิภาเวตพฺโพ, ยโต ตตฺเถว อนฺุา กตา, น ปจฺฉาติ อธิปฺปาโย ¶ . วสฺสสตาทีติ จ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘ทฺเว วสฺสสตานี’’ติ เอวมาทิเยว สงฺคหิตํ, อถ โข ‘‘เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตี’’ติ เอวมาทิปีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ปฺโห สกวาทินา ปุจฺฉิโต วิย วุตฺโต’’ติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ. ‘‘มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ปฺโห ปรวาทิสฺส. ‘‘อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตตฺถวเสน ปฏิฺา สกวาทิสฺสาติ หิ วุตฺตํ.
จิตฺตฏฺิติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา
๓๓๙. ‘‘ตานิ วา จตฺตาริปิ าณานิ เอโก โสตาปตฺติมคฺโคเยวาติ ปฏิชานาตี’’ติ อิมํ สนฺธายาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. จตุนฺนํ าณานนฺติ ทุกฺเขาณาทีนํ จตุนฺนํ าณานํ. เอกมคฺคภาวโตติ โสตาปตฺติอาทิเอกมคฺคภาวโต. กเมน ปวตฺตมานานิปิ หิ ตานิ าณานิ ตํตํมคฺคกิจฺจสฺส สาธนโต เอโกเยว มคฺโค โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘เอกมคฺคสฺส…เป… ปฏิชานาตี’’ติ.
๓๔๕. ธมฺมตฺถานํ เหตุผลภาวโต ธมฺมตฺถปฏิสมฺภิทานํ สิยา โสตาปตฺติผลเหตุตา, ตทภาวโต น อิตรปฏิสมฺภิทานนฺติ อาห ‘‘นิรุตฺติ…เป… วิจาเรตพฺพ’’นฺติ. สพฺพาสมฺปิ ปน ปฏิสมฺภิทานํ ปมผลสจฺฉิกิริยาเหตุตา วิจาเรตพฺพา มคฺคาธิคเมเนว ลทฺธพฺพตฺตา ผลานํ วิย, ตสฺมา ‘‘อฏฺหิ าเณหี’’ติ เอตฺถ นิกฺเขปกณฺเฑ อาคตนเยน ทุกฺขาทิาณานํ ปุพฺพนฺตาทิาณานฺจ วเสน ‘‘อฏฺหิ าเณหี’’ติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ.
อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. โวหารกถาวณฺณนา
๓๔๗. วิสยวิสยีสูติ ¶ ¶ รูปจกฺขาทิเก สนฺธายาห. เต หิ รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา เอกนฺเตน โลกิยา. วิสยสฺเสวาติ สทฺทสฺเสว. โส หิ โวหริตพฺพโต โวหารกรณตาย จ ‘‘โวหาโร’’ติ ปาฬิยํ วุตฺโต. นตฺเถตฺถ การณํ วิสยีนํ วิสยสฺสปิ อาสวาทิอนารมฺมณตาภาวโต. อสิทฺธโลกุตฺตรภาวสฺส เอกนฺตสาสวตฺตา ตสฺส สทฺทายตนสฺส ยถา โลกุตฺตรตา ตว มเตนาติ อธิปฺปาโย.
ปฏิหฺเยฺยาติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ. ปริกปฺปวจนฺจ อยาถาวนฺติ อาห ‘‘น หิ…เป… อตฺถี’’ติ. น หิ ชลํ อนลนฺติ ปริกปฺปิตํ ทหติ ปจติ วา. กึ โลกิเยน าเณน ชานิตพฺพโต โลกิโย รูปายตนาทิ วิย, อุทาหุ โลกุตฺตโร ปจฺจเวกฺขิยมานมคฺคาทิ วิยาติ เอวเมตฺถ เหตุสฺส อเนกนฺตภาโว เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘โลกิเย โลกุตฺตเร จ สมฺภวโต’’ติ.
โวหารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๓๕๓. เยสํ ทฺวินฺนนฺติ เยสํ ทฺวินฺนํ ทุกฺขสจฺจานํ. ทฺวีหิ นิโรเธหีติ อปฺปฏิสงฺขาปฏิสงฺขาสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ นิโรเธหิ. ตตฺถ ทุกฺขาทีนํ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขา, ปฺาวิเสโส. เตน วตฺตพฺโพ นิโรโธ ปฏิสงฺขานิโรโธ. โย สาสเวหิ ธมฺเมหิ วิสํโยโคติ วุจฺจติ, โย ปจฺจยเวกลฺเลน ธมฺมานํ อุปฺปาทสฺส อจฺจนฺตวิพนฺธภูโต นิโรโธ, โส ปฏิสงฺขาย นวตฺตพฺพโต อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ นามาติ ปรวาทิโน ลทฺธิ. ปฏิสงฺขาย วินา นิรุทฺธาติ ปจฺจยเวกลฺเลน อนุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘น อุปฺปชฺชิตฺวา ภงฺคา’’ติ. อนุปฺปาโทปิ หิ นิโรโธติ วุจฺจติ ยโต ‘‘อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ลกฺขณุทฺเทสสฺส ปฏิโลเม ‘‘อิมสฺส ¶ นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ ทสฺสิโต. เตนาติ ปฏิสงฺขาย นิโรธสฺส ขณิกนิโรธสฺส จ อิธ นาธิปฺเปตตฺตา.
นิโรธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
๑. พลกถาวณฺณนา
๓๕๔. นิทฺเทสโตติ ¶ ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺปฺปการโต. โส ปน ยสฺมา วิตฺถาโร โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วิตฺถารโต’’ติ. สพฺพํ กิเลสาวรณาทึ, ตเมว ปจฺเจกํ ปวตฺติอาการเภทโต สพฺพาการํ. ‘‘สพฺพ’’นฺติ หิ อิทํ สรูปโต คหณํ, ‘‘สพฺพาการโต’’ติ ปวตฺติอาการเภทโต. ภควา หิ ธมฺเม ชานนฺโต เตสํ อาการเภเท อนวเสเสตฺวาว ชานาติ. ยถาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพาการโต พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕). อุทฺเทสโตติ เอกเทสโต. เอกเทโส จ วิตฺถาโร น โหตีติ อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติ. ยถา ชานนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุทฺเทสมตฺเตนปีติ ทิฏฺิคตยถาภูตาณาทิปฺปเภทานํ อาสยาทีนํ อุทฺเทสมตฺเตนปิ. เตนาห ‘‘อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนมตฺตํ สนฺธายา’’ติ. เถเรนาติ อนุรุทฺธตฺเถเรน. เอวเมวาติ อุทฺเทสโต านาทิมตฺตชานนากาเรเนว. สฺวายมตฺโถ สกวาทินาปิ อิจฺฉิโตเยวาติ อาห ‘‘กถมยํ โจเทตพฺโพ สิยา’’ติ.
๓๕๖. เสเสสูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณโต เสเสสุ. ปฏิกฺเขโปติ อสาธารณตาปฏิกฺเขโป. นนุ จ เสสานํ อสาธารณตาปิ อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘านา…เป… อธิปฺปาโย’’ติ.
พลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อริยนฺติกถาวณฺณนา
๓๕๗. สงฺขาเร ¶ สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺสาติ ทิฏฺิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สฺุเ สงฺขาเร สนฺธาย ‘‘สฺุตฺจ มนสิ กโรตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานนฺตสฺส. ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานํ กถํ อาปชฺชติ านาานภูเต สงฺขาเร วุตฺตนเยน สฺุตํ มนสิ กโรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย. ยถาวุตฺตนเยนาติ ‘‘ทิฏฺิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สฺุา ¶ ปฺจกฺขนฺธา’’ติ ปกาเรน นเยน. อถ วา ยถาวุตฺตนเยนาติ ‘‘านาานมนสิกาโร สงฺขารารมฺมโณ, สฺุตามนสิกาโร นิพฺพานารมฺมโณ’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน. ‘‘สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานํ กถํ อาปชฺชตี’’ติ อาห. สตฺตสฺุตาย สฺุตฺเตปิ สงฺขารานํ อฺโว านาานมนสิกาโร, อฺโ สฺุตามนสิกาโรติ ยุชฺชเตว ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานาปตฺติโจทนา, สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺส ปน กถํ อริยภาวสิทฺธิ านาานาณาทีนนฺติ วิจาเรตพฺพํ. กึ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย. อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ปรวาทิวาโท. อฺเสุปิ าเนสุ อีทิเสสุ เอเสว นโย. อาโรเปตฺวาติ อิตฺถิปุริสาทิอาการํ, สตฺตาการเมว วา อสนฺตํ รูปาทิอุปาทาเน อาโรเปตฺวา. อภูตาโรปนฺเหตฺถ ปณิทหนนฺติ อธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘ปริกปฺปนวเสนา’’ติ. โสติ ยถาวุตฺโต ปณิธิ. เอกสฺมิมฺปิ ขนฺเธ.
อริยนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา
๓๖๖. มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ เอกเทเสน วิมุตฺตํ เอกเทเสน อวิมุตฺตนฺติ อยํ ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ ลทฺธิยา โทโส. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺต’’นฺติ. อฏฺกถายฺจ ‘‘ตฺหิ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺเตกเทเสน วิมุจฺจมานนฺติสฺส ลทฺธี’’ติ ทสฺสิโตวายมตฺโถ. วิปฺปกตนิทฺเทเสติ วิมุจฺจนกิริยาย อปริโยสิตตานิทฺเทเส. ยํ สนฺธายาห ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ วิปฺปกตภาเวน วุตฺตตฺตา’’ติ. เตนาติ ปรวาทินา. วิมุจฺจ…เป… วุตฺตํ วิมุจฺจมานสฺส วิมุตฺตภาวาภาวโต, วิมุตฺตเภเทน ปน ตถา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. สติ จ ¶ โทเส วิปฺปกตนิทฺเทเสติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เอกเทโส วิเสสนํ โหติ นิปฺปเทสวิมุตฺติยา อวิจฺฉินฺนโต. ผลจิตฺเตนาติ ปมผลจิตฺเตน อุปฺปนฺเนน.
วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อฏฺมกกถาวณฺณนา
๓๖๘. ปหีนา ¶ นาม ภเวยฺยุํ, น ปหิยฺยมานาติ อธิปฺปาโย.
อฏฺมกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๓๗๑. โลกุตฺตรานํเยว สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยภาโว, น โลกิยานนฺติ ปรวาทิโน อธิปฺปายวเสนาห ‘‘อปฺปฏิลทฺธินฺทฺริยตฺตา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิยฺยานิกานิ ภาเวนฺโตติ ยถา นิยฺยานิกา โหนฺติ, เอวํ อุปฺปาเทนฺโต พฺรูเหนฺโต วา. อินฺทฺริยภาวํ ปน ปตฺเตสุ เตสุ ปุน ภาวนากิจฺจํ นตฺถีติ ตสฺส อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปน อินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต’’ติ.
อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา
๓๗๓. วิสิโนติ วิเสเสน พนฺธติ วิสยีนํ อตฺตปฏิพนฺธํ กโรตีติ วิสโย, อารมฺมณํ ¶ , อนุภวติ เอเตนาติ อานุภาโว, สามตฺถิยํ, พลนฺติ อตฺโถ, โคจรกรณํ โคจโร, วิสเย อานุภาวโคจรา วิสย…เป… จราติ. เตหิ ยถา วิสิฏฺํ วิเสสํ โหติ, ตถา ปจฺจยภูเตน ฌานธมฺเมน อาหิตพลํ กตพลาธานํ. วิสยคฺคหณฺเจตฺถ อานุภาวโคจรกรณานํ ปวตฺติฏฺานทสฺสนํ ยตฺถสฺส เตหิ อุปตฺถทฺธตฺตา พลาธานํ ปากฏํ โหติ. เตนาห ‘‘ยาทิเส วิสเย’’ติอาทิ. พลาธานฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมโต มหคฺคตธมฺมวิเสสโต อุปฺปนฺเนหิ ปณีเตหิ จิตฺตชรูเปหิ วิเสสาปตฺติ. ยํ นิสฺสาย ปราวุตฺตีติ เอเก วทนฺติ. ปุริมํ มํสจกฺขุมตฺตเมวาติ ยถาวุตฺตพลาธานโต ปุริมํ มํสจกฺขุมตฺตเมว. วทนฺโต สงฺคหกาโร. วิสยคฺคหณํ ปาฬิยํ กตํ. น วิสยวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ น วิสยสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ. ยโต อุภินฺนมฺปิ รูปายตนเมว วิสโยติ วิสยสฺส สทิสตํ อวิเสสํ อาห, สทิสสฺส วา วิเสสํ ทีเปตีติ โยชนา.
ธมฺมุปตฺถทฺธ ¶ …เป… อธิปฺปาโย, อฺถา ลทฺธิเยว น สิยาติ ภาโว. มคฺโคติ อุปาโย, การณนฺติ อตฺโถ. ปกติจกฺขุมโต เอว หิ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ. กสฺมา? กสิณาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุาณสฺส อุปฺปาทนํ, โส จ กสิณมณฺฑเล อุคฺคหนิมิตฺเตน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มํสจกฺขุปจฺจยตาทสฺสนตฺถเมว วุตฺต’’นฺติ. เตนาติ ‘‘มคฺโค’’ติ วจเนน. รูปาวจรชฺฌานปจฺจเยนาติ รูปาวจรชฺฌาเนน ปจฺจยภูเตน อุปฺปนฺนานิ รูปาวจรชฺฌานจิตฺตสมุฏฺิตานิ. ฌานกมฺมสมุฏฺิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺส เหสา ลทฺธิ.
๓๗๔. เยน ทิพฺพจกฺขุโน ปฺาจกฺขุภาวสฺส อิจฺฉเนน ปฏิชานเนน. ตีณิ จกฺขูนิ มํสทิพฺพปฺาจกฺขูนิ จกฺขุนฺตรภาวํ วทโต ภเวยฺยุํ, ตสฺมา ตํ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ.
ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา
๓๗๗. ทิพฺพจกฺขุปาทกตฺตา ‘‘ยถากมฺมูปคตาณสฺส อุปนิสฺสเย ทิพฺพจกฺขุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, น ยถากมฺมูปคตชานนกิจฺจเก ทิพฺพจกฺขุมฺหิ ตสฺส ตํกิจฺจกตาภาวโต. ยโต ยํ อนฺํ, ตมฺปิ ¶ ตโต อนฺเมวาติ อาห ‘‘อิมินา…เป… ภวิตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถ อตฺถนฺตรภาวํ นิวาเรตีติ ทิพฺพจกฺขุาณสฺส ปกฺขิกตฺตา ยถากมฺมูปคตาณสฺส ตโต อตฺถนฺตรภาวํ นิวาเรติ. ตสฺส หิ ตํ ปริภณฺฑาณํ. ทิพฺพจกฺขุสฺส ยถากมฺมูปคตาณโต อตฺถนฺตรภาวํ น นิวาเรติ อตปฺปกฺขิกตฺตาติ อธิปฺปาโย. ทิพฺพจกฺขุสฺส ยถากมฺมูปคตาณกิจฺจตา ปรวาทินา อิจฺฉิตา, น ยถากมฺมูปคตาณสฺส ทิพฺพจกฺขุกิจฺจตาติ ตมตฺถํ ‘‘ยถากมฺมูปคตาณเมว ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ เอตฺถ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว-สทฺโท จา’’ติอาทิมาห.
ยถากมฺมูปคตาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สํวรกถาวณฺณนา
๓๗๙. อาฏานาฏิยสุตฺเต ¶ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ยกฺขา เยภุยฺเยน ปาณาติปาตา อปฺปฏิวิรตา’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๗๖, ๒๘๖) อาคตตฺตา จาตุมหาราชิกานํ สํวราสํวรสพฺภาโว อวิวาทสิทฺโธ. ยตฺถ ปน วิวาโท, ตเมว ทสฺเสนฺเตน ตาวตึสาทโย คหิตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘จาตุมหาราชิกาน’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ สตีติ ยทิ ตาวตึเสสุ สํวราสํวโร นตฺถิ, เอวํ สนฺเต. สุราปานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สุยฺยตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. กถํ สุยฺยตีติ? วุตฺตฺเหตํ กุมฺภชาตเก –
‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,
ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;
ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,
ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติ. (ชา. ๑.๑๖.๕๘);
ตตฺถ ปุพฺพเทวา นาม อสุรา. เต หิ ตาวตึสานํ อุปฺปตฺติโต ปุพฺพเทวาติ ปฺายึสุ. ปมตฺตาติ สุราปาเนน ปมาทํ อาปนฺนา. ติทิวาติ มนุสฺสจาตุมหาราชิกโลเก อุปาทาย ตติยโลกภูตา เทวฏฺานา, นามเมว วา เอตํ ตสฺส เทวฏฺานสฺส. สสฺสติยาติ เกวลํ ทีฆายุกตํ ¶ สนฺธาย วทติ. สมายา สห อตฺตโน อสุรมายาย, อสุรมนฺเตหิ สทฺธึ จุตาติ อตฺโถ. อฏฺกถายฺจ วุตฺตํ ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตาติ เนวาสิกา คนฺธปานํ สชฺชยึสุ. สกฺโก สกปริสาย สฺมทาสี’’ติ. เตนาห ‘‘เตสํ สุราปานํ อสํวโร น โหตีติ วตฺตพฺพํ โหตี’’ติ. เอตฺถ จ ตาวตึสานํ ปาตุภาวโต ปฏฺาย สุราปานมฺปิ ตตฺถ นาโหสิ, ปเคว ปาณาติปาตาทโยติ วิรมิตพฺพาภาวโต เอว ตาวตึสโต ปฏฺาย อุปริ เทวโลเกสุ สมาทานสมฺปตฺตวิรติวเสน ปุเรตพฺพา สํวรา น สนฺติ, โลกุตฺตรา ปน สนฺติเยว. ตถา เตหิ ปหาตพฺพา อสํวรา. น หิ อปฺปหีนานุสยานํ มคฺควชฺฌา กิเลสา น สนฺตีติ.
สํวรกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
๑. คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา
๓๘๗. คิหิฉนฺทราคสมฺปยุตฺตตายาติ ¶ คิหิภาเว กามโภคิภาเว ฉนฺทราคสหิตตาย.
คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๓. ปตฺตินฺติ อธิคโม. อธิคโม นาม สมนฺนาคโม โหตีติ ปาฬิยํ จตูหิ ผสฺสาทีหิ สมนฺนาคโม โจทิโตติ ทฏฺพฺพํ.
สมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๗. สพฺพํ ¶ โยเชตพฺพนฺติ เอตฺถ ยทิ เต อรหา จตูหิ ขนฺเธหิ วิย ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต, เอวํ สนฺเต ฉ อุเปกฺขา ปจฺเจกํ ผสฺสาทิสหิตาติ ‘‘ฉหิ ผสฺสาทีหิ สมนฺนาคโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา
๓๙๘. ปตฺติธมฺมวเสนาติ ‘‘ปตฺติธมฺโม นามา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส จิตฺตวิปฺปยุตฺตสฺส สงฺขารสฺส วเสน. ‘‘โพธิยา พุทฺโธ’’ติ ปุจฺฉา. ‘‘โพธิยา นิรุทฺธาย วิคตาย ปฏิปฺปสฺสทฺธาย อพุทฺโธ โหตี’’ติ อนุโยโค. เอวมฺตฺถาปิ ปุจฺฉานุโยคา เวทิตพฺพา.
โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ลกฺขณกถาวณฺณนา
๔๐๒. ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา อโพธิสตฺตสฺสปิ จกฺกวตฺติโน ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโม โพธิสตฺตสฺสปิ จริมภวโต อฺตฺถ อสมนฺนาคโม โหติ, ตสฺมา ลกฺขณสมนฺนาคโต โพธิสตฺโตวาติ อิมสฺสตฺถสฺส อสาธกํ. เตนาห ‘‘อาภตมฺปิ อนาภตสทิสเมวา’’ติ.
ลกฺขณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา
๔๐๓. ปารมีปูรณนฺติ ¶ อิทํ โพธิจริยาย อุปลกฺขณํ, น ปารมีนํ ปุณฺณภาวทสฺสนํ. เตน เตสํ อารมฺภสมาทานาทีนมฺปิ สงฺคโห กโตติ ทฏฺพฺพํ. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ มหาสตฺตา นิยตาติ วุจฺจนฺติ. ยถาห – ‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา’’ติ, ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ จ, น นิยามสฺส นาม กสฺสจิ ธมฺมสฺส อุปฺปนฺนตฺตา พฺยากโรนฺติ, อถ โข เอกํเสนายํ ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ กตฺวา พฺยากโรนฺตีติ ปรวาทีปริกปฺปิตํ ธมฺมนฺตรํ ปฏิเสเธติ, น โพธิยา นิยตตฺตํ. เตนาห ‘‘เกวลฺหิ น’’นฺติอาทิ.
นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา
๔๑๓. สติปิ เกสฺจิ สํโยชนานํ เหฏฺิมมคฺเคหิ ปหีนตฺเต ‘‘ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติอาทีสุ วิย วณฺณภณนมุเขน อนวเสสตฺจ สนฺธาย สพฺพสํโยชนปฺปหานกิตฺตนํ ปริยายวจนนฺติ อาห ‘‘อิมํ ปริยายํ อคฺคเหตฺวา’’ติ. อรหตฺตมคฺเคน ปชหนโต เอวาติ คณฺหาตีติ อคฺคมคฺโค เอว สพฺพสํโยชนานิ ปชหตีติ ลทฺธึ คณฺหาตีติ วทนฺติ ปทการา. เอวํ สตีติ ยทิ อนวเสสตามตฺเตน ตถา ปฏิชานาติ.
สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
๑. วิมุตฺติกถาวณฺณนา
๔๑๘. ผลาณํ ¶ ¶ น โหติ, เสสานิ วิปสฺสนามคฺคปจฺจเวกฺขณาณานิ วิมุตฺตานีติ น วตฺตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เอเตสุ จตูสุ าเณสุ. วิปสฺสนาคฺคหเณน คหิตํ มคฺคาทิกิจฺจวิทูรกิจฺจตฺตา วิปสฺสนาปริโยสานตฺตา จ.
วิมุตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อเสขาณกถาวณฺณนา
๔๒๑. อเสเข อารพฺภ ปวตฺตตฺตา อเสขาณนฺติ ปรสฺส ลทฺธิ, น อเสเข อเสขธมฺเม ปริยาปนฺนนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘เอเตน…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
อเสขาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วิปรีตกถาวณฺณนา
๔๒๔. อสิเว สิวาติ โวหารํ วิย อฺาเณ…เป… วทติ.
วิปรีตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิยามกถาวณฺณนา
๔๒๘-๔๓๑. ยนฺติ ¶ ยํ าณํ. สจฺจานุโลมนฺติ สจฺจปฺปฏิเวธานุกูลํ. วิปรีตานุโยคโต ปภุติ คเณตฺวา ‘‘จตุตฺถ’’นฺติ อาห น อนิยตสฺส นิยามคมนายาติ อวิปรีตานุโยคโต ปภุติ คเณตฺวา, ตถา สติ ปฺจมภาวโต วิเสสภาวโต จ.
นิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา
๔๓๒-๔๓๓. สพฺพํ ¶ าณนฺติ อิทํ ‘‘อริยาน’’นฺติ อิมินา น วิเสสิตนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อนริยานมฺปิ หิ าณํ าณเมวา’’ติ. อถ วา ปาฬิยํ อวิเสเสน สพฺพํ าณนฺติ วุตฺตํ คเหตฺวา เอวมาห. อริยสฺส เจ าณนฺติ, โส ปน ปฏิกฺเขเปยฺยาติ อาห ‘‘อนริยสฺส เอตํ าณํ สนฺธายา’’ติ.
ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา
๔๓๖-๔๓๘. วตฺตพฺพปฏิฺาติ ผสฺสารมฺมเณ าณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยาณนฺติ เอวํ ปวตฺตา ปฏิฺา.
จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อนาคตาณกถาวณฺณนา
๔๓๙-๔๔๐. อนนฺตรานาคเตปิ ¶ จิตฺเต าณํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ ปน ขณปจฺจุปฺปนฺเน วิย ตาทิเสน ปริกมฺเมน กทาจิ าณํ อุปฺปชฺเชยฺย. เตนาห ‘‘อนนฺตเร เอกนฺเตเนว าณํ นตฺถี’’ติ.
อนาคตาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา
๔๔๑-๔๔๒. ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทิฏฺเสู’’ติ วุตฺเต ยํ ทสฺสนภูตํ าณํ, ตมฺปิ สงฺขารสภาวตฺตา ตถาทิฏฺํ สิยาติ อตฺถโต อาปชฺชติ, เอวํภูตํ วจนํ สนฺธายาห ‘‘อตฺถโต อาปนฺนํ วจน’’นฺติ. ตํ ปน ยสฺมา ‘‘ตมฺปิ าณํ อนิจฺจโต ทิฏฺํ โหตี’’ติ ปฏิชานนวเสน ปวตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนุชานนวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ภงฺคานุปสฺสนานํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานานํ.
ปฏุปฺปนฺนาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ผลาณกถาวณฺณนา
๔๔๓-๔๔๔. ผลปโรปริยตฺตํ ¶ ผลสฺส อุจฺจาวจตา. พเลนาติ าณพเลน.
ผลาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาปณฺณาสโก สมตฺโต.
๖. ฉฏฺวคฺโค
๑. นิยามกถาวณฺณนา
๔๔๕-๔๔๗. เอตสฺส ¶ อริยสฺส ปุคฺคลสฺส.
นิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา
๔๕๑. การณฏฺเน ิตตาติ การณภาเวน พฺยภิจรณาภาวมาห. โย หิ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส ยทา การณํ โหติ, น ตสฺส ตทา อฺถาภาโว อตฺถิ, สา จ อตฺถโต การณภาโวเยวาติ ‘‘การณภาโวเยวา’’ติ อาห.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา
๔๕๗-๔๕๙. สภาวธมฺมตํ ปฏิเสเธติ ตทุภยลกฺขณรหิตสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวา. ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ วจนโต ‘‘โวทานฺจ วุฏฺานปริยาโยวา’’ติ อาห. สภาวธมฺมตฺเต สิทฺเธ สงฺขตวิทูรตาย อสงฺขตํ สิยาติ อาห ‘‘สภาวธมฺมตฺตาสาธกตฺตา’’ติ.
นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉฏฺวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตมวคฺโค
๑. สงฺคหิตกถาวณฺณนา
๔๗๑-๔๗๒. สงฺคหิตาติ ¶ ¶ สงฺคหณาทิวเสน สทฺธึ คหิตา. เต ปน ยสฺมา เอกวิธตาทิสามฺเน พนฺธา วิย โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘สมฺพนฺธา’’ติ.
สงฺคหิตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา
๔๗๓-๔๗๔. อนุปฺปวิสิตพฺพานุปฺปวิสนภาโว เตสํ เภเท สติ ยุชฺเชยฺย, นาฺถาติ อุปมาภินฺทเนน อุปเมยฺยสฺส ภินฺนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นานตฺตววตฺถา…เป… ทสฺเสตี’’ติ อาห.
สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เจตสิกกถาวณฺณนา
๔๗๕-๔๗๗. ผสฺสิกาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ววตฺถาวาจี. เตน จิตฺตุปฺปาทเทสนายํ ทสฺสิตปฺปเภทา เวทนาทโย คยฺหนฺติ, น ตํสมุฏฺานา รูปธมฺมาติ อาห ‘‘เอกุปฺปาทตาทิวิรหิตา สหชาตตา นตฺถี’’ติ.
เจตสิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทานกถาวณฺณนา
๔๗๙. ผลทานภาวทีปนตฺถนฺติ ¶ ผลทานสพฺภาวทีปนตฺถํ. ผลทานํ วุตฺตํ วิย โหตีติ จิตฺเตน ผลทานํ ปธานภาเว วุตฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. อฺถา ทานภาโวติ น สกฺกา วตฺตุํ. ทานภาโวปิ หิ ‘‘ทานํ อนิฏฺผล’’นฺติอาทินา วุตฺโตเยวาติ. ตนฺนิวารณตฺถนฺติ ผลทานนิวารณตฺถํ. เอตนฺติ ‘‘ทานํ อนิฏฺผล’’นฺติอาทิวจนํ. เภสชฺชาทิวเสน อาพาธานิฏฺตา เทยฺยธมฺมสฺส อนิฏฺผลตาปริยาโย ทฏฺพฺโพ.
กถํ ¶ ตเถว สุตฺตํ สกวาทิปรวาทิวาเทสุ ยุชฺชตีติ โจทนาย ‘‘น ปน เอเกนตฺเถนา’’ติ วุตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘เทยฺยธมฺโมว ทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิวตฺตนปกฺเขเยว เอว-กาโร ยุตฺโต, น สาธนปกฺเข ทฺวินฺนมฺปิ ทานภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตนาห ‘‘เจตสิโกวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, เทยฺยธมฺโมวา’’ติ จ. เตเนวาห ‘‘ทฺวินฺนฺหิ ทานานนฺติอาทิ. สงฺกรภาวโมจนตฺถนฺติ สติปิ ทานภาเว สภาวสงฺกรโมจนตฺถํ. เตนาห ‘‘เจตสิกสฺสา’’ติอาทิ.
ทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปริโภคมยปฺุกถาวณฺณนา
๔๘๕. ตสฺสา ลทฺธิยาติ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สโมธานํ โหตีติ ลทฺธิยา. เอเตสนฺติ วตฺตมานจิตฺตปริโภคมยปฺุานํ.
๔๘๖. อยํ วาโท หียติ ปริโภคสฺเสว อภาวโต. จาคเจตนาย เอว ปฺุภาโว, น จิตฺตวิปฺปยุตฺตสฺส. เอวนฺติ อิมินา ปกาเรน, อปริภุตฺเต เทยฺยธมฺเม ปฺุภาเวนาติ อตฺโถ. อปริภุตฺเต เทยฺยธมฺเม ปฺุภาวโต เอว หิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ อรหา หุตฺวา ปริภฺุชนฺเต ตมฺปิ ปุถุชฺชเน ทานเมวาติ นิจฺฉิตํ. ปรวาทีปฏิกฺเขปมุเขน สกวาทํ ปติฏฺาเปติ ปโม อตฺถวิกปฺโป, ทุติโย ปน อุชุกเมว สกวาทํ ปติฏฺาเปตีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
ปริโภคมยปฺุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อิโตทินฺนกถาวณฺณนา
๔๘๘-๔๙๑. เตเนว ¶ จีวราทิทาเนนาติ อนุโมทนํ วินา ทายเกน ปวตฺติตจีวราทิทาเนน. เตนาห ‘‘สยํกเตน กมฺมุนา วินาปี’’ติ. อิมินา การเณนาติ อนุโมทิตตฺตาว เตสํ ตตฺถ โภคา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอเตน การเณน. ยทิ ยนฺติอาทิ ปรวาทิโน ลทฺธิปติฏฺาปนาการทสฺสนํ. ตตฺถ ยทิ น ยาเปยฺยุํ, กถํ อนุโมเทยฺยุํ, จิตฺตํ ปสาเทยฺยุํ ¶ , ปีตึ อุปฺปาเทยฺยุํ, โสมนสฺสํ ปฏิลเภยฺยุนฺติ เอกจฺเจ อฺเ เปเต อนุโมทนาทีนิ กตฺวา ยาเปนฺเต ทิสฺวา อนุโมทนาทีนิ กโรนฺติ, ตสฺมา เต อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺตีติ อธิปฺปาโย.
อิโตทินฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปถวีกมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๒. อตฺตวชฺเชหีติ ผสฺสวชฺเชหิ. น หิ โส เอว เตน สมฺปยุตฺโต โหติ. โสติ ผสฺสเมว ปจฺจามสติ. สาวชฺชเนติ อาวชฺชนสหิเต, อาวชฺชนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา เอว ปวตฺตนเกติ อตฺโถ. กมฺมูปนิสฺสยภูตเมวาติ เยน กมฺมุนา ยถาวุตฺตา ผสฺสาทโย นิพฺพตฺติตา, ตสฺส กมฺมสฺส อุปนิสฺสยภูตเมว. ทุกฺขสฺสาติ อายตึ อุปฺปชฺชนกทุกฺขสฺส. ‘‘มูลตณฺหา’’ติ ทสฺเสตีติ โยชนา, ตถา ‘‘อุปนิสฺสยภูต’’นฺติ เอตฺถาปิ. กมฺมายูหนสฺส การณภูตา ปุริมสิทฺธา ตณฺหา กมฺมสฺส อุปนิสฺสโย, กตูปจิเต กมฺเม ภวาทีสุ นมนวเสน ปวตฺตา หิ วิปากสฺส อุปนิสฺสโย.
๔๙๓. โอกาสกตุปฺปนฺนํ อเขเปตฺวา ปรินิพฺพานภาโว สกสมยวเสน โจทนาย ยุชฺชมานตา.
๔๙๔. กมฺเม สตีติ อิมินา กมฺมสฺส ปถวีอาทีนํ ปจฺจยตามตฺตมาห, น ชนกตฺตํ. เตนาห ‘‘ตํสํวตฺตนิกํ นาม โหตี’’ติ.
ปถวีกมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ชรามรณํวิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๕. เอการมฺมณาติ ¶ อิทํ อนารมฺมณตาสาธนวเสน สมฺปโยคลกฺขณาภาวสฺส อุทฺธฏตฺตา วุตฺตํ, น ตสฺเสว สมฺปโยคลกฺขณตฺตา.
๔๙๖. อพฺยากตานนฺติ วิปากาพฺยากตานํ. อิตรตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
๔๙๗. ตนฺติ ‘‘อปริสุทฺธวณฺณตา ชราเยวา’’ติ วจนํ.
ชรามรณํวิปาโกติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา
๕๐๑. วิปาโก ¶ วิปากสฺส ปจฺจโย โหนฺโต อฺมฺปจฺจโย โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ยสฺส วิปากสฺส วิปาโก อฺมฺปจฺจโย โหตี’’ติ. ‘‘ตปฺปจฺจยาปิ อฺสฺส วิปากสฺส อุปฺปตฺตึ สนฺธายา’’ติอาทิวจนโต ปน ชาติชรามรณาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโยติ สกฺกา วิฺาตุํ. ปุริมปฏิฺายาติ ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ ปฏิฺาย. อิมสฺส โจทนสฺสาติ ‘‘วิปาโก จ วิปากธมฺมธมฺโม จา’’ติอาทินา ปวตฺตสฺส โจทนสฺส.
วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺมวคฺโค
๑. ฉคติกถาวณฺณนา
๕๐๓-๕๐๔. วณฺณา ¶ เอว นีลาทิวเสน นิภาตีติ วณฺณนิภา, วณฺณายตนนฺติ อตฺโถ. สณฺานํ ทีฆาทิ.
ฉคติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อนฺตราภวกถาวณฺณนา
๕๐๕. อนฺตรฏฺานานีติ อนฺตริกฏฺานานิ. นิวารกฏฺานานิ ภินฺทิตฺวา จ อากาเสน จ คมนโต. ยทิ โส ภวานํ อนฺตรา น สิยาติ โส อนฺตราภโว กามภวาทีนํ ภวานํ อนฺตเร ยทิ น ภเวยฺย. น นาม อนฺตราภโวติ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ นาม อนฺตราภโว’’ติ เอวํ ปวตฺตสฺส สกวาทิวจนสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ นตฺถิ, ตสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ หทเย เปตฺวา น ปฏิกฺขิปติ, อถ โข ตถา อนิจฺฉนฺโต เกวลํ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถ.
๕๐๖. ชาตีติ น อิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๗. เอวํ ¶ ตํ ตตฺถ น อิจฺฉตีติ กามภวาทีสุ วิย ตํ จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรํ ตตฺถ อนฺตราภวาวตฺถาย น อิจฺฉติ. โส หิ ตสฺส ภาวิภวนิพฺพตฺตกกมฺมโต เอว ปวตฺตึ อิจฺฉติ, ตสฺมา ชาติชรามรณานิ อนิจฺจโต กุโต จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรา. อยฺจ วาโท อนฺตราภววาทีนํ เอกจฺจานํ วุตฺโต. เย ‘‘อปฺปเกน กาเลน สตฺตาเหเนว วา ปฏิสนฺธึ ปาปุณาตี’’ติ วทนฺติ, เย ปน ‘‘ตตฺเถว จวิตฺวา อายาตีติ สตฺตสตฺตาหานี’’ติ วทนฺติ, เตหิ อนฺุาตาว จุติปฏิสนฺธิปรมฺปราติ เต อธุนาตนา ทฏฺพฺพา ปาฬิยํ ‘‘อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ อาคตตฺตา. ยถา เจตํ, เอวํ นิรยูปคาทิภาวมฺปิสฺส อธุนาตนา ปฏิชานนฺติ. ตถา หิ เต วทนฺติ ‘‘อุทฺธํปาโท ตุ ¶ นารโก’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํ นิสฺสาย ปรวาที อนฺตราภวํ นาม ปริกปฺเปติ, ตํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายีติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อิมสฺส หิ ‘‘อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนวเสสกิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, อนฺตราปรินิพฺพายี’’ติ สุตฺตปทสฺส อยมตฺโถ, น อนฺตราภวภูโตติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายีติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา’’ติ.
เย ปน ‘‘สมฺภเวสีติ วจนโต อตฺเถว อนฺตราภโว. โส หิ สมฺภวํ อุปปตฺตึ เอสตีติ สมฺภเวสี’’ติ วทนฺติ, เตปิ เย ภูตาว น ปุน ภวิสฺสนฺติ, เต ขีณาสวา ‘‘ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภูตา’’ติ วุตฺตา. ตพฺพิธุรตาย สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสิโน, อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา เสกฺขา ปุถุชฺชนา. จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, อณฺฑโกสโต วตฺถิโกสโต จ นิกฺขนฺตา ภูตา นาม. สํเสทชโอปปาติกา จ ปมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ภูตา นาม. เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต อฺํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, ตโต ปรํ ภูตา นามาติ เอวํ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ สติ กึ อนิทฺธาริตสฺส ปตฺถิเยน อนฺตราภเวน อตฺตภาเวน ปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา.
ยํ ¶ ปเนเก ‘‘สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาโว ทิฏฺโ. ยถา ตํ วีหิอาทิอวิฺาณกสนฺตาเน, เอวํ สวิฺาณกสนฺตาเนปิ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเร ปาตุภาเวน ภวิตพฺพํ. อยฺจ นโย สติ อนฺตราภเว ยุชฺชติ, นาฺถา’’ติ ยุตฺตึ วทนฺติ, เตหิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส จิตฺตานุคติกํ กายํ อธิฏฺหนฺตสฺส ขเณน พฺรหฺมโลกโต อิธูปสงฺกมเน อิโต วา พฺรหฺมโลกูปคมเน ยุตฺติ วตฺตพฺพา. ยทิ สพฺพตฺเถว วิจฺฉินฺนเทเส ธมฺมานํ ปวตฺติ น อิจฺฉิตา, ยทิปิ สิยา ‘‘อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ, ตํ อิธาปิ สมานํ ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย’’ติ วจนโต, ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. อจินฺเตยฺยสภาวา หิ สภาวธมฺมา, เต กตฺถจิ ปจฺจยวเสน วิจฺฉินฺนเทเส ปาตุภวนฺติ, กตฺถจิ อวิจฺฉินฺนเทเส จ. ตถา หิ มุขโฆสาทีหิ ปจฺจเยหิ อฺสฺมึ เทเส อาทาสปพฺพตปเทสาทิเก ปฏิพิมฺพปฏิโฆสาทิกํ นิพฺพตฺตมานํ ทิฏฺนฺติ.
เอตฺถาห ¶ – ปฏิพิมฺพํ ตาว อสิทฺธตฺตา อสทิสตฺตา จ น นิทสฺสนํ. ปฏิพิมฺพฺหิ นาม อฺเทว รูปนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ อสิทฺธเมตํ. สิทฺธิยมฺปิ อสทิสตฺตา น นิทสฺสนํ สิยา เอกสฺมึ าเน ทฺวินฺนํ สหานาภาวโต. ยตฺเถว หิ อาทาสรูปํ ปฏิพิมฺพรูปฺจ ทิสฺสติ, น จ เอกสฺมึ เทเส รูปทฺวยสฺส สหภาโว ยุตฺโต นิสฺสยภูตเทสโต, อสทิสฺเจตํ สนฺธานโต. น หิ มุขสฺส ปฏิพิมฺพสนฺธานภูตํ อาทาสสนฺธานสมฺพนฺธตฺตา สนฺธานํ อุทฺทิสฺส อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเร ปาตุภาโว วุจฺจติ, น อสนฺตานนฺติ อสมานเมว ตนฺติ.
ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘ปฏิพิมฺพํ นาม อฺเทว รูปนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ อสิทฺธํ เอกสฺมึ าเน ทฺวินฺนํ สหานภาวโต’’ติ, ตยิทํ อสนฺตานเมว สหานํ โจทิตํ ภินฺนนิสฺสยตฺตา. น หิ ภินฺนนิสฺสยานํ สหานํ อตฺถิ. ยถา อเนเกสํ มณิทีปาทีนํ ปภารูปํ เอกสฺมึ ปเทเส ปวตฺตมานํ อจฺฉิตมานตาย นิรนฺตรตาย จ อภินฺนฏฺานํ วิย ปฺายติ, ภินฺนนิสฺสยตฺตา ปน ภินฺนฏฺานเมว ตํ, คหณวิเสเสน ตถาอภินฺนฏฺานมตฺตํ, เอวํ อาทาสรูปปฏิพิมฺพรูเปสุปิ ทฏฺพฺพํ. ตาทิสปจฺจยสมวาเยน หิ ตตฺถ ตํ อุปฺปชฺชติ เจว วิคจฺฉติ จ, เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภาวูปคมนโต. อฺถา อาโลเกน วินาปิ ปฺาเยยฺย, จกฺขุวิฺาณสฺส วา น โคจโร วิย สิยา. ตสฺส ปน สามคฺคิยา ¶ โส อานุภาโว, ยํ ตถา ทสฺสนํ โหตีติ. อจินฺเตยฺโย หิ ธมฺมานํ สามตฺถิยเภโทติ วทนฺเตนปิ อยเมวตฺโถ สาธิโต ภินฺนนิสฺสยสฺสปิ อภินฺนฏฺานสฺส วิย อุปฏฺานโต. เอเตเนว อุทกาทีสุ ปฏิพิมฺพรูปาภาวโจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพา.
สิทฺเธ จ ปฏิพิมฺพรูเป ตสฺส นิทสฺสนภาโว สิทฺโธเยว โหติ เหตุผลานํ วิจฺฉินฺนเทสตาวิภาวนโต. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสทิสตฺตา น นิทสฺสน’’นฺติ, ตทยุตฺตํ. กสฺมา? น หิ นิทสฺสนํ นาม นิทสฺสิตพฺเพน สพฺพทา สทิสเมว โหติ. จุติกฺขนฺธาธานโต วิจฺฉินฺนเทเส อุปปตฺติกฺขนฺธา ปาตุภวนฺตีติ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธนตฺถํ มุขรูปโต วิจฺฉินฺเน าเน ตสฺส ผลภูตํ ปฏิพิมฺพรูปํ นิพฺพตฺตตีติ เอตฺถ ตสฺส นิทสฺสนตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เอเตน อสนฺตานโจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพา.
ยสฺมา วา มุขปฏิพิมฺพรูปานํ เหตุผลภาโว สิทฺโธ, ตสฺมาปิ สา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ. เหตุผลภาวสมฺพนฺเธสุ หิ สนฺตานโวหาโร. ยถาวุตฺตทฺวีหิการเณหิ ปฏิพิมฺพํ อุปฺปชฺชติ พิมฺพโต ¶ อาทาสโต จ, น เจวํ อุปปตฺติกฺขนฺธานํ วิจฺฉินฺนเทสุปฺปตฺติ. ยถา เจตฺถ ปฏิพิมฺพรูปํ นิทสฺสิตํ, เอวํ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทโยปิ นิทสฺสิตพฺพา. ยถา หิ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทโย สทฺทาทิเหตุกา โหนฺติ, อฺตฺร อคนฺตฺวา โหนฺติ, เอวเมว อิทํ จิตฺตนฺติ.
อปิจายํ อนฺตราภววาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ยทิ ‘‘ธมฺมานํ วิจฺฉินฺนเทสุปฺปตฺติ น ยุตฺตา’’ติ อนฺตราภโว ปริกปฺปิโต, ราหุอาทีนํ สรีเร กถมเนกโยชนสหสฺสนฺตริเกสุ ปาทฏฺานหทยฏฺาเนสุ กายวิฺาณมโนวิฺาณุปฺปตฺติ วิจฺฉินฺนเทเส ยุตฺตา. ยทิ เอกสนฺตานภาวโต, อิธาปิ ตํสมานํ. น เจตฺถ อรูปธมฺมภาวโต อลํ ปริหาราย ปฺจโวกาเร รูปารูปธมฺมานํ อฺมฺํ สมฺพนฺธตฺตา. วตฺตมาเนหิ ตาว ปจฺจเยหิ วิจฺฉินฺนเทเส ผลสฺส อุปฺปตฺติ สิทฺธา, กิมงฺคํ ปน อตีเตหิ ปฺจโวการภเวหิ. ยตฺถ วิปากวิฺาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถสฺส นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุสฺส สหภาวีนฺจ ขนฺธานํ สมฺภโวติ ลทฺโธกาเสน กมฺมุนา นิพฺพตฺติยมานสฺส อวเสสปจฺจยนฺตรสหิตสฺส วิปากวิฺาณสฺส อุปฺปตฺติยํ นาลํ วิจฺฉินฺนเทสตา วิพนฺธาย. ยถา จ อเนกกปฺปสหสฺสนฺตริกาปิ จุติกฺขนฺธา อุปปตฺติกฺขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจโยติ น กาลทูรตา, เอวํ อเนกโยชนสหสฺสนฺตริกาปิ เต เตสํ อนนฺตรปจฺจโย โหนฺตีติ น เทสทูรตา. เอวํ ¶ จุติกฺขนฺธนิโรธานนฺตรํ อุปปตฺติฏฺาเน ปจฺจยนฺตรสมวาเยน ปฏิสนฺธิกฺขนฺธา ปาตุภวนฺตีติ นตฺเถว อนฺตราภโว. อสติ จ ตสฺมึ ยํ ตสฺส เกจิ ‘‘ภาวิภวนิพฺพตฺตกกมฺมุโน ตโต เอว ภาวิปุริมกาลภวากาโร สชาติสุทฺธทิพฺพจกฺขุโคจโร อหีนินฺทฺริโย เกนจิ อปฺปฏิหตคมโน คนฺธาหาโร’’ติ เอวมาทิการณาการาทึ วณฺเณนฺติ, ตํ วฺฌาตนยสฺส รสฺสทีฆสามตาทิวิวาทสทิสนฺติ เวทิตพฺพํ.
อนฺตราภวกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. กามคุณกถาวณฺณนา
๕๑๐. สพฺเพปีติ กุสลากุสลกฺขนฺธาทโยปิ. เตสมฺปิ หิ อาลมฺพนตฺถิกตาลกฺขณสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺส วเสน สิยา กมนฏฺตาติ อธิปฺปาโย. ธาตุกถายํ ‘‘กามภโว ปฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต. กติหิ อสงฺคหิโต? น เกหิจิ ¶ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา อสงฺคหิโต’’ติ อาคตตฺตา อาห ‘‘อุปาทินฺนกฺขนฺธานเมว กามภวภาโว ธาตุกถายํ ทสฺสิโต’’ติ. ปฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, ตทฺคณนนิวตฺตนตฺโถติ ‘‘ปฺจ กามคุณา’’ติ วจนํ ตโต อฺเสํ ตพฺภาวํ นิวตฺเตตีติ อาห ‘‘ปฺเจว กามโกฏฺาสา กาโมติ วุตฺตา’’ติ. ตโต เอว กามธาตูติ วจนํ น อฺสฺส นามํ, เตสํเยว นามนฺติ อตฺโถ. ตยิทํ ปรวาทิโน มติมตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติ. เอวํ วจนมตฺตนฺติ เอวํ ‘‘ปฺจิเม กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย, น ปนตฺถสฺส อวิปรีตํ อตฺถนฺติ อตฺโถ.
กามคุณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. รูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๕-๕๑๖. รูปธาตูติ วจนโตติ ‘‘กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตู’’ติ เอตฺถ รูปธาตูติ วุตฺตตฺตา. รูปีธมฺเมเหวาติ รุปฺปนสภาเวหิเยว ธมฺเมหิ. ‘‘ตโยเม ภวา’’ติอาทินา ปริจฺฉินฺนาติ ตโยเม ภวา ¶ , ติสฺโส ธาตุโยติ จ เอวํ ปริจฺฉินฺนา. ‘‘ธาตุยา อาคตฏฺาเน ภเวน ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ, ภวสฺส อาคตฏฺาเน ธาตุยา ปริจฺฉินฺทิตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา กามรูปารูปาวจรธมฺมาว ตํตํภุมฺมภาเวน ปริจฺฉินฺนา เอวํ วุตฺตา.
รูปธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อรูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๗-๕๑๘. ปุริมกถายนฺติ รูปธาตุกถายํ. อวิเสเสนาติ ปวตฺติฏฺานวเสน วิเสสํ อกตฺวา.
อรูปธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. รูปธาตุยาอายตนกถาวณฺณนา
๕๑๙. โอกาสภาเวนาติ ¶ วตฺถุภาเวน. ตถาวิธนฺติ ฆานาทิอาการํ.
รูปธาตุยาอายตนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อรูเปรูปกถาวณฺณนา
๕๒๔-๕๒๖. นิสฺสรณํ นาม นิสฺสริตพฺเพ สติ โหติ, น อสติ, ตสฺมา ‘‘อรูปภเว สุขุมรูปํ อตฺถิ, ยโต นิสฺสรณํ ตํ อารุปฺป’’นฺติ อาห.
อรูเปรูปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. รูปํกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๕๒๗-๕๓๗. ปกปฺปยมานาติ ปกาเรหิ กปฺปยมานา อตฺตโน สมฺปยุตฺตานฺจ กิจฺจํ สมตฺถยมานา. เตนาห ‘‘สมฺปยุตฺเตสุ อธิกํ พฺยาปารํ กุรุมานา’’ติ.
รูปํกมฺมนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๕๔๐. อนฺตํ ¶ คเหตฺวา วทตีติ ‘‘อตฺถิ อรูปธมฺมานํ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา ¶ วตฺตนา ปาลนา, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ ตสฺมึ ปฺเห ‘‘อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ อิมํ อนฺตํ ปริโยสานํ คเหตฺวา วทติ. วตฺตุํ ยุตฺโต สมุทายสฺส อิจฺฉนฺโต ตทวยวสฺส อิจฺฉตีติ. น หิ อวยเวหิ วินา สมุทาโย นาม อตฺถิ.
๕๔๑. ตเมวาติ อรูปํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตเมว.
๕๔๒. ตทาปีติ สมาปชฺชนวุฏฺานกาเลปิ.
๕๔๔-๕๔๕. โส ยุตฺโต ทฺวินฺนํ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ สกสมเย อิจฺฉิตตฺตา.
ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. กมฺมเหตุกถาวณฺณนา
๕๔๖. ‘‘ปาณาติปาตกมฺมสฺส เหตู’’ติอาทิกสฺส ปริหานิกถายํ อนาคตตฺตา โย ตตฺถ อาคตนโย, ตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘เสสนฺติ…เป… วทตี’’ติ อาห. สมฺปฏิจฺฉนวจนนฺติ สมฺปฏิจฺฉาปนวจนํ. ตํ ปรวาทึ. ตํตํลทฺธิสมฺปฏิจฺฉาปนํ วา คาหาปนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกฺข’’นฺติอาทิมาห.
กมฺมเหตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวมวคฺโค
๑. อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา
๕๔๗. ทฏฺพฺพสฺส อาทีนวโต อานิสํสโต จ ยทิปิ ปรวาทินา ปจฺฉา นานาจิตฺตวเสน ¶ ปฏิฺาตํ, ปุพฺเพ ปน เอกโต กตฺวา ปฏิชานิ, น จ ¶ ตํ ลทฺธึ ปริจฺจชิ. เตนสฺส อธิปฺปายมทฺทนํ ยุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘อนิจฺจ…เป… ปฏิฺาตตฺตา’’ติ. อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสน, น กิจฺจนิปฺผตฺติวเสนาติ อธิปฺปาโย. อิทํ อานิสํสกถานุยฺุชนํ อานิสํสทสฺสนฺจ. าณํ วิปสฺสนา ปฏิเวธาณสฺส วิย อนุโพธาณสฺสปิ ยถารหํ ปวตฺตินิวตฺตีสุ กิจฺจกรณํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อมตารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๔๙. เอวมาทินา สุตฺตภเยนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อนาสวฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อนาสวคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทีนิ สุตฺตปทานิ สงฺคณฺหาติ.
อมตารมฺมณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. รูปํสารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๒-๕๕๓. ‘‘ตทปฺปติฏฺํ อนารมฺมณ’’นฺติอาทีสุ ปจฺจยตฺโถ อารมฺมณ-สทฺโท. ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีสุ โอลุพฺภฏฺโติ อาห ‘‘ปจฺจยฏฺโ โอลุพฺภฏฺโ’’ติ. เอวํ วิภาเค วิชฺชมาเนติ ตตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ปจฺจยฏฺโ, ทณฺฑรชฺชุอาทิ วิย ทุพฺพลสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อาลมฺพิตพฺพตาย อุปตฺถมฺภนฏฺโ โอลุพฺภฏฺโ. วิเสสาภาวํ ปจฺจยภาวสามฺเน กปฺเปตฺวา วา.
รูปํสารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อนุสยาอนารมฺมณาติกถาวณฺณนา
๕๕๔-๕๕๖. ‘‘อิมสฺมึ ¶ สตี’’ติ อิมินา มคฺเคน อนิรุทฺธตาปิ สงฺคหิตาติ อาห ‘‘อปฺปหีนตฺตาว อตฺถีติ วุจฺจตี’’ติ. น ปน วิชฺชมานตฺตาติ อวธารเณน ¶ นิวตฺติตํ ทสฺเสติ, วิชฺชมานตฺตา ธรมานตฺตา ขณตฺตยสมงฺคิภาวโตติ อตฺโถ.
อนุสยาอนารมฺมณาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. าณํอนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๗-๕๕๘. ยสฺส อธิคตตฺตา อรหโต ปริฺเยฺยาทีสุ อนวเสสโต สมฺโมโห วิคโต, ตํ อคฺคมคฺคาณํ สนฺธาย ‘‘มคฺคาณสฺสา’’ติ วทนฺติ. ยสฺมา ตสฺส สพฺพสฺส สโตการิตา วิย สมฺปชานการิตา, ตสฺมา เตน าเณน โส าณี. สติปฺาเวปุลฺลปฺปตฺโต หิ โส อุตฺตมปุริโส.
าณํอนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา
๕๖๒. ทฺวีหิปีติ ทฺวีหิ วิเสเสหิ, วิเสเสน วิเสสํ อกตฺวาติ อตฺโถ.
วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา
๕๖๓. สพฺพโสติ ¶ สพฺพปฺปการโต, โส ปน ปกาโร ปวตฺติฏฺานกาลวเสน คเหตพฺโพติ อาห ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพทา วา’’ติ. เต จ านกาลา ‘‘วิตกฺกยโต’’ติอาทิวจนโต จิตฺตวิเสสวเสน คเหตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘สวิตกฺกจิตฺเตสู’’ติ. ‘‘วิตกฺเกตฺวา วาจํ ภินฺทตี’’ติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘วิตกฺกวิปฺผารมตฺตํ สทฺโท’’ติ อาห.
วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถาวณฺณนา
๕๖๕. มุสาวาโท ¶ น โหตีติ วุตฺตํ อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ.
นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๕๖๘-๕๗๐. สมนฺนาคตปฺตฺติยาติ สมงฺคิภาวปฺตฺติยา. เตเนวาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมสมงฺคี สมนฺนาคโตติ วุจฺจตี’’ติ. ปฏิลาภปฺตฺติยาติ อธิคมนปฺตฺติยา. อยนฺติ ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ วุจฺจมานปุคฺคลสฺส โย ตถา วตฺตพฺพากาโร, อยํ สมนฺนาคตปฺตฺติ นาม. เอส นโย เสเสสุปิ.
อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสมวคฺโค
๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๕๗๑-๕๗๒. สกสมเย ¶ ‘‘ปุริมจิตฺตสฺส นิโรธานนฺตรํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิจฺฉิตํ, ปรวาที ปน ‘‘ยสฺมึ ขเณ ภวงฺคจิตฺตํ, ตสฺมึเยว ขเณ กิริยมยจิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทติ. เอวํ สติ ปุริมปจฺฉิมจิตฺตานํ สหภาโวปิ อนฺุาโต โหติ. เตนาห ‘‘ภงฺคกฺขเณน สเหวา’’ติ. ตถา จ สติ วิปากกิริยกฺขนฺธานํ วิย กิริยวิปากกฺขนฺธานํ วิปากวิปากกฺขนฺธานํ กิริยกิริยกฺขนฺธานฺจ วุตฺตนเยน สหภาโว วตฺตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปปตฺติภวภาเวน เอสิยา อิจฺฉิตพฺพาติ อุปปตฺเตสิยา วิปากกฺขนฺธา, เต จ เยภุยฺเยน ภวงฺคปริยายกาติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘อุปปตฺเตสิยนฺติ สงฺขํ คตสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติ. อาทิปริโยสานมตฺตฺหิ ตสฺส ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตํ, ตทารมฺมณํ ภวงฺคนฺตฺเวว วุจฺจตีติ. จกฺขุวิฺาณาทีนํ กิริยาเวมชฺเฌ ¶ ปติตตฺตา กิริยาจตุกฺขนฺธคฺคหเณน คหณํ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํ. จกฺขุวิฺาณาทีนนฺติ หิ อาทิ-สทฺเทน น โสตวิฺาณาทีนํเยว คหณํ, อถ โข สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานมฺปีติ ทฏฺพฺพํ.
นิโรธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา
๕๗๖. ลกฺขณนฺติ ปฺจวิฺาณานํ อุปฺปนฺนารมฺมณตาทิอวิตเถกปฺปการตาลกฺขณํ. กามํ มโนวิฺาณํ อวตฺถุกมฺปิ โหติ, สวตฺถุกตฺเต ปน ตมฺปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกเมว. ตถา หิ ปาฬิยํ ปนายํ ‘‘หฺจิ ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนารมฺมณา’’ตฺเวว วุตฺตํ. มโนวิฺาณสฺสปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกตาปริยาโย อตฺถีติ ‘‘ปฺจ วิฺาณา’’ติ อวตฺวา ‘‘ฉ วิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา’’ติ วุตฺเต ‘‘โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ วิฺาณา…เป… อธิปฺเปต’’นฺติ.
๕๗๗. ‘‘อนิมิตฺตํ ¶ สฺุตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ นิพฺพานสฺส เต ปริยายา. จกฺขุวิฺาณสฺส อนิมิตฺตคาหิภาเว สฺุตารมฺมณตาปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ตเทว สฺุตนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ.
ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจวิฺาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา
๕๘๔-๕๘๖. สา ปน นมิตฺวา ปวตฺติ. อารมฺมณปฺปการคฺคหณนฺติ อารมฺมณสฺส อิฏฺานิฏฺปฺปการสฺส คหณํ. เยน อารมฺมณปฺปการคฺคหเณน กุสลจิตฺตสฺส อโลภาทีหิ สมฺปโยโค อกุสลจิตฺตสฺส โลภาทีหิ สมฺปโยโค โหติ, โส อาโภโคติ ทสฺเสติ.
ปฺจวิฺาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา
๕๘๗-๕๘๙. อปฺปวตฺตินิโรธนฺติ ¶ อนุปฺปาทนิโรธํ. สีลสฺส วีติกฺกโมเยว นิโรโธ สีลวีติกฺกมนิโรโธ. นินฺนานํ ขณิกนิโรธํ สลฺลกฺเขนฺโต.
ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา
๕๙๐-๕๙๔. ิเตน อวินฏฺเน. อุปจเยนาติ สีลภูเตน กมฺมูปจเยน. ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติ ¶ กถายํ วุตฺตนเยนาติ ยถา ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตา. ทานํ อนิฏฺผลนฺติ…เป… เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ ปาฬิ ปวตฺตา, เอวํ ตทนุสาเรน ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิกํ สีลนฺติ? อามนฺตา. สีลํ อนิฏฺผล’’นฺติอาทินา สีลสฺส เจตสิกภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ จ อาเนตฺวา ตทตฺถทสฺสนวเสน อเจตสิโก รูปาทิธมฺโม อายตึ วิปากํ เทติ. ยทิ โส สีลํ ภเวยฺย, วินา สํวรสมาทาเนน วินา วิรติยา สีลวา นาม สิยา. ยสฺมา ปน สมาทานเจตนา วิรติ สํวโร สีลํ, ตสฺมา ‘‘สีลํ อิฏฺผลํ กนฺตผล’’นฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ, วุตฺตนยานุสาเรนาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ปาฬิยํ ยถา ‘‘สีลํ อเจตสิก’’นฺติ กถา อาคตา, ตถา ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติ วิสุํ อาคตา กถา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘สา ปน กถา มคฺคิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ.
สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สมาทานเหตุกถาวณฺณนา
๕๙๘-๖๐๐. สมาทานเหตุกถายํ ‘‘ผสฺโส เทตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ อารามโรปาทิสุตฺตาหรณฺจาติ เอตฺตกเมว ปริโภคกถาย สทิสนฺติ อาห ‘‘สมาทาน…เป… ทฏฺพฺพา’’ติ.
สมาทานเหตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อวิฺตฺติทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา
๖๐๓-๖๐๔. มหาภูตานิ ¶ อุปาทาย ปวตฺโต อฺจิตฺตกฺขเณปิ ลพฺภมาโน กุสลากุสลานุพนฺโธ อวิฺตฺตีติ อยํ วาโท ‘‘จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อปฺุูปจโย’’ติ อิมินา สงฺคหิโตติ ¶ ตโต อฺานุพนฺธายํ ‘‘อาณตฺติยา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาณตฺติยา…เป… อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อาณตฺโต ยทา อาณตฺตภาเวน วิหึสาทิกิริยํ สาเธติ, ตทา อาณตฺติยา ปาณาติปาตาทีสุ องฺคภาโว เวทิตพฺโพ. สา ปนาณตฺติ ปาริวาสิกภาเวน วิฺตฺติรหิตา นาม โหตีติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโย, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺมึ ทิวเส’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อวิฺตฺติทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติโย ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
๔. าณกถาวณฺณนา
๖๑๔-๖๑๕. ‘‘อนฺธกา’’ติ วุตฺตา ปุพฺพเสลิยอปรเสลิยราชคิริกสิทฺธตฺถิกาปิ เยภุยฺเยน มหาสงฺฆิกา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ…เป… ภเวยฺยุ’’นฺติ. ตตฺถ อฺเติ วจนํ ทฺวินฺนํ กถานํ อุชุวิปจฺจนีกภาวโต. ปุริมกานฺหิ จกฺขุวิฺาณาทิสมงฺคี ‘‘าณี’’ติ วุจฺจติ, อิเมสํ โส เอว ‘‘าณี’’ติ น วตฺตพฺโพติ วุตฺโต. ราควิคโม ราคสฺส สมุจฺฉินฺทนํ, ตถา อฺาณวิคโม. ยถา สมุจฺฉินฺนาวิชฺโช ‘‘าณี’’ติ, ปฏิปกฺขโต ‘‘อฺาณี’’ติ, เอวํ อสมุจฺฉินฺนาวิชฺโช ‘‘อฺาณี’’ติ, ปฏิปกฺขโต ‘‘าณี’’ติ วุตฺโต. อฺาณสฺส วิคตตฺตา โส ‘‘าณี’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, น ปน สตตํ สมิตํ าณสฺส ปวตฺตนโตติ อธิปฺปาโย.
าณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อิทฺธิพลกถาวณฺณนา
๖๒๑-๖๒๔. ยสฺมึ ¶ ¶ อายุกปฺเป กมฺมกฺขเยน มรณํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กมฺมสฺส วิปากวเสนา’’ติ, ยสฺมึ ปน อายุกฺขเยน มรณํ โหติ, ตํ สนฺธาย ‘‘วสฺสคณนายา’’ติ. ตตฺถ ‘‘น จ ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖) วจนโต เยภุยฺเยน นิรเย กมฺมกฺขเยน มรณํ โหตีติ อาห ‘‘กมฺมสฺส วิปากวเสน วาติ นิรยํว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ‘‘วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ วสฺสสตสหสฺสานี’’ติอาทินา มนุสฺสานํ เทวานฺจ อายุปริจฺเฉทวจนโต เยภุยฺเยน เตสํ อายุกฺขเยน มรณํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘วสฺสคณนาย วาติ มนุสฺเส จาตุมหาราชิกาทิเทเว จ สนฺธายา’’ติ. ‘‘วุตฺต’’นฺติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
อิทฺธิพลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สมาธิกถาวณฺณนา
๖๒๕-๖๒๖. สมํ ปนฏฺเนาติ สมํ วิสมํ ลีนุทฺธจฺจาทึ ปฏิพาหิตฺวา, วิกฺเขปเมว วา วิทฺธํเสตฺวา ปนฏฺเน. ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ วทนฺเตน ตสฺส เจตสิกภาโว ปฏิกฺขิตฺโต โหตีติ อาห ‘‘เจตสิกนฺตรํ อตฺถีติ อคฺคเหตฺวา’’ติ. ภาวนาย อาหิตวิเสสาย เอกคฺคตาย วิชฺชมานวิเสสปฏิกฺเขโป ฉลํ, โส ปนสฺส อนาหิตวิเสสาย เอกคฺคตาย สามฺเนาติ อาห ‘‘สามฺมตฺเตนา’’ติ.
สมาธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ธมฺมฏฺิตตากถาวณฺณนา
๖๒๗. อวิชฺชาย ¶ ยา ิตตาติ อวิชฺชาย สงฺขารานํ อนนฺตรปจฺจยภาเว ยา นิยตตา ธมฺมนิยามตาสงฺขาตา, ยา ิตสภาวตา นิปฺผนฺนา ¶ , น ธมฺมมตฺตตาฏฺิตตาย นิปฺผนฺนาย วเสน, อนนฺตรปจฺจยภาวสงฺขาตา ิตตา ปจฺจยตา โหตีติ อตฺโถ. อฺมฺปจฺจยภาวรหิตสฺสาติ อิทํ สหชาตนิสฺสยาทิปจฺจยานํ ปฏิกฺเขปปทํ ทฏฺพฺพํ, น อฺมฺปจฺจยตามตฺตสฺส. สพฺโพ ตาทิโสติ อิมินา สมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนาทิกํ สงฺคณฺหาติ. อฺมฺปจฺจยตฺจาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺสปิ ปจฺจยภาวโต สงฺขารานมฺปิ วเสน โยเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘ตสฺสา จ อิตรา’’ติ.
ธมฺมฏฺิตตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อนิจฺจตากถาวณฺณนา
๖๒๘. รูปาทีนํ อนิจฺจตา รูปาทิเก สติ โหติ, อสติ น โหตีติ อิมินา ปริยาเยน ตสฺสา เตหิ สห อุปฺปาทนิโรโธ วุตฺโต, อุปฺปาทาทีสุ ตีสุ ลกฺขเณสุ อนิจฺจตาโวหาโร โหตีติ ยถา ตโย ทณฺเฑ อุปาทาย ปวตฺโต ติทณฺฑโวหาโร เตสุ สพฺเพสุ โหติ, เอวํ ชาติชรามรณธมฺโม น นิจฺโจ อนิจฺโจ, ตสฺส ชาติอาทิปกติตา อนิจฺจตาสทฺเทน วุจฺจตีติ อุปฺปาทาทีสุ ลกฺขเณสุ อนิจฺจตาโวหาโร สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีสุ…เป… โหตี’’ติ. วิภาคานุยฺุชนวเสนาติ ปเภทานุยฺุชนวเสน. ตตฺถ ยถา ชราภงฺควเสน อนิจฺจตา ปากฏา โหติ, น ตถา ชาติวเสนาติ ปาฬิยํ ชรามรณวเสเนว อนิจฺจตาวิภาโค ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ.
อนิจฺจตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
๑. สํวโรกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๖๓๐-๖๓๒. สพฺพสฺสปิ ¶ มนโส มโนทฺวารภาวโต ‘‘วิปากทฺวารนฺติ ภวงฺคมนํ วทตี’’ติ อาห.
สํวโรกมฺมนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. กมฺมกถาวณฺณนา
๖๓๓-๖๓๕. สวิปากาปิ ¶ ทสฺสิตาเยว นาม โหติ วุตฺตาวสิฏฺา สวิปากาติ อตฺถสิทฺธตฺตา.
กมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สฬายตนกถาวณฺณนา
๖๓๘-๖๔๐. มนายตเนกเทสสฺส วิปากสฺส อตฺถิตาย ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํ.
สฬายตนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา
๖๔๑-๖๔๕. อสฺสาติ อิมสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส. เตนาห ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรมภาเว จ นิยามํ ¶ อิจฺฉสี’’ติ. เยน อานนฺตริยกมฺเมน. อนฺตราติ สตฺต ภเว อนิพฺพตฺเตตฺวา เตสํ อนฺตเรเยว. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. อปเรติ ปทการา. ตสฺสาติ โย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ วา, โกลํโกโลติ วา, เอกพีชีติ วา ภควตา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺยากโต, ตสฺส ยถาวุตฺตปริจฺเฉทา อนฺตรา อุปริมคฺคาธิคโม นตฺถิ อวิตถเทสนตฺตา. ยถาปริจฺเฉทเมว ตสฺส อภิสมโย, สฺวายํ วิภาโค เตสํเยว ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเตน เวทิตพฺโพ ภวนิยาเมน ตาทิสสฺส กสฺสจิ อภาวโต. ยสฺมา กสฺสจิ มุทุกานิปิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจยวิเสเสน ติกฺขภาวํ อาปชฺเชยฺยุํ, ตสฺมา ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘ภพฺโพติ วุจฺจติ, น โส อภพฺโพ นามา’’ติ จ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ภควา น ตาทิสํ ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติอาทินา นิยเมตฺวา พฺยากโรติ, ตสฺมา อาห ‘‘น ปน อนฺตรา อภิสเมตุํ ภพฺพตา วุตฺตา’’ติ. อยฺจ นโย เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพ. อฺถา ปุคฺคลสฺส สงฺกโร สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาห.
สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสมวคฺโค
๑. กปฺปฏฺกถาวณฺณนา
๖๕๔-๖๕๗. ‘‘เหฏฺา ¶ วุตฺตาธิปฺปายเมวา’’ติ อิทํ อิทฺธิพลกถายํ ยํ วุตฺตํ ‘‘อตีตํ อนาคตนฺติ อิทํ อวิเสเสน กปฺปํ ติฏฺเยฺยาติ ปฏิฺาตตฺตา โจเทตี’’ติอาทิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เหฏฺาติ อิทฺธิพลกถาย’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘ทฺเว กปฺเป’’ติอาทิอายุปริจฺเฉทาติกฺกมสมตฺถตาโจทนาวเสน อาคตา, อิธ ปน สงฺฆเภทโก อายุกปฺปเมว อฏฺตฺวา ยทิ เอกํ มหากปฺปํ ติฏฺเยฺย, ยถา เอกํ, เอวํ อเนเกปิ กปฺเป ติฏฺเยฺยาติ โจทนา กาตพฺพา.
กปฺปฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิยตสฺสนิยามกถาวณฺณนา
๖๖๓-๖๖๔. อปฺปตฺตนิยามานนฺติ ¶ เย อนุปฺปนฺนมิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมา ปุคฺคลา, เตสํ ธมฺเม. เก ปน เต? ยถาวุตฺตปุคฺคลสนฺตานปริยาปนฺนา ธมฺมา. เต หิ ภูมิตฺตยปริยาปนฺนตาย ‘‘เตภูมกา’’ติ วุตฺตา. เย ปน ปตฺตนิยามานํ สนฺตาเน ปวตฺตา อนิยตธมฺมา, น เตสเมตฺถ สงฺคโห กโต. น หิ เตหิ สมนฺนาคเมน อนิยตตา อตฺถิ. เตเนวาห ‘‘เตหิ สมนฺนาคโตปิ อนิยโตเยวา’’ติ. อิมํ โวหารมตฺตนฺติ อิมินา นิยาโม นาม โกจิ ธมฺโม นตฺถิ, อุปจิตสมฺภารตาย อภิสมฺพุชฺฌิตุํ ภพฺพตาว ตถา วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. นิยโตติ วจนสฺส การณภาเวน วุตฺโตติ โยชนา. อุภยสฺสปีติ นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ วจนทฺวยสฺส.
นิยตสฺสนิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อสาตราคกถาวณฺณนา
๖๗๔. เอวํ ปวตฺตมาโนติ ‘‘อโห วต เม ภเวยฺยา’’ติ เอวํ ปตฺถนากาเรน ปวตฺตมาโน. อฺถาติ นนฺทนาทิอากาเรน.
อสาตราคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ธมฺมตณฺหาอพฺยากตาติกถาวณฺณนา
๖๗๖-๖๘๐. คเหตฺวาติ ¶ เอเตน คหณมตฺตเมว ตํ, น ปน สา ตาทิสี อตฺถีติ ทสฺเสติ. น หิ โลกุตฺตรารมฺมณา อพฺยากตา วา ตณฺหา อตฺถีติ. ตีหิ โกฏฺาเสหีติ กามภววิภวตณฺหาโกฏฺาเสหิ. รูปตณฺหาทิเภทา ฉปิ ตณฺหา.
ธมฺมตณฺหาอพฺยากตาติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
๑. กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา
๖๘๖-๖๙๐. อนนฺตรปจฺจยภาโวเยเวตฺถ ¶ ปฏิสนฺธานํ ฆฏนฺจาติ อาห ‘‘อนนฺตรํ อุปฺปาเทตี’’ติ.
กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา
๖๙๑-๖๙๒. เกจิ วาทิโนติ กาปิเล สนฺธายาห. เต หิ อภิพฺยตฺตวาทิโน วิชฺชมานเมว การเณ ผลํ อนภิพฺยตฺตํ หุตฺวา ิตํ ปจฺฉา อภิพฺยตฺตึ คจฺฉตีติ วทนฺตา พีชาวตฺถาย วิชฺชมานาปิ รุกฺขาทีนํ น องฺกุราทโย อาวิภวนฺติ, พีชมตฺตํ อาวิภาวํ คจฺฉตีติ กเถนฺติ.
สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา
๖๙๓-๖๙๗. อนนฺตรุปฺปตฺตึ สลฺลกฺเขนฺโตติ จกฺขุวิฺาณานนฺตรํ โสตวิฺาณุปฺปตฺตึ มฺมาโน. โสตวิฺาณนฺติ วจเนเนว ตสฺส จกฺขุสนฺนิสฺสยตา ¶ รูปารมฺมณตา จ ปฏิกฺขิตฺตา, ปฏิฺาตา จ โสตสนฺนิสฺสยตา สทฺทารมฺมณตา จาติ อาห ‘‘น โส จกฺขุมฺหิ สทฺทารมฺมณ’’นฺติ. ตตฺถ สทฺทารมฺมณนฺติ ‘‘โสตวิฺาณํ อิจฺฉตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตยิทํ จกฺขุวิฺาณสฺส อนนฺตรํ โสตวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา เอวํ ายตีติ อาห ‘‘อนนฺตรูปลทฺธิวเสน อาปนฺนตฺตา’’ติ.
อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อริยรูปกถาวณฺณนา
๖๙๘-๖๙๙. สมฺมาวาจาทีติ ¶ สมฺมาวาจากมฺมนฺตา. ตตฺถ สมฺมาวาจา สทฺทสภาวา, อิตโร จ กายวิฺตฺติสภาโว, อุภยมฺปิ วา วิฺตฺตีติ อธิปฺปาเยน รูปนฺติสฺส ลทฺธิ.
อริยรูปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อฺโอนุสโยติกถาวณฺณนา
๗๐๐-๗๐๑. ตสฺมึ สมเยติ กุสลาพฺยากตจิตฺตกฺขเณ. โส หีติ ปจฺฉิมปาโ.
อฺโอนุสโยติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปริยุฏฺานํจิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา
๗๐๒. เตติ ราคาทโย. ตสฺมาติ ยสฺมา วิปสฺสนฺตสฺสปิ ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา.
ปริยุฏฺานํจิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๓-๗๐๕. กิเลสวตฺถุโอกาสวเสนาติ ¶ กิเลสกามวตฺถุกามภูมิวเสน. รูปธาตุสหคตวเสน อนุเสตีติ กามราโค ยถา กามวิตกฺกสงฺขาตาย กามธาตุยา สห ปจฺจยสมวาเย ¶ อุปฺปชฺชนารโห, ตเมว รูปธาตุยาปีติ อตฺโถ. ราคาทิการณลาเภ อุปฺปตฺติอรหตา หิ อนุสยนํ.
ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อพฺยากตกถาวณฺณนา
๗๐๖-๖๐๘. สพฺพถาปีติ อวิปากภาเวนปิ สสฺสตาทิภาเวนปิ.
อพฺยากตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๙-๗๑๐. ตสฺมา ทิฏฺิ โลกิยปริยาปนฺนา น โหตีติ อตฺถํ วทนฺติ, เอวํ สติ อติปฺปสงฺโค โหติ วีตโทสาทิโวหารภาวโตติ. ตโต อฺถา อตฺถํ วทนฺโต ‘‘รูปทิฏฺิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน อรูปทิฏฺิอาทึ สงฺคณฺหาติ. ปรวาทิอธิปฺปายวเสน อยมตฺถวิภาวนาติ อาห ‘‘ยทิ จ ปริยาปนฺนา สิยา’’ติ. ตถา จ สตีติ ทิฏฺิยา กามธาตุปริยาปนฺนตฺเต สตีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ‘‘วีตทิฏฺิโก’’ติ เอวํ โวหาราภาวโต. น หิ สา ตสฺส อวิคตา ทิฏฺิ, ยโต โส วีตทิฏฺิโกติ น วุจฺจติ. เยนาติ กามทิฏฺิภาเวน.
อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จุทฺทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
๑. ปจฺจยตากถาวณฺณนา
๗๑๑-๗๑๗. ววตฺถิโตติ ¶ ¶ อสํกิณฺโณ. โย หิ ธมฺโม เยน ปจฺจยภาเวน ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ตโต อฺเนปิ ปจฺจยภาเว สติ ปจฺจยตา สํกิณฺณา นาม ภเวยฺย. วิรุทฺธาสมฺภวีนํ วิย ตพฺพิธุรานํ ปจฺจยภาวานํ สหภาวํ ปฏิกฺขิปติ.
ปจฺจยตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อฺมฺปจฺจยกถาวณฺณนา
๗๑๘-๗๑๙. สหชาตาติ วุตฺตตฺตา น สงฺขารปจฺจยา จ อวิชฺชาติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. อนนฺตราทินาปิ หิ สงฺขารา อวิชฺชาย ปจฺจยา โหนฺติเยว. อฺมฺานนฺตรํ อวตฺวา อวิคตานนฺตรํ สมฺปยุตฺตสฺส วจนํ กมเภโท, อตฺถิคฺคหเณเนว คหิโต อตฺถิปจฺจยภูโตเยว ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย โหตีติ. อสาธารณตายาติ ปทนฺตราสาธารณตาย. เตนาห ‘‘วกฺขติ หี’’ติอาทิ.
อฺมฺปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ตติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา
๗๓๒. ยทิปิ เสสํ นาม คหิตโต อฺํ, ตถาปิ ปกรณปริจฺฉินฺนเมเวตฺถ ตํ คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยสํ…เป… อธิปฺปาโย’’ติ วตฺวา ปุน อนวเสสเมว สงฺคณฺหนฺโต ‘‘อสฺสตฺตานมฺปิ ¶ จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพสตฺเต สนฺธายาติ อธิปฺปาโยติ โยชนา. ปาณิสมฺผสฺสาปิ กมนฺตีติอาทิกํ สรีรปกตีติ สมฺพนฺโธ.
๗๓๓-๗๓๔. ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ, น อุปปชฺชตีติ วาทํ ปรวาที นานุชานาตีติ อาห ‘‘สุตฺต…เป… วตฺตพฺพ’’นฺติ.
ตติยสฺาเวทยิตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อสฺสตฺตุปิกากถาวณฺณนา
๗๓๕. ยถา ¶ วิตกฺกวิจารปีติสุขวิราควเสน ปวตฺตา สมาปตฺติ วิตกฺกาทิรหิตา โหติ, เอวํ สฺาวิราควเสน ปวตฺตาปิ สฺารหิตาว สิยาติ ตสฺส ลทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาปิ อสฺิตา…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
๗๓๖. ยทิ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กถํ อสฺสมาปตฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สฺาวิราควเสน สมาปนฺนตฺตา อสฺิตา, น สฺาย อภาวโต’’ติ.
อสฺสตฺตุปิกากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. กมฺมูปจยกถาวณฺณนา
๗๓๘-๗๓๙. ‘‘กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโต’’ติ ปุฏฺโ สมฺปยุตฺตสหชาตตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, วิปฺปยุตฺตสหชาตตํ สนฺธาย ปฏิชานาตีติ. วิปฺปยุตฺตสฺสปิ หิ อตฺถิ สหชาตตา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส วิยาติ อธิปฺปาโย.
๗๔๑. ติณฺณนฺติ ¶ กมฺมกมฺมูปจยกมฺมวิปากานํ.
กมฺมูปจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปนฺนรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติโย ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๑๖. โสฬสมวคฺโค
๓. สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา
๗๔๗-๗๔๘. น ตสฺสาติ ยสฺส ตํ อนุปฺปทิสฺสติ, น ตสฺส. โย หิ อนุปฺปเทติ, ยสฺส จ อนุปฺปเทติ, ตทุภยวินิมุตฺตา อิธ ปเรติ อธิปฺเปตา.
สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา
๗๔๙-๗๕๓. ตํจิตฺตตายาติ ¶ เอตฺถ มนสิกโรนฺโต ยทิ สพฺพสงฺขาเร เอกโต มนสิ กโรติ, เยน จิตฺเตน มนสิ กโรติ, สพฺพสงฺขารนฺโตคธตฺตา ตสฺมึเยว ขเณ ตํ จิตฺตํ มนสิ กาตพฺพํ เอตสฺสาติ ตํจิตฺตตา นาม โทโส อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตเทว อารมฺมณภูต’’นฺติอาทิ. เอเตน ตสฺเสว เตน มนสิกรณาสมฺภวมาห, ตํ วาติอาทินา ปน สสํเวทนาวาทาปตฺตินฺติ อยเมเตสํ วิเสโส.
อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โสฬสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
๑. อตฺถิอรหโตปฺุูปจยกถาวณฺณนา
๗๗๖-๗๗๙. กิริยจิตฺตํ ¶ อพฺยากตํ อนาทิยิตฺวาติ ‘‘กิริยจิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ อคฺคเหตฺวา, ทานาทิปวตฺตเนน ทานมยาทิปฺุตฺเตน จ คเหตฺวาติ อตฺโถ.
อตฺถิอรหโตปฺุูปจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นตฺถิอรหโตอกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา
๗๘๐. อลทฺธวิปากวารานนฺติ วิปากทานํ ปติ อลทฺโธกาสานํ. พฺยนฺตีภาวนฺติ วิคตนฺตตํ, วิคมํ อวิปากนฺติ อตฺโถ.
๗๘๑. ตโต ปรนฺติ พฺยติเรเกน อตฺถสิทฺธิ, น เกวเลน อนฺวเยนาติ อาห ‘‘ตาว น กมติ, ตโต ปรํ กมตีติ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปตี’’ติ. ตตฺถ ตโต ปรนฺติ ปุพฺเพ กตสฺส กมฺมสฺส ปริกฺขยคมนโต ปรํ. นตฺถิ ปาณาติปาโต ปาณาติปาตลกฺขณาภาวโตติ อธิปฺปาโย. ตเมว ลกฺขณาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณปาณสฺิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ น เตนาติ โย ปเรน อุปกฺกโม กโต ¶ , เตน อุปกฺกเมน น มโต, ธมฺมตามรเณเนว มโตติ ทุพฺพิฺเยฺยํ อวิเสสวิทูหิ, ทุพฺพิฺเยฺยํ วา โหตุ สุวิฺเยฺยํ วา, องฺคปาริปูริยาว ปาณาติปาโต.
นตฺถิอรหโตอกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สพฺพมิทํกมฺมโตติกถาวณฺณนา
๗๘๔. อพีชโตติ ¶ สพฺเพน สพฺพํ อพีชโต อฺพีชโต จ. ตนฺติ เทยฺยธมฺมํ, คิลานปจฺจยนฺติ อตฺโถ.
สพฺพมิทํกมฺมโตติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา
๗๘๘. วินาปิ อนิจฺจฏฺเนาติ อนิจฺจฏฺํ เปตฺวาปิ อฏฺเปตฺวาปีติ อตฺโถ, น อนิจฺจฏฺวิรเหนาติ. น หิ อนิจฺจฏฺวิรหิตํ อนินฺทฺริยพทฺธํ อตฺถิ.
อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นวตฺตพฺพํสงฺโฆทกฺขิณํวิโสเธตีติกถาวณฺณนา
๗๙๓-๗๙๔. อปฺปฏิคฺคหณโตติ ปฏิคฺคาหกตฺตาภาวโต.
นวตฺตพฺพํสงฺโฆทกฺขิณํวิโสเธตีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา
๘๐๐-๘๐๑. ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺขาติ ปฏิคฺคาหกสฺส คุณวิเสสนิรเปกฺขา, ตสฺส ทกฺขิเณยฺยภาเวน วินาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปฏิคฺคาหเกน ¶ ปจฺจยภูเตน วินา’’ติ. สจฺจเมตนฺติ ¶ ลทฺธิกิตฺตเนน วุตฺตภาวเมว ปฏิชานาติ. ปฏิคฺคาหกสฺส วิปากนิพฺพตฺตนํ ทานเจตนาย มหาผลตา. ปจฺจยภาโวเยว หิ ตสฺส, น ตสฺสา การณตฺตํ. เตนาห ‘‘ทานเจตนานิพฺพตฺตเนน ยทิ ภเวยฺยา’’ติอาทิ.
ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสมวคฺโค
๑. มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา
มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา
๘๐๔-๘๐๖. ตสฺส จ นิมฺมิตพุทฺธสฺส เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สยเมว จ เทสิโต.
ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา
๘๑๓-๘๑๖. วิตกฺกวิจาเรสุ วิรตฺตจิตฺตตา ตตฺถ อาทีนวมนสิกาโร, ตทากาโร จ ทุติยชฺฌานูปจาโรติ อาห ‘‘วิตกฺกวิจารา อาทีนวโต มนสิ กาตพฺพา, ตโต ทุติยชฺฌาเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ.
ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา
๘๑๗-๘๑๙. น ¶ ¶ ปมชฺฌานํ วิตกฺกาภาวโต, นาปิ ทุติยชฺฌานํ วิจารสพฺภาวโตติ ฌานเมตํ น โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรภาวาภาวโต น ฌาน’’นฺติ.
ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา
๘๒๖-๘๒๗. ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ อิมินา จกฺขุวิฺาเณน ปฏิชานนสฺส อคฺคหเณ อรุจึ สูเจนฺโต อาห ‘‘มโนวิฺาณปฏิชานนํ กิร สนฺธายา’’ติ. เตเนวาห ‘‘มโนวิฺาณปฏิชานนํ ปนา’’ติอาทิ. ตสฺมาติ มโนวิฺาณปฏิชานนสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาติ อตฺโถ. เอวํ สนฺเตติ ยทิ รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาติ, รูปํ ปฏิวิชานนฺตมฺปิ มโนวิฺาณํ รูปวิชานนํ โหติ, น รูปทสฺสนนฺติ อาห ‘‘มโนวิฺาณปฏิชานนํ ปน รูปทสฺสนํ กถํ โหตี’’ติ.
จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺารสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
๑. กิเลสปชหนกถาวณฺณนา
๘๒๘-๘๓๑. เต ปนาติ เย อริยมคฺเคน ปหีนา กิเลสา, เต ปน. กามฺเจตฺถ มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสา มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหา ขณตฺตยํ น อาคตาติ จ อนาคตา นาม ¶ สิยุํ, ยสฺมา ปน เต น อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตถา น วุจฺจนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘นาปิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ.
กิเลสปชหนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สฺุตกถาวณฺณนา
๘๓๒. เยน ¶ อวสวตฺตนฏฺเน ปรปริกปฺปิโต นตฺถิ เอเตสํ อตฺตโน วิสยนฺติ อนตฺตาติ วุจฺจนฺติ สภาวธมฺมา, สฺวายํ อนตฺตตาติ อาห ‘‘อวสวตฺตนากาโร อนตฺตตา’’ติ. สา ปนายํ ยสฺมา อตฺถโต อสารกตาว โหติ, ตสฺมา ตเทกเทเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถโต ชรามรณเมวา’’ติ อาห. เอวํ สติ ลกฺขณสงฺกโร สิยา, เตสํ ปนิทํ อธิปฺปายกิตฺตนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อรูปธมฺมานํ อวสวตฺตนาการตาย เอว หิ อนตฺตลกฺขณสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตา.
สฺุตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สามฺผลกถาวณฺณนา
๘๓๕-๘๓๖. ปตฺติธมฺมนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ สมนฺนาคมมาห.
สามฺผลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ตถตากถาวณฺณนา
๘๔๑-๘๔๓. รูปาทีนํ สภาวตาติ เอเตน รูปาทโย เอว สภาวตาติ อิมมตฺถํ ปฏิกฺขิปติ ¶ . ยโต ตํ ปรวาที รูปาทีสุ อปริยาปนฺนํ อิจฺฉติ. เตนาห ‘‘ภาวํ เหส ตถตาติ วทติ, น ภาวโยค’’นฺติ. ตตฺถ ภาวนฺติ ธมฺมมตฺตํ, ปกตีติ อตฺโถ ‘‘ชาติธมฺม’’นฺติอาทีสุ วิย. รูปาทีนฺหิ รุปฺปนาทิปกติ ตถา อสงฺขตาติ จ ปรวาทิโน ลทฺธิ. เตน วุตฺตํ ‘‘น ภาวโยค’’นฺติ. เยน หิ ภาโว สภาวธมฺโม ยุชฺชติ, เอกีภาวเมว คจฺฉติ, ตํ รุปฺปนาทิลกฺขณํ ภาวโยโค. ตํ ปน รูปาทิโต อนฺํ, ตโต เอว สงฺขตํ, อวิปรีตฏฺเน ปน ‘‘ตถ’’นฺติ วุจฺจติ.
ตถตากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กุสลกถาวณฺณนา
๘๔๔-๘๔๖. อนวชฺชภาวมตฺเตเนว ¶ กุสลนฺติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา อวชฺชรหิตํ อนวชฺชํ, อนวชฺชภาวมตฺเตเนว จ กุสลํ, ตสฺมา นิพฺพานํ กุสลนฺติ.
กุสลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา
๘๔๗. ยํ ‘‘เอกวารํ นิมุคฺโค ตถา นิมุคฺโคว โหติ, เอตสฺส ปุน ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ อฏฺกถายํ อาคตํ, โส ปน อาจริยวาโท, น อฏฺกถานโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาย ชาติยา…เป… มฺมาโน’’ติ อาห. ตตฺถ ตาย ชาติยาติ ยสฺสํ ชาติยํ ปุคฺคโล กมฺมาวรณาทิอาวรเณหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตาย ชาติยา. สํสารขาณุกภาโว วสฺสภฺาทีนํ วิย มกฺขลิอาทีนํ วิย จ ทฏฺพฺโพ. โส จ อเหตุกาทิมิจฺฉาทสฺสนสฺส ผลภาเวเนว เวทิตพฺโพ, น อจฺจนฺตนิยามสฺส นาม กสฺสจิ อตฺถิภาวโต. ยถา หิ วิมุจฺจนฺตสฺส โกจิ นิยาโม นาม นตฺถิ เปตฺวา มคฺเคน ภวปริจฺเฉทํ, เอวํ อวิมุจฺจนฺตสฺสปิ โกจิ สํสารนิยาโม นาม ¶ นตฺถิ. ตาทิสสฺส ปน มิจฺฉาทสฺสนสฺส พลวภาเว อปริมิตกปฺปปริจฺเฉเท จิรตรํ สํสารปฺปพนฺโธ โหติ, อปายูปปตฺติ จ ยตฺถ สํสารขาณุสมฺา.
ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อตฺเถว อจฺจนฺตํ สํสริตา อนนฺตตฺตา สตฺตนิกายสฺสา’’ติ, ตมฺปิ อปฺุพหุลํ สตฺตสนฺตานํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. น หิ มาตุฆาตกาทีนํ เตนตฺตภาเวน สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนนฺตรายภูโต มิจฺฉตฺตนิยาโม วิย สตฺตานํ วิมุตฺตนฺตรายกโร สํสารนิยาโม นาม นตฺถิ. ยาว ปน น มคฺคผลสฺส อุปนิสฺสโย อุปลพฺภติ, ตาว สํสาโร อปริจฺฉินฺโน. ยทา จ โส อุปลทฺโธ, ตทา โส ปริจฺฉินฺโน เอวาติ ทฏฺพฺพํ.
ยถา นิยตสมฺมาทสฺสนํ, เอวํ นิยตมิจฺฉาทสฺสเนนปิ สวิสเย เอกํสคาหวเสน อุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพนฺติ เตน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส สติ อจฺจนฺตนิยาเม กถํ ตสฺมึ อภินิเวสวิสเย อเนกํสคาโห อุปฺปชฺเชยฺย, อภินิเวสนฺตรํ วา วิรุทฺธํ ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, อจฺจนฺตนิยาโม เอว น ¶ สิยาติ ปาฬิยํ วิจิกิจฺฉุปฺปตฺตินิยามนฺตรุปฺปตฺติโจทนา กตา. น หิ วิจิกิจฺฉา วิย สมฺมตฺตนิยตปุคฺคลานํ ยถากฺกมํ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตปุคฺคลานํ สมฺมตฺตมิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา กทาจิปิ อุปฺปชฺชนฺติ, อวิรุทฺธํ ปน นิยามนฺตรเมว โหตีติ อานนฺตริกนฺตรํ วิย มิจฺฉาทสฺสนนฺตรํ สมานชาติกํ น นิวตฺเตตีติ วิรุทฺธํเยว ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ วิจิกิจฺฉา วิย สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย เอว อุทฺธฏา. เอวเมตฺถ วิจิกิจฺฉุปฺปตฺตินิยามนฺตรุปฺปตฺตีนํ นิยามนฺตรุปฺปตฺตินิวตฺตกภาโว เวทิตพฺโพ, อจฺจนฺตนิยาโม จ นิวตฺติสฺสตีติ จ วิรุทฺธเมตนฺติ ปน ‘‘วิจาเรตฺวาว คเหตพฺพา’’ติ วุตฺตํ สิยา.
อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๘๕๓-๘๕๖. ยถา โลกุตฺตรา สทฺธาทโย เอว สทฺธินฺทฺริยาทีนิ, เอวํ โลกิยาปิ. กสฺมา ¶ ? ตตฺถาปิ อธิโมกฺขลกฺขณาทินา อินฺทฏฺสพฺภาวโต. สทฺเธยฺยาทิวตฺถูสุ สทฺทหนาทิมตฺตเมว หิ ตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลกุตฺตรานํ…เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ.
อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกูนวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติมวคฺโค
๒. าณกถาวณฺณนา
๘๖๓-๘๖๕. กามํ ปุพฺพภาเคปิ อตฺเถว ทุกฺขปริฺา, อตฺถสาธิกา ปน สา มคฺคกฺขณิกา เอวาติ อุกฺกํสคตํ ทุกฺขปริฺํ สนฺธาย อวธาเรนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขํ…เป… มคฺคาณเมว ทีเปตี’’ติ. ตํ ปน อวธารณํ น าณนฺตรนิวตฺตนํ, อถ โข าณนฺตรสฺส ยถาธิคตกิจฺจนิวตฺตนํ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘น ตสฺเสว าณภาว’’นฺติอาทิ.
าณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิรยปาลกถาวณฺณนา
๘๖๖-๘๖๘. เนรยิเก ¶ นิรเย ปาเลนฺติ, ตโต นิคฺคนฺตุํ อปฺปทานวเสน รกฺขนฺตีติ นิรยปาลา. นิรยปาลตาย วา เนรยิกานํ นรกทุกฺเขน ปริโยนทฺธาย อลํ สมตฺถาติ นิรยปาลา. กึ ปเนเต นิรยปาลา เนรยิกา, อุทาหุ อเนรยิกาติ. กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว เนรยิกา, นิรยสํวตฺตนิเยน กมฺเมน นิพฺพตฺตาติ สยมฺปิ นิรยทุกฺขํ ปจฺจนุภเวยฺยุํ, ตถา สติ อฺเสํ เนรยิกานํ ยาตนาย อสมตฺถา สิยุํ, ‘‘อิเม เนรยิกา, อิเม นิรยปาลา’’ติ ววตฺถานฺจ น สิยา. เย จ เย ยาเตนฺติ, เตหิ สมานรูปพลปฺปมาเณหิ อิตเรสํ ภยสนฺตาสา น ¶ สิยุํ. อถ อเนรยิกา, เตสํ ตตฺถ กถํ สมฺภโวติ? วุจฺจเต – อเนรยิกา นิรยปาลา อนิรยคติสํวตฺตนิยกมฺมนิพฺพตฺตา. นิรยูปปตฺติสํวตฺตนิยกมฺมโต หิ อฺเเนว กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตนฺติ รกฺขสชาติกตฺตา. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘โกธนา กุรูรกมฺมนฺตา, ปาปาภิรุจิโน ตถา;
ทุกฺขิเตสุ จ นนฺทนฺติ, ชายนฺติ ยมรกฺขสา’’ติ.
ตตฺถ ยเทเก วทนฺติ ‘‘ยาตนาทุกฺขสฺส อปฺปฏิสํเวทนโต, อฺถา ปุน อฺมฺํ ยาเตยฺยุ’’นฺติ จ เอวมาทิ, ตยิทํ อากาสโรมฏฺนํ นิรยปาลานํ เนรยิกภาวสฺเสว อภาวโต. เย ปน วเทยฺยุํ – ยทิปิ อเนรยิกา นิรยปาลา, อโยมยาย ปน อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย นิรยภูมิยา ปริวตฺตมานา กถํ นาม ทุกฺขํ นานุภวนฺตีติ? กมฺมานุภาวโต. ยถา หิ อิทฺธิมนฺโต เจโตวสิปฺปตฺตา มหาโมคฺคลฺลานาทโย เนรยิเก อนุกมฺปนฺตา อิทฺธิพเลน นิรยภูมึ อุปคตา ตตฺถ ทาหทุกฺเขน น พาธียนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
ตํ อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? อิทมฺปิ ตํสมานํ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโต. ตถารูเปน หิ กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตา ยถา นิรยทุกฺเขน อพาธิตา เอว หุตฺวา เนรยิเก ยาเตนฺติ, น เจตฺตเกน พาหิรวิสยาภาโว วิชฺชติ อิฏฺานิฏฺตาย ปจฺเจกํ ทฺวารปุริเสสุ วิภตฺตสภาวตฺตา. ตถา หิ เอกจฺจสฺส ทฺวารสฺส ปุริสสฺส อิฏฺํ ¶ เอกจฺจสฺส อนิฏฺํ, เอกจฺจสฺส จ อนิฏฺํ เอกจฺจสฺส อิฏฺํ โหติ. เอวฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘นตฺถิ กมฺมวเสน เตชสา ปรูปตาปน’’นฺติอาทิ, ตทปาหตํ โหติ. ยํ ปน วทนฺติ ‘‘อเนรยิกานํ เตสํ กถํ ตตฺถ สมฺภโว’’ติ เนรยิกานํ ยาตกภาวโต. เนรยิกสตฺตยาตนาโยคฺคฺหิ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ กมฺมํ ตาทิสนิกนฺติวินามิตํ นิรยฏฺาเนเยว นิพฺพตฺเตติ. เต จ เนรยิเกหิ อธิกตรพลาโรหปริณาหา อติวิย ภยานกสนฺตาสกุรูรตรปโยคา จ โหนฺติ. เอเตเนว ตตฺถ กากสุนขาทีนมฺปิ นิพฺพตฺติ สํวณฺณิตาติ ทฏฺพฺพํ.
กถมฺคติเกหิ อฺคติกพาธนนฺติ จ น วตฺตพฺพํ อฺตฺถาปิ ตถา ทสฺสนโต. ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อสตฺตสภาวา นิรยปาลา นิรยสุนขาทโย จา’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ อฺตฺถ ¶ ตถา อทสฺสนโต. น หิ กาจิ อตฺถิ ตาทิสี ธมฺมปฺปวตฺติ, ยา อสตฺตสภาวา, สมฺปติสตฺเตหิ อปฺปโยชิตา จ อตฺถกิจฺจํ สาเธนฺตี ทิฏฺปุพฺพา. เปตานํ ปานียนิวารกานํ ทณฺฑาทิหตฺถปุริสานมฺปิ อสตฺตภาเว วิเสสการณํ นตฺถิ. สุปินูปฆาโตปิ อตฺถกิจฺจสมตฺถตาย อปฺปมาณํ ทสฺสนาทิมตฺเตนปิ ตทตฺถสิทฺธิโต. ตถา หิ สุปิเน อาหารูปโภคาทินา น อตฺถสิทฺธิ อตฺถิ, นิมฺมานรูปํ ปเนตฺถ ลทฺธปริหารํ อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโต. อิธาปิ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? ตํ น, อสิทฺธตฺตา. เนรยิกานํ กมฺมวิปาโก นิรยปาลาติ อสิทฺธเมตํ, วุตฺตนเยน ปน เนสํ สตฺตภาโว เอว สิทฺโธ. สกฺกา หิ วตฺตุํ สตฺตสงฺขาตา นิรยปาลสฺิตา ธมฺมปฺปวตฺติ สาภิสนฺธิกา ปรูปฆาติ อตฺถกิจฺจสพฺภาวโต โอชาหาราทิรกฺขสสนฺตติ วิยาติ. อภิสนฺธิปุพฺพกตา เจตฺถ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํ ตถา ตถา อภิสนฺธิยา ยาตนโต, ตโต เอว น สงฺฆาฏปพฺพตาทีหิ อเนกนฺติกตา. เย ปน วทนฺติ ‘‘ภูตวิเสสา เอว เต วณฺณสณฺานาทิวิเสสวนฺโต เภรวาการา นรกปาลาติ สมฺํ ลภนฺตี’’ติ, ตทสิทฺธํ. อุชุกเมว ปาฬิยํ ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลา’’ติ วาทสฺส ปติฏฺาปิตตฺตา.
อปิจ ยถา อริยวินเย นรกปาลานํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธา, ตถา ปฺตฺติมตฺตวาทิโนปิ เตสํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธาว. น หิ ตสฺส ภูตานิ นาม สนฺติ. ยทิ ปรมตฺถํ คเหตฺวา โวหรติ, อถ กสฺมา เวทนาทิเก ¶ เอว ปฏิกฺขิปตีติ? ติฏฺเตสา อนวฏฺิตตกฺกานํ อปฺปหีนสมฺโมหวิปลฺลาสานํ วาทวีมํสา, เอวํ อตฺเถว นิรยปาลาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. สติ จ เนสํ สพฺภาเว, อสติปิ พาหิเร วิสเย นรเก วิย เทสาทินิยโม โหตีติ วาโท น สิชฺฌติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ.
นิรยปาลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ติรจฺฉานกถาวณฺณนา
๘๖๙-๘๗๑. ตสฺสาติ เอราวณนามกสฺส เทวปุตฺตสฺส. ตหึ กีฬนกาเล หตฺถิวณฺเณน วิกุพฺพนํ ¶ สนฺธาย ‘‘หตฺถินาคสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ทิพฺพยานสฺสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. น หิ เอกนฺตสุขปฺปจฺจยฏฺาเน สคฺเค ทุกฺขาธิฏฺานสฺส อกุสลกมฺมสมุฏฺานสฺส อตฺตภาวสฺส สมฺภโว ยุตฺโต. เตนาห ‘‘น ติรจฺฉานคตสฺสา’’ติ.
ติรจฺฉานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. าณกถาวณฺณนา
๘๗๖-๘๗๗. ‘‘ทฺวาทสวตฺถุกํ าณํ โลกุตฺตร’’นฺติ เอตฺถ ทฺวาทสวตฺถุกสฺส าณสฺส โลกุตฺตรตา ปติฏฺาปียตีติ ทสฺเสนฺโต ปมวิกปฺปํ วตฺวา ปุน โลกุตฺตราณสฺส ทฺวาทสวตฺถุกตา ปติฏฺาปียตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วา…เป… อตฺโถ’’ติ อาห. ปริฺเยฺยนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา. เตน ‘‘ปหาตพฺพ’’นฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. ปริฺาตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ปริฺเยฺยํ ปริฺาต’’นฺติอาทินา ปริชานนาทิกิริยาย นิพฺพตฺเตตพฺพตา นิพฺพตฺติตตา จ ทสฺสิตา, น นิพฺพตฺติยมานตาติ. เยน ปน สา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจาณํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สจฺจาณนฺติ ทุกฺขาทิสจฺจสภาวาวโพธกํ าณํ, ยํ สนฺธาย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. มคฺคกฺขเณปีติ อปิ-สทฺเทน ตโต ¶ ปุพฺพาปรภาเคปีติ ทฏฺพฺพํ. ปริชานนาทิกิจฺจสาธนวเสน โหติ อสมฺโมหโต วิสยโต จาติ อธิปฺปาโย.
าณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺโถ ปณฺณาสโก สมตฺโต.
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
๑. สาสนกถาวณฺณนา
๘๗๘. สมุทายาติ ¶ ‘‘สาสนํ นวํ กต’’นฺติอาทินา ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตา วจนสมุทายา. เอกเทสานนฺติ ตทวยวานํ. ‘‘ตีสุปิ ปุจฺฉาสู’’ติ เอวํ อธิกรณภาเวน วุตฺตา.
สาสนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อิทฺธิกถาวณฺณนา
๘๘๓-๘๘๔. อธิปฺปายวเสนาติ ตถา ตถา อธิมุจฺจนาธิปฺปายวเสน.
อิทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมกถาวณฺณนา
๘๘๗-๘๘๘. รูปสภาโว รูปฏฺโติ อาห ‘‘รูปฏฺโ นาม โกจิ รูปโต อฺโ นตฺถี’’ติ. ยํ ปน ยโต อฺํ, น ตํ ตํสภาวนฺติ อาห ‘‘รูปฏฺโต อฺํ รูปฺจ น โหตี’’ติ, รูปเมว น โหตีติ อตฺโถ. เอเตน พฺยติเรกโต ตมตฺถํ สาเธติ. ตสฺมาติ ยสฺมา รูปโต อฺโ รูปฏฺโ นตฺถิ, รูปฏฺโต จ อฺํ รูปํ, ตสฺมา รูปํ รูปเมว รูปสภาวเมวาติ ¶ เอว-กาเรน นิวตฺติตํ ทสฺเสติ ‘‘น เวทนาทิสภาว’’นฺติ. อธิปฺปาเยนาติ รูปรูปฏฺานํ อนฺตฺตาธิปฺปาเยน. อฺถาติ เตสํ อฺตฺเต รูปฏฺเน นิยเมน รูปํ นิยตนฺติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. ทสฺสิโตเยว โหติ อตฺถโต อาปนฺนตฺตา. น หิ อภินฺเน วตฺถุสฺมึ ปริยายนฺตรเภทํ กโรติ. อฺตฺตนฺติ รูปสภาวานํ รูปรูปฏฺานฺจ. สสามินิทฺเทสสิทฺธาเภทา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ ¶ วิย, กปฺปนามตฺตโต จายํ เภโท, น ปรมตฺถโตติ อาห ‘‘คเหตฺวา วิย ปวตฺโต’’ติ. เวทนาทีหิ นานตฺตเมวาติ เวทนาทีหิ อฺตฺตเมว. โส สภาโวติ โส รูปสภาโว. นานตฺตสฺาปนตฺถนฺติ รูปสฺส สภาโว, น เวทนาทีนนฺติ เอวํ เภทสฺส าปนตฺถํ. ตฺจ วจนนฺติ ‘‘รูปํ รูปฏฺเน น นิยต’’นฺติ วจนํ. วุตฺตปฺปกาเรนาติ ‘‘รูปฏฺโต อฺสฺส รูปสฺส อภาวา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน. ยทิ สโทสํ, อถ กสฺมา ปฏิชานาตีติ โยชนา.
วุตฺตเมว การณนฺติ ‘‘รูปํ รูปเมว, น เวทนาทิสภาว’’นฺติ เอวํ วุตฺตเมว ยุตฺตึ. ปเรน โจทิตนฺติ ‘‘น วตฺตพฺพํ รูปํ รูปฏฺเน นิยต’’นฺติอาทินา ปรวาทิโน โจทนํ สนฺธายาห. ตเมว การณํ ทสฺเสตฺวาติ ตเมว ยถาวุตฺตํ ยุตฺตึ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทินา ทสฺเสตฺวา. โจทนํ นิวตฺเตตีติ ‘‘อถ กสฺมา ปฏิชานาตี’’ติ วุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติ. ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘อิโต อฺถา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปาที’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ธมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
๒. กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา
๘๙๔-๘๙๕. ปุริมชวนกฺขเณติ ปรินิพฺพานจิตฺตโต อนนฺตราตีตปุริมชวนวารกฺขเณ.
กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อาเนฺชกถาวณฺณนา
๘๙๖. เหตุสรูปารมฺมณสมฺปยุตฺตธมฺมารมฺมณาทิโต ¶ ¶ ภวงฺคสทิสตฺตา จุติจิตฺตํ ‘‘ภวงฺคจิตฺต’’นฺติ อาห.
อาเนฺชกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๗. ติสฺโสปิกถาวณฺณนา
๘๙๘-๙๐๐. อรหตฺตปฺปตฺติปิ คพฺเภเยว อตฺถีติ มฺติ. สตฺตวสฺสิกา หิ โสปากสามเณราทโย อรหตฺตํ ปตฺตา. สตฺตวสฺสิโกปิ คพฺโภ อตฺถีติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโย. อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย สุปินํ อากาสสุปินํ. ตํ อภิฺานิพฺพตฺตํ มฺตีติ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อากาสคมนาทิอภิฺา วิยา’’ติ. เหฏฺิมานํ จตุนฺนํ วา มคฺคานํ อธิคเมน ธมฺมาภิสมโย อคฺคผลาธิคเมน อรหตฺตปฺปตฺติ จ สุปิเน อตฺถีติ มฺตีติ โยชนา.
ติสฺโสปิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา
๙๐๓-๙๐๕. พีชํ จตุมธุรภาวํ น คณฺหาตีติ อิทํ สกสมยวเสน วุตฺตํ, ปรสมเย ปน รูปธมฺมาปิ อรูปธมฺเมหิ สมานกฺขณา เอว อิจฺฉิตา. เตเนวาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา ขณิกา’’ติ. ขณิกตฺเตปิ วา อเจตเนสุปิ อนินฺทฺริยพทฺธรูเปสุ ภาวนาวิเสโส ลพฺภติ, กิมงฺคํ ปน สเจตเนสูติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา พีชํ จตุมธุรภาวํ น คณฺหาตี’’ติ นิทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อาเสเวนฺโต นาม โกจิ ธมฺโม นตฺถิ อิตฺตรตาย อนวฏฺานโตติ อธิปฺปาโย. อิตฺตรขณตาย เอว ปน อาเสวนํ ลพฺภติ. กุสลาทิภาเวน หิ อตฺตสทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส ¶ ปุนปฺปุนํ กรณปฺปวตฺตนํ อตฺตสทิสตาปาทนํ วาสนํ วา อาเสวนํ ปุเร ปริจิตคนฺโถ วิย ปจฺฉิมสฺสาติ.
อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ขณิกกถาวณฺณนา
๙๐๖-๙๐๗. ปถวิยาทิรูเปสูติ ¶ อเนกกลาปสมุทายภูเตสุ สสมฺภารปถวีอาทิรูเปสุ. ตตฺถ หิ เกสุจิ ปุริมุปฺปนฺเนสุ ิเตสุ เกสฺจิ ตทฺเสํ อุปฺปาโท, ตโต ปุริมนฺตรุปฺปนฺนานํ เกสฺจิ นิโรโธ โหติ เอเกกกลาปรูเปสุ สมานุปฺปาทนิโรธตฺตา เตสํ. เอวํ ปติฏฺานนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อสมานุปฺปาทนิโรเธน ปพนฺเธน ปติฏฺานปวตฺตีติ อตฺโถ. สา ปนายํ ยถาวุตฺตา ปวตฺติ กสฺมา รูปสนฺตติยา เอวาติ อาห ‘‘น หิ รูปาน’’นฺติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ยทิ สพฺเพ สงฺขตธมฺมา สมานกฺขณา, ตถา สติ อรูปสนฺตติยา วิย รูปสนฺตติยาปิ อนนฺตราทิปจฺจเยน วิธินา ปวตฺติ สิยา, น เจตํ อตฺถิ. ยทิ สิยา, จิตฺตกฺขเณ จิตฺตกฺขเณ ปถวีอาทีนํ อุปฺปาทนิโรเธหิ ภวิตพฺพนฺติ.
ขณิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
พาวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
๑. เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา
๙๐๘. เอก-สทฺโท อฺตฺโถปิ โหติ ‘‘อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ วิย, อฺตฺตฺเจตฺถ ¶ ราคาธิปฺปายโต เวทิตพฺพํ, ปุถุชฺชนสฺส ปน สฉนฺทราคปริโภคภาวโต อาห ‘‘ราคาธิปฺปายโต อฺาธิปฺปาโยวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. โก ปน โส อฺาธิปฺปาโยติ? กรุณาธิปฺปาโย. เตน วุตฺตํ ‘‘กรุณาธิปฺปาเยน เอกาธิปฺปาโย’’ติ. อยฺจ นโย อิตฺถิยา ชีวิตรกฺขณตฺถํ การฺุเน มโนรถํ ปูเรนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สํวรวินาโส น โหตีติ เอวํวาทินํ ปรวาทึ สนฺธาย วุตฺโต, ปณิธานาธิปฺปายวาทินํ ปน สนฺธาย ‘‘เอโก อธิปฺปาโยติ เอตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุตฺตมุขทสฺสนาธิปฺปาโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คโตติ ทฏฺพฺพํ. เอกโตภาเวติ สหภาเว.
เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓-๗. อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา
๙๑๐-๙๑๔. อิสฺสริเยนาติ ¶ จิตฺติสฺสริเยน, น เจโตวสิภาเวนาติ อตฺโถ. กามการิกํ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทนํ. อิสฺสริยกามการิกาเหตูติ อิสฺสริยกามการิภาวนิมิตฺตํ, ตสฺส นิพฺพตฺตนตฺถนฺติ อตฺโถ. มิจฺฉาทิฏฺิยา กรียตีติ มิจฺฉาภินิเวเสเนว ยา กาจิ ทุกฺกรการิกา กรียตีติ อตฺโถ.
อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปติรูปกถาวณฺณนา
๙๑๕-๙๑๖. เมตฺตาทโย วิยาติ ยถา เมตฺตา กรุณา มุทิตา จ สิเนหสภาวาปิ อรฺชนสภาวตฺตา อสํกิลิฏฺตฺตา จ น ราโค, เอวํ ราคปติรูปโก โกจิ ธมฺโม นตฺถิ เปตฺวา เมตฺตาทโย, อฺจิตฺตสฺส สินิยฺหนากาโร ราคสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘ราคเมว คณฺหาตี’’ติ. เอวํ โทเสปีติ เอตฺถ อิสฺสาทโย วิย น โทโส โทสปติรูปโก โกจิ อตฺถีติ โทสเมว คณฺหาตีติ โยเชตพฺพํ. เปตฺวา หิ อิสฺสาทโย อฺจิตฺตสฺส ทุสฺสนากาโร โทสสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ.
ปติรูปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา
๙๑๗-๙๑๘. อนิจฺจาทิโก ¶ ภาโวติ อนิจฺจสงฺขารปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาทิโก ภาโว ธมฺโม ปกติ เอตสฺสาติ อตฺโถ. ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺนนฺติ ‘‘ทุกฺขสจฺจํ สนฺธาย ปุจฺฉา กตา, น ทุกฺขตามตฺต’’นฺติ อยมตฺโถ วิฺายติ ‘‘น เกวลฺหิ ปมสจฺจเมว ทุกฺข’’นฺติ วจเนน. ตถา สติ ปรวาทินา จกฺขายตนาทีนํ อฺเสฺจ ตํสริกฺขกานํ ธมฺมานํ ปรินิปฺผนฺนตา นานุชานิตพฺพา สิยา. กสฺมา? เตสมฺปิ หิ ทุกฺขสจฺเจน สงฺคโห, น อิตรสจฺเจหิ. ยฺหิ สมุทยสจฺจโต นิพฺพตฺตํ, ตํ นิปฺปริยายโต ทุกฺขสจฺจํ ¶ , อิตรํ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวลฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น หิ อนุปาทินฺนานีติ อิมินา จกฺขายตนาทีนํ สมุทยสจฺเจน สงฺคหาภาวมาห. โลกุตฺตรานีติ อิมินา นิโรธมคฺคสจฺเจหิ. ยทิ เอวเมตฺถ ยุตฺติ วตฺตพฺพา, กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ? สภาโว เหส ปรวาทิวาทสฺส, ยทิทํ ปุพฺเพนาปรมสํสนฺทนํ. ตถา หิ โส วิฺูหิ ปฏิกฺขิตฺโต. ตถา เจว ตํ อมฺเหหิ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตํ. เอตนฺติ ‘‘รูปํ อปรินิปฺผนฺนํ, ทุกฺขฺเว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ ยเทตํ ตยา วุตฺตํ, เอตํ โน วต เร วตฺตพฺเพ. กสฺมา? รูปสฺส จ ทุกฺขตฺตา. รูปฺหิ อนิจฺจํ ทุกฺขาธิฏฺานฺจ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ จ.
อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
กถาวตฺถุปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส