📜
ยมกปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
สงฺเขเปเนวาติ ¶ ¶ อุทฺเทเสเนว. ยํ ‘‘มาติกาปน’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺเมสูติ ขนฺธาทิธมฺเมสุ กุสลาทิธมฺเมสุ จ. อวิปรีตโต คหิเตสุ ธมฺเมสุ มูลยมกาทิวเสน ปวตฺติยมานา เทสนา เวเนยฺยานํ นานปฺปการโกสลฺลาวหา ปริฺากิจฺจสาธนี จ โหติ, น วิปรีตโตติ อาห ‘‘วิปรีตคฺคหณํ…เป… อารทฺธ’’นฺติ. เอเตน กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตรํ ยมกปกรณเทสนาย การณมาห. ตตฺถ วิปรีตคฺคหณนฺติ ปุคฺคลปริคฺคหณาทิมิจฺฉาคาหํ. ธมฺมปุคฺคโลกาสาทินิสฺสยานนฺติ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติอาทินา (ยม. ๑.มูลยมก.๑) ธมฺเม, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๐) ปุคฺคลํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๕๑) โอกาสํ นิสฺสาย อารพฺภ ปวตฺตานํ. อาทิ-สทฺเทน ปุคฺคโลกาสอุปฺปาทนิโรธตทุภยปริฺาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สนฺนิฏฺานสํสยานนฺติ ¶ ปาฬิคติปฏิวจนสรูปทสฺสนปฏิกฺขิปนปฏิเสธนนเยหิ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส นิจฺฉยกรณํ สนฺนิฏฺานํ, ตทภาวโต สํสยนํ สํสโย. เตสํ สนฺนิฏฺานสํสยานํ.
กามฺเจตฺถ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ สํสยปุพฺพกํ สนฺนิฏฺานนฺติ ปมํ สํสโย วตฺตพฺโพ, เทเสนฺตสฺส ปน ภควโต สนฺนิฏฺานปุพฺพโก สํสโยติ ทสฺสนตฺถํ อยํ ปทานุกฺกโม กโต. สพฺพฺหิ ปริฺเยฺยํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิตสฺส ธมฺมสามิโน น กตฺถจิ สํสโย, วิสฺสชฺเชตุกามตาย ปน วิเนยฺยชฺฌาสยคตํ สํสยํ ทสฺเสนฺโต สํสยิตวเสน ปุจฺฉํ กโรตีติ เอวํ วิสฺสชฺชนปุจฺฉนวเสน น สนฺนิฏฺานสํสยา ลพฺภนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต, นิจฺฉิตสํสยธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานสํสยา ¶ เวทิตพฺพา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘กุสเลสุ กุสลา นุ โข, น นุ โข กุสลาติ สนฺเทหาภาวโต’’ติอาทิ. เตเนว จ ‘‘สนฺนิฏฺานสํสยาน’’นฺติ, ‘‘สนฺนิฏฺานสํสยวเสนา’’ติ จ ปมํ สนฺนิฏฺานคฺคหณํ กตํ.
ตนฺติ ยมกปกรณํ. ตสฺส เย สมยาทโย วตฺตพฺพา, เต กถาวตฺถุปกรณเทสนานนฺตโร เทสนาสมโย, ตาวตึสภวนเมว เทสนาเทโส, กุสลากุสลมูลาทิยมกากาเรน เทสนาติ วิภาคโต ‘‘สงฺเขเปเนวา’’ติอาทิคาถาหิ วิภาวิตา นิมิตฺเตน สทฺธึ สํวณฺณนปฏิฺา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมยเทสเทสนาวเสนา’’ติอาทิมาห. นิมิตฺตฺเหตํ อิธ สํวณฺณนาย, ยทิทํ กมานุปฺปตฺติ อาคตภารวาหิตา จ ปณฺฑิตานํ ปณฺฑิตกิจฺจภาวโต. ตตฺถ อนุปฺปตฺตํ ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ สมยาทิทสฺสเน. ยมนํ อุปรมนนฺติ ยโม มรณนฺติ อาห ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตีติ…เป… วิสโย’’ติ. ตตฺถ ยถา ‘‘ชาติยา สติ มรณํ โหตี’’ติ ชาติ ยมสฺส วิสโย, เอวํ ‘‘อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ มรณํ โหตี’’ติ อุปาทานกฺขนฺธา ยมสฺส วิสโยติ โยเชตพฺพํ. เต หิ มรณธมฺมิโนติ. อนุปฺปตฺตมรณํเยว กิพฺพิสการินํ ปุคฺคลํ ยมปุริสา วิวิธา กมฺมการณา กโรนฺติ, น อปฺปตฺตมรณนฺติ มรณํ ยมสฺส วิสโย วุตฺโต. อาณาปวตฺติฏฺานนฺติ อิทํ วิสย-สทฺทสฺส อตฺถวจนํ. เทสํ วาติ กามาทิธาตุตฺตยเทสํ สนฺธายาห. ธาตุตฺตยิสฺสโร หิ มจฺจุราชา. ปฺจานนฺตริยานิ อฺสตฺถารุทฺเทโส จ, เตน วา สทฺธึ ปฺจ เวรานิ ฉ อภพฺพฏฺานานิ. อาวตฺตาติ ปทกฺขิณาวตฺตา. ตนุรุหาติ โลมา.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. มูลยมกํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. ยมกสมูหสฺสาติ ¶ ¶ มูลยมกาทิกสฺส ยมกสมูหสฺส. มูลยมกาทโย หิ ปกรณาเปกฺขาย อวยวภูตาปิ นิจฺจาวยวาเปกฺขาย ยมกสมูโหติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ตํสมูหสฺส จ สกลสฺส ปกรณสฺสา’’ติ.
กุสลากุสลมูลวิเสสานนฺติ ทุติยปุจฺฉาย วุตฺตานํ สํสยปทสงฺคหิตานํ กุสลสงฺขาตานํ, ตถา ปมปุจฺฉาย วุตฺตานํ กุสลมูลสงฺขาตานํ วิเสสานํ อตฺถยมกภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ โยชนา. ยถา หิ ปมปุจฺฉาย วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตาเยว กุสลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตา, เอวํ ปมปุจฺฉายํ วิเสสภาเวน วุตฺตาเยว กุสลมูลธมฺมา ทุติยปุจฺฉายํ วิเสสวนฺตภาเวน วุตฺตา. วตฺตุวจนิจฺฉาวเสน หิ ธมฺมานํ วิเสสวิเสสวนฺตตาวิภาคา โหนฺตีติ. กุสลมูลกุสลวิเสเสหิ สํสยิตปทสงฺคหิเตหิ กุสลกุสลมูลานํ วิเสสวนฺตานนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ วิเสสวนฺตาเปกฺขวิเสสวเสน ปโม อตฺถวิกปฺโป วุตฺโต, ทุติโย ปน วิเสสาเปกฺขวิเสสวนฺตวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. เตนาห ‘‘าตุํ อิจฺฉิตานํ หี’’ติอาทิ.
ตตฺถ าตุํ อิจฺฉิตานนฺติ ปุจฺฉาย วิสยภูตานนฺติ อตฺโถ. วิเสสานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสสานํ. วิเสสวนฺตาเปกฺขานนฺติ กุสลมูลกุสลสงฺขาเตหิ วิเสสวนฺเตหิ สาเปกฺขานํ. วิเสสวตนฺติ กุสลมูลกุสลานํ. วิเสสาเปกฺขานนฺติ กุสลกุสลมูลวิเสเสหิ สาเปกฺขานํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ มูลยมเก. ปธานภาโวติ ปมวิกปฺเป ตาว สํสยิตปฺปธานตฺตา ปุจฺฉาย วิเสสานํ ปธานภาโว เวทิตพฺโพ. เต หิ สํสยิตานํ วิเสสวนฺโตติ. ทุติยวิกปฺเป ปน วิเสสา นาม วิเสสวนฺตาธีนาติ วิเสสวนฺตานํ ตตฺถ ปธานภาโว ทฏฺพฺโพ. ทฺวินฺนํ ปน เอกชฺฌํ ปธานภาโว น ยุชฺชติ. สติ หิ อปฺปธาเน ปธานํ นาม สิยา. เตนาห ‘‘เอเกกาย ปุจฺฉาย เอเกโก เอว อตฺโถ สงฺคหิโต โหตี’’ติ. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา วินิจฺฉิตวิเสสิตพฺพภาเวหิ อิธ ปธานภาโว น ยุชฺชเตวาติ. น ธมฺมวาจโกติ น สภาวธมฺมวาจโก. สภาวธมฺโมปิ ¶ หิ อตฺโถติ วุจฺจติ ‘‘คมฺภีรปฺํ นิปุณตฺถทสฺสิ’’นฺติอาทีสุ ¶ (สุ. นิ. ๑๗๘). ‘‘เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) อตฺถ-สทฺทสฺส เหตุผลวาจกตา ทฏฺพฺพา. อาทิ-สทฺเทนสฺส ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๒๙) อาคตา หิตาทิวาจกตา สงฺคยฺหติ. เตเนวาติ ปาฬิอตฺถวาจกตฺตา เอว.
ตีณิปิ ปทานีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, สมุจฺจโย จ ตุลฺยโยเค สิยา. กึ นาม-ปเทน อนวเสสโต กุสลาทีนํ สงฺคโหติ อาสงฺกาย ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมาห ‘‘ตีณิปิ…เป… สงฺคาหกตฺต’’นฺติ. ตตฺถ สงฺคาหกตฺตมตฺตนฺติ มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถติ. เตน นิวตฺติตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘น นิรวเสสสงฺคาหกตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. น หิ รูปํ นาม-ปเทน สงฺคยฺหติ. กุสลาทิเยว นามนฺติ นิยโม ทฏฺพฺโพ, น นามํเยว กุสลาทีติ อิมเมว จ นิยมํ สนฺธายาห ‘‘กุสลาทีนํ สงฺคาหกตฺตมตฺตเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ยทิปิ นาม-ปทํ น นิรวเสสกุสลาทิสงฺคาหกํ, กุสลาทิสงฺคาหกํ ปน โหติ, ตทตฺถเมว จ ตํ คหิตนฺติ นามสฺส กุสลตฺติกปริยาปนฺนตา วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสลาทิ…เป… วุตฺต’’นฺติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๕๒. ทุติยยมเกติ เอกมูลยมเก. เอวมิธาปีติ ยถา เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา อารทฺธา, เอวํ อิธาปิ อฺมฺมูลยมเกปิ ‘‘เย เกจิ กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา อารภิตพฺพา สิยา. กสฺมา? ปุริมยมก…เป… อปฺปวตฺตตฺตาติ. อิทฺจ ทุติยยมกสฺส ตถา อปฺปวตฺตตฺตา วุตฺตํ, ตติยยมกํ ปน ตเถว ปวตฺตํ. เกจีติ ปทการา. เต หิ ยถา ปมทุติยยมเกสุ ปุริมปุจฺฉา เอว ปริวตฺตนวเสน ปจฺฉิมปุจฺฉา กตาติ ปจฺฉิมปุจฺฉาย ปุริมปุจฺฉา สมานา เปตฺวา ปฏิโลมภาวํ, น ตถา อฺมฺยมเก. ตตฺถ หิ ทฺเวปิ ปุจฺฉา อฺมฺวิสทิสา. ยทิ ตตฺถาปิ ทฺวีหิปิ ปุจฺฉาหิ สทิสาหิ ภวิตพฺพํ ¶ , ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ ปมปุจฺฉา อารภิตพฺพา, ปจฺฉิมปุจฺฉา วา ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ¶ วตฺตพฺพา สิยา. เอวํ ปน อวตฺวา ปมทุติยยมเกสุ วิย ปุริมปจฺฉิมปุจฺฉา สทิสา อกตฺวา ตติยยมเก ตาสํ วิสทิสตา ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อนารทฺธตฺตา, ตสฺมา ปฏิโลมปุจฺฉานุรูปาย อนุโลมปุจฺฉาย ภวิตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เย เกจิ กุสลาติ อปุจฺฉิตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ.
อตฺถวเสนาติ สมฺภวนฺตานํ นิจฺฉิตสํสยิตานํ อตฺถานํ วเสน. ตทนุรูปายาติ ตสฺสา ปุริมปุจฺฉาย อตฺถโต พฺยฺชนโต จ อนุจฺฉวิกาย. ปุริมฺหิ อเปกฺขิตฺวา ปจฺฉิมาย ภวิตพฺพํ. เตนาติ ตสฺมา. ยสฺมา อนุโลเม สํสยจฺเฉเท ชาเตปิ ปฏิโลเม สํสโย อุปฺปชฺชติ, ยทิ น อุปฺปชฺเชยฺย, ปฏิโลมปุจฺฉาย ปโยชนเมว น สิยา, ตสฺมา น ปจฺฉิมปุจฺฉานุรูปา ปุริมปุจฺฉา, อถ โข วุตฺตนเยน ปุริมปุจฺฉานุรูปา ปจฺฉิมปุจฺฉา, ตาย จ อนุรูปตาย อตฺถาทิวเสน ทฺวินฺนํ ปทานํ สมฺพนฺธตฺตา อตฺถาทิยมกตา วุตฺตา. เทสนากฺกมโต เจตฺถ อนุโลมปฏิโลมตา เวทิตพฺพา ‘‘กุสลา กุสลมูลา’’ติ วตฺวา ‘‘กุสลมูลา กุสลา’’ติ จ วุตฺตตฺตา. เสสยมเกสุปิ เอเสว นโย. วิเสสวนฺตวิเสส, วิเสสวิเสสวนฺตคฺคหณโต วา อิธ อนุโลมปฏิโลมตา เวทิตพฺพา. ปมปุจฺฉายฺหิ เย ธมฺมา วิเสสวนฺโต, เต นิจฺฉยาธิฏฺาเน กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา’’ติ วตฺวา เตสุ ยสฺมึ วิเสโส สํสยาธิฏฺาโน, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติ ปุจฺฉา กตา. ทุติยปุจฺฉายํ ปน ตปฺปฏิโลมโต เยน วิเสเสน เต วิเสสวนฺโต, ตํ วิเสสํ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา ปน กุสลมูลา’’ติ วตฺวา เต วิเสสวนฺเต สํสยาธิฏฺานภูเต ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉา กตา. อนิยตวตฺถุกา หิ สนฺนิฏฺานสํสยา อเนกชฺฌาสยตฺตา สตฺตานํ.
อิมินาปิ พฺยฺชเนนาติ ‘‘เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ อิมินาปิ วากฺเยน. เอวํ น สกฺกา วตฺตุนฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตเมวาธิปฺปายํ วิวรติ ‘‘น หี’’ติอาทินา. ตตฺถ เตเนวาติ กุสลพฺยฺชนตฺถสฺส กุสลมูเลน เอกมูลพฺยฺชนตฺถสฺส ภินฺนตฺตา เอว. วิสฺสชฺชนนฺติ วิภชนํ ¶ . อิตรถาติ กุสลมูเลน เอกมูลพฺยฺชเนน ปุจฺฉาย กตาย. ตานิ วจนานีติ กุสลวจนํ กุสลมูเลน เอกมูลวจนฺจ. กุสลจิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน จสฺส อพฺยากตทีปนตา ทฏฺพฺพา. เอตฺถาติ ‘‘อิมินาปิ พฺยฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวโต’’ติ เอตสฺมึ วจเน. เย เกจิ กุสลา…เป… สมฺภวโตติ เอเตน กุสลานํ กุสลมูเลน เอกมูลตาย พฺยภิจาราภาวํ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘น หิ…เป… สนฺตี’’ติ. วุตฺตพฺยฺชนตฺถสฺเสว ¶ สมฺภวโตติ หิ อิมินา อวุตฺตพฺยฺชนตฺถสฺส สมฺภวาภาววจเนน สฺวายมธิปฺปายมตฺโถ วิภาวิโต. ยถา หิ กุสลมูเลน เอกมูลพฺยฺชนตฺโถ กุสลพฺยฺชนตฺถํ พฺยภิจรติ, น เอวํ ตํ กุสลพฺยฺชนตฺโถ. กถํ กตฺวา โจทนา, กถฺจ กตฺวา ปริหาโร? กุสลมูเลน เอกมูลา กุสลา เอวาติ โจทนา กตา, กุสลมูเลน เอกมูลา เอว กุสลาติ ปน ปริหาโร ปวตฺโตติ เวทิตพฺพํ. ทุติยยมเก วิย อปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา. กุสลมูเลหีติ กุสเลหิ มูเลหิ. เตติ กุสลมูเลน เอกมูลา.
เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ปการตฺโถ วา. เตน ‘‘กุสลมูลานิ เอกมูลานิ เจว อฺมฺมูลานิ จา’’ติอาทิปาฬิเสสํ ทสฺเสติ. ยํ สนฺธาย ‘‘เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เหฏฺาติ อนุโลมปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน. วุตฺตนเยนาติ ‘‘มูลานิ ยานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ตมฺปีติ ‘‘กุสลมูเลนา’’ติอาทิ อฏฺกถาวจนมฺปิ. ตถาติ เตน ปกาเรน, อนุโลมปุจฺฉายํ วิย วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพํ ภเวยฺยาติ อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถ. เยน การเณน ‘‘น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อามนฺตา’’อิจฺเจว วิสฺสชฺชเนน ภวิตพฺพนฺติ ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉายํ วิย ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉิเตปิ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนเมว ลพฺภติ, น อนุโลมปุจฺฉายํ วิย สรูปทสฺสนวิสฺสชฺชนํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพสฺส อภาวโต. เย หิ ธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลา, น เต ธมฺมา กุสลมูเลน อฺมฺมูลาว. เย ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลา, เต กุสลมูเลน เอกมูลาว. เตนาห ‘‘น หิ…เป… วิภาโค กาตพฺโพ ภเวยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ เยนาติ เยน อฺมฺมูเลสุ เอกมูลสฺส อภาเวน. ยตฺถาติ ยสฺมึ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเท. อฺมฺมูลกตฺตา เอกมูลกตฺตา จาติ อธิปฺปาโย. ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนฺหิ เอเกเกน อฺมฺมูลกตฺเต วุตฺเต เตสํ เอเกเกน เอกมูลกตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ สมานตฺโถ เอกสทฺโทติ กตฺวา. เตเนวาห ‘‘ยตฺถ ปน…เป… น เอกมูลานี’’ติ. ตยิทํ มิจฺฉา, ทฺวีสุปิ เอเกเกน อิตรสฺส เอกมูลกตฺตํ สมฺภวติ เอวาติ. เตนาห ‘‘เอตสฺส คหณสฺส นิวารณตฺถ’’นฺติอาทิ. ‘‘เย ธมฺมา กุสลมูเลน อฺมฺมูลา, เต กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺเตน อิธ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปเทน ยตฺถ ทฺเว มูลานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ เอเกเกน อิตรสฺส เอกมูลกตฺตํ ปกาสิตเมวาติ อาห ‘‘อามนฺตาติ อิมินาว วิสฺสชฺชเนน ตํคหณนิวารณโต’’ติ ¶ . นิจฺฉิตตฺตาติ เอตฺถ เอกโต อุปฺปชฺชมานานํ ติณฺณนฺนํ ตาว มูลานํ นิจฺฉิตํ โหตุ อฺมฺเกมูลกตฺตํ, ทฺวินฺนํ ปน กถนฺติ อาห ‘‘อฺมฺมูลานํ หี’’ติอาทิ. สมานมูลตา เอวาติ อวธารเณน นิวตฺติตตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘น อฺมฺสมานมูลตา’’ติ วุตฺตํ. เตน อฺมฺมูลานํ สมานมูลตามตฺตวจนิจฺฉาย เอกมูลคฺคหณํ, น เตสํ อฺมฺปจฺจยตาวิสิฏฺสมานมูลตาทสฺสนตฺถนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺวินฺนํ มูลานนฺติ ทฺวินฺนํ เอกมูลานํ เอกโต อุปฺปชฺชมานานํ. ยถา เตสํ สมานมูลตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํมูเลหิ อฺเหีติ อิตรมูเลหิ มูลทฺวยโต อฺเหิ สหชาตธมฺเมหิ.
อิทานิ เยน อธิปฺปาเยน ปฏิโลเม ‘‘กุสลา’’อิจฺเจว ปุจฺฉา กตา, น ‘‘กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺมฺมูลตฺเต ปน…เป… กตาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. น หิ กุสลมูเลน อฺมฺมูเลสุ กิฺจิ เอกมูลํ น โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. มูลยุตฺตตเมว วทติ, น มูเลหิ อยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อฺถา ปุพฺเพนาปรํ วิรุชฺเฌยฺย. เตเนวาติ มูลยุตฺตตาย เอว วุจฺจมานตฺตา. อุภยตฺถาปีติ อฺมฺมูลา เอกมูลาติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ. ‘‘กุสลมูเลนา’’ติ วุตฺตํ, กุสลมูเลน สมฺปยุตฺเตนาติ หิ อตฺโถ. ยทิ อุภยมฺปิ วจนํ มูลยุตฺตตเมว วทติ, อถ กสฺมา อนุโลมปุจฺฉายเมว เอกมูลคฺคหณํ กตํ, น ปฏิโลมปุจฺฉายนฺติ อุภยตฺถาปิ ตํ คเหตพฺพํ น วา คเหตพฺพํ. เอวฺหิ มูเลกมูลยมกเทสนาหิ อยํ อฺมฺยมกเทสนา สมานรสา สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ ตตฺถาติ ตสฺมึ อฺมฺยมเก. ยทิปิ เอกมูลา อฺมฺมูลาติ อิทํ ปททฺวยํ วุตฺตนเยน มูลยุตฺตตเมว วทติ, ตถาปิ สามฺวิเสสลกฺขเณ อตฺเถว เภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘มูลโยคสามฺเ’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมูลกานํ สมานมูลตา เอกมูลตฺตนฺติ เอกมูลวจนํ เตสุ อวิเสสโต มูลสพฺภาวมตฺตํ วทติ, น อฺมฺมูลสทฺโท วิย มูเลสุ ลพฺภมานํ วิเสสํ, น จ สามฺเ นิจฺฉโย วิเสเส สํสยํ วิธมตีติ อิมมตฺถมาห ‘‘มูลโยคสามฺเ…เป… ปวตฺตา’’ติ อิมินา. วิเสเส ปน นิจฺฉโย สามฺเ สํสยํ วิธมนฺโต เอว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘มูลโยควิเสเส ปน…เป… นิจฺฉิตเมว โหตี’’ติ. ตสฺมาติ วุตฺตสฺเสว ตสฺส เหตุภาเวน ปรามสนํ, วิเสสนิจฺฉเยเนว อวินาภาวโต, สามฺสฺส นิจฺฉิตตฺตา ตตฺถ วา สํสยาภาวโตติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอกมูลาติ ปุจฺฉํ อกตฺวา’’ติ. กุสลภาวทีปกํ น โหตีติ กุสลภาวสฺเสว ¶ ทีปกํ น โหติ ตทฺชาติกสฺสปิ ทีปนโต. เตนาห ‘‘กุสลภาเว สํสยสพฺภาวา’’ติ. อฺมฺมูลวจนนฺติ เกวลํ อฺมฺมูลวจนนฺติ อธิปฺปาโย. กุสลาธิการสฺส อนุวตฺตมานตฺตาติ อิมินา ‘‘สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ กุสลคฺคหเณ การณมาห. เอกมูลคฺคหเณ หิ ปโยชนาภาโว ทสฺสิโต, กุสลสฺส วเสน จายํ เทสนาติ.
๕๓-๖๑. มูลนเย วุตฺเต เอว อตฺเถติ มูลนเย วุตฺเต เอว กุสลาทิธมฺเม. กุสลาทโย หิ สภาวธมฺมา อิธ ปาฬิอตฺถตาย อตฺโถติ วุตฺโต. กุสลมูลภาเวน, มูลสฺส วิเสสเนน, มูลโยคทีปเนน จ ปกาเสตุํ. กุสลมูลภูตา มูลา กุสลมูลมูลาติ สมาสโยชนา. มูลวจนฺหิ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณํ. อกุสลาพฺยากตาปิ มูลธมฺมา อตฺถีติ กุสลมูลภาเวน มูลธมฺมา วิเสสิตา. มูลคฺคหเณน จ มูลวนฺตานํ มูลโยโค ทีปิโต โหติ. สมาเนน มูเลน, มูลสฺส วิเสสเนน, มูลโยคทีปเนน จ ปกาเสตุํ ‘‘เอกมูลมูลา’’ติ, อฺมฺสฺส มูเลน มูลภาเวน, มูลสฺส วิเสสเนน, มูลโยคทีปเนน จ ปกาเสตุํ ‘‘อฺมฺมูลมูลา’’ติ มูลมูลนโย วุตฺโตติ โยชนา. ตีสุปิ ยมเกสุ ยถาวุตฺตวิเสสนเมเวตฺถ ปริยายนฺตรํ ทฏฺพฺพํ.
มูลโยคํ ¶ ทีเปตุนฺติ มูลโยคเมว ปธานํ สาติสยฺจ กตฺวา ทีเปตุนฺติ อธิปฺปาโย. ยถา หิ กุสลานิ มูลานิ เอเตสนฺติ กุสลมูลกานีติ พาหิรตฺถสมาเส มูลโยโค ปธานภาเวน วุตฺโต โหติ, น เอวํ ‘‘กุสลสงฺขาตา มูลา กุสลมูลา’’ติ เกวลํ, ‘‘กุสลมูลมูลา’’ติ สวิเสสนํ วา วุตฺเต อุตฺตรปทตฺถปฺปธานสมาเส. เตนาห ‘‘อฺปทตฺถ…เป… ทีเปตุ’’นฺติ. วุตฺตปฺปกาโรวาติ ‘‘กุสลมูลภาเวน มูลสฺส วิเสสเนนา’’ติอาทินา มูลมูลนเย จ, ‘‘อฺปทตฺถสมาสนฺเตน ก-กาเรนา’’ติอาทินา มูลกนเย จ วุตฺตปฺปกาโร เอว. วจนปริยาโย มูลมูลกนเย เอกชฺฌํ กตฺวา โยเชตพฺโพ.
๗๔-๘๕. น เอกมูลภาวํ ลภมาเนหีติ อพฺยากตมูเลน น เอกมูลกํ ตถาวตฺตพฺพตํ ลภมาเนหิ อฏฺารสอเหตุกจิตฺตุปฺปาทาเหตุกสมุฏฺานรูปนิพฺพาเนหิ เอกโต อลพฺภมานตฺตา. ยถา หิ ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทาทโย เหตุปจฺจยวิรหิตา อเหตุกโวหารํ ลภนฺติ, น เอวํ สเหตุกสมุฏฺานํ รูปํ. เตนาห ‘‘อเหตุกโวหารรหิตํ กตฺวา’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพํ รูปํ น เหตุกเมว, อเหตุกเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา กิฺจาปิ สเหตุกสมุฏฺานมฺปิ รูปํ อเหตุกํ, ‘‘อพฺยากโต ¶ ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๓) ปน วจนโต เหตุปจฺจยโยเคน สเหตุกสมุฏฺานสฺส รูปสฺส อเหตุกโวหาราภาโว วุตฺโต. เกจิ ปน ‘‘อพฺโพหาริกํ กตฺวาติ สเหตุกโวหาเรน อพฺโพหาริกํ กตฺวาติ อตฺถํ วตฺวา อฺถา ‘อเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วทนฺติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมว อเหตุกโวหาราภาเวน สเหตุกตาปริยายสฺส อตฺถสิทฺธตฺตา. อปิจ เหตุปจฺจยสพฺภาวโต ตสฺส สเหตุกตาปริยาโย ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘น วา สเหตุกทุเก วิย…เป… อพฺโพหาริกํ กต’’นฺติ. เอตฺถ เอตฺถาติ เอตสฺมึ เอกมูลกทุเก. เหตุปจฺจยโยคาโยควเสนาติ เหตุปจฺจเยน โยคาโยควเสน, เหตุปจฺจยสฺส สพฺภาวาสพฺภาววเสนาติ อตฺโถ. สเหตุกโวหารเมว ลภติ ปจฺจยภูตเหตุสพฺภาวโต.
อปเร ¶ ปน ภณนฺติ ‘‘สเหตุกจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ อเหตุกํ อพฺยากตนฺติ อิมินา วจเนน สงฺคหํ คจฺฉนฺตมฺปิ สมูลกตฺตา ‘อพฺยากตมูเลน น เอกมูล’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, สติปิ สมูลกตฺเต นิปฺปริยาเยน สเหตุกํ น โหตีติ ‘อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ‘อเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน น เอกมูลํ, สเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ อนวโรธโต อพฺโพหาริกํ กตฺวาติ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ‘‘สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺานํ รูปํ อพฺยากตมูเลน เอกมูลํ โหตี’’ติ อฏฺกถายํ ตสฺส เอกมูลภาวสฺส นิจฺฉิตตฺตา, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๘๖-๙๗. กุสลากุสลาพฺยากตราสิโต นมนนามนสงฺขาเตน วิเสเสน อรูปธมฺมานํ คหณํ นิทฺธารณํ นาม โหตีติ อาห ‘‘นามานํ นิทฺธาริตตฺตา’’ติ. เตน เตสํ อธิกภาวมาห วิฺายมานเมว ปกรเณน อปริจฺฉินฺนตฺตา. ยทิ เอวํ ‘‘อเหตุกํ นามํ สเหตุกํ นาม’’นฺติ ปานฺตเร กสฺมา นามคฺคหณํ กตนฺติ อาห ‘‘สุปากฏภาวตฺถ’’นฺติ, ปริพฺยตฺตํ กตฺวา วุตฺเต กึ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
มูลยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ขนฺธยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวาโร
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๒-๓. ขนฺธยมเก ¶ …เป… ปริฺา จ วตฺตพฺพาติ อิทํ ปธานภาเวน วตฺตพฺพทสฺสนํ. อภิฺเยฺยกถา หิ อภิธมฺโม, สา จ ยาวเทว ปริฺตฺตาติ ปริฺาสุ จ น วินา ตีรณปริฺาย ปหานปริฺา, ตีรณฺจ สมฺปุณฺณปรานุคฺคหสฺส อธิปฺเปตตฺตา กาลปุคฺคโลกาสวิภาคมุเขน ขนฺธานํ วิสุํ สห จ อุปฺปาทนิโรธลกฺขณปริคฺคหวเสน สาติสยํ สมฺภวติ, นาฺถาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉสุ กาลเภเทสุ…เป… ปริฺา จ วตฺตพฺพา’’ติ ปธานํ วตฺตพฺพํ อุทฺธรติ. ตตฺถ ปน ยถา น ตีรณปริฺาย วินา ปหานปริฺา, เอวํ ตีรณปริฺา วินา าตปริฺาย. สา ¶ จ สุตมยาณมูลิกาติ เทสนากุสโล สตฺถา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สมุทายาวยวปทตฺถาทิวิภาคทสฺสนมุเขน ขนฺเธสุ ปริฺาปฺปเภทํ ปกาเสตุกาโม ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา เทสนํ อารภีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต ปน ขนฺธา’’ติอาทิมาห. ปฺจหิ ปเทหีติ ปฺจหิ สมุทายปเทหิ.
ตตฺถาติ เตสุ สมุทายาวยวปเทสุ. ธมฺโมติ รุปฺปนาทิโก เยฺยธมฺโม. สมุทายปทสฺสาติ รูปกฺขนฺธาทิสมุทายปทสฺส. ยทิปิ อวยววินิมุตฺโต ปรมตฺถโต สมุทาโย นาม นตฺถิ, ยถา ปน อวยโว สมุทาโย น โหติ, เอวํ น สมุทาโยปิ อวยโวติ สติปิ สมุทายาวยวานํ เภเท ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาวโต อตฺเถวาเภโทติ ปททฺวยสฺส สมานตฺถตาย สิยา อาสงฺกาติ อาห ‘‘เอตสฺมึ สํสยฏฺาเน’’ติ. ‘‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตู’’ติอาทีสุ เอกเทโส สมุทายปทตฺโถ วุตฺโต, ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ…เป… อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒) ปน สกโลติ อาห ‘‘รูปาทิ…เป… อตฺโถ’’ติ. อวยวปทานฺเจตฺถ วิเสสนวิเสสิตพฺพวิสยานํ สมานาธิกรณตาย สมุทายปทตฺถตา วุตฺตา, ตโต เอว สมุทายปทานมฺปิ อวยวปทตฺถตา. น หิ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ อตฺถานํ อจฺจนฺตํ เภโท อเภโท วา อิจฺฉิโต, อถ โข เภทาเภโท, ตสฺมา ¶ อเภททสฺสนวเสน ปมนโย วุตฺโต, เภททสฺสนวเสน ทุติยนโย. โย หิ รุปฺปนาทิสงฺขาโต ราสฏฺโ อวยวปเทหิ รูปาทิสทฺเทหิ จ ขนฺธสทฺเทน จ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ภินฺทิตฺวา วุตฺโต, สฺวายํ อตฺถโต ราสิภาเวน อเปกฺขิโต รุปฺปนาทิอตฺโถ เอวาติ.
ยถา อวยวปเทหิ วุจฺจมาโนปิ สมุทายปทสฺส อตฺโถ โหติ, เอวํ สมุทายปเทหิ วุจฺจมาโนปิ อวยวปทสฺส อตฺโถติ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปทโสธนา กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทิอวยวปเทหิ…เป… ปทโสธนวาโร วุตฺโต’’ติ. ตตฺถ เอกจฺจสฺส อวยวปทสฺส อฺตฺถ วุตฺติยา อวยวปทตฺถสฺส สมุทายปทตฺถตาย สิยา อเนกนฺติกตา, สมุทายปทสฺส ปน ตํ นตฺถีติ สมุทายปทตฺถสฺส อวยวปทตฺถตาย พฺยภิจาราภาโว ¶ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติ ปาฬิยา ปกาสิโตติ วุตฺตํ ‘‘รูปาทิ…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ.
‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ขนฺธตฺถสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปธานภูตสฺส ขนฺธปทสฺสา’’ติ. เวทนาทิอุปปทตฺถสฺส จ สมฺภวโต ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ. รูปาวยวปเทน วุตฺตสฺสาติ รูปสงฺขาเตน อวยวปเทน วิเสสนภาเวน วุตฺตสฺส ขนฺธตฺถสฺส รูปกฺขนฺธภาโว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ รูปกฺขนฺธปเท. ปธานภูเตน วิเสสิตพฺพตฺตา ขนฺธาวยวปเทน วุตฺตสฺส รุปฺปนฏฺสฺส กึ เวทนากฺขนฺธาทิภาโว โหตีติ โยชนา. สมาเน อวยวปทาภิเธยฺยภาเว อปฺปธาเนน ปเทน โย อตฺโถ วิฺายติ, โส กสฺมา ปธาเนน น วิฺายตีติ อธิปฺปาโย. ขนฺธาวยวปเทน วุตฺโต ธมฺโมติ ราสฏฺมาห. ตตฺถ โกจีติ รุปฺปนฏฺโ. เกนจิ สมุทายปเทนาติ รูปกฺขนฺธปเทน, น เวทนากฺขนฺธาทิปเทน. เตนาห ‘‘น สพฺโพ สพฺเพนา’’ติ. เอส นโย เวทนากฺขนฺธาทีสุ. รูปรูปกฺขนฺธาทิอวยวสมุทายปทโสธนมุเขน ตตฺถ จ จตุกฺขนฺธวเสน ปวตฺตา ปาฬิคติ ปทโสธนมูลจกฺกวาโร. เอวฺจ ทสฺเสนฺเตนาติ อิมินา ยฺวายํ รูปาทิอวยวปเทหิ รูปกฺขนฺธาทิสมุทายปเทหิ จ ทสฺสิตากาโร อตฺถวิเสโส, ตํ ปจฺจามสติ. วิเสสนภาโว เภทกตาย สามฺโต อวจฺเฉทกตฺตา, วิเสสิตพฺพภาโว อเภทโยเคน เภทนฺตรโต อวิจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา, สมานาธิกรณภาโว เตสํ เภทาเภทานํ เอกวตฺถุสนฺนิสฺสยตฺตา.
เตนาติ ¶ ยถาวุตฺเตน วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สมานาธิกรเณ. เตนาติ วา สมานาธิกรณภาเวน. เอตฺถาติ รูปกฺขนฺธปเท. ยถา นีลุปฺปลปเท อุปฺปลวิเสสนภูตํ นีลํ วิสิฏฺเมว โหติ, น ยํ กิฺจิ, เอวมิธาปิ ขนฺธวิเสสนภูตํ รูปมฺปิ วิสิฏฺเมว สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ ขนฺธโต…เป… โหตี’’ติ อาห. ตถา ‘‘รูปฺจ ตํ ขนฺโธ จา’’ติ สมานาธิกรณภาเวเนว ยํ รูปํ, โส ขนฺโธ. โย ขนฺโธ, ตํ รูปนฺติ อยมฺปิ อาปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘สพฺเพว…เป… วิเสสิตพฺพา’’ติ. วิเสสเนน จ นาม นิทฺธาริตรูเปน ภวิตพฺพํ อวจฺเฉทกตฺตา, น อนิทฺธาริตรูเปนาติ อาห ‘‘กึ ปน ต’’นฺติอาทิ, ตสฺเสว คหิตตฺตา น ปิยรูปสาตรูปสฺสาติ อธิปฺปาโย. น ¶ หิ ตํ ขนฺธวิเสสนภาเวน คหิตํ, วิสฺสชฺชนํ กตํ ตสฺเสวาติ โยชนา. น ขนฺธโต อฺํ รูปํ อตฺถีติ อิทํ รุปฺปนฏฺโ รูปนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, น หิ โส ขนฺธวินิมุตฺโต อตฺถิ. เตเนวาติ ยถาวุตฺตรูปสฺส ขนฺธวินิมุตฺตสฺส อภาเวเนว. ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปํ, ทสฺเสนฺเตนปฺปก’’นฺติ จ อาทีสุ อตทตฺถสฺส รูปสทฺทสฺส ลพฺภมานตฺตา ‘‘เตน รูปสทฺเทนา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. วุจฺจมานํ ภูตุปาทายมฺปิ เภทํ ธมฺมชาตํ. สุทฺเธนาติ เกวเลน, รูปสทฺเทน วินาปีติ อตฺโถ. ตยิทํ ปกรณาทิอวจฺฉินฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ, สมานาธิกรณตํ วา. โย หิ รูปสทฺเทน สมานาธิกรโณ ขนฺธสทฺโท, เตน ยถาวุตฺตรูปสทฺเทน วิย ตทตฺโถ วุจฺจเตว. เตนาห ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติ. ยทิปิ ยถาวุตฺตํ รูปํ ขนฺโธ เอว จ, ขนฺโธ ปน น รูปเมวาติ อาห ‘‘น จ สพฺเพ…เป… วิเสสิตพฺพา’’ติ. เตเนวาติ อรูปสภาวสฺส ขนฺธสฺส อตฺถิภาเวเนว. เตติ ขนฺธา. วิภชิตพฺพาติ ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา วิภาเคน ทสฺเสตพฺพา.
ขนฺธานํ รูปวิเสสน…เป… สํสโย โหตีติ เอตฺถ กึ ขนฺธโต อฺาปิ เวทนา อตฺถิ, ยโต วินิวตฺตา เวทนา ขนฺธวิเสสนํ โหติ, สพฺเพ จ ขนฺธา กึ ขนฺธวิเสสนภูตาย เวทนาย วิเสสิตพฺพาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. เกจีติ อนุภวนาทิปฺปการา. เกนจิ วิเสสเนนาติ เวทนาทินา วิเสสเนน.
เอตฺถ จ รูปาทิปณฺณตฺติ ขนฺธปณฺณตฺติ จ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา วิสุํ สห จ รุปฺปนาทิเก อตฺเถ ปวตฺตมานา กทาจิ อวยวภูเต ปวตฺตติ, กทาจิ สมุทายภูเต, ตสฺสา ปน ตถา ปวตฺตนากาเร นิทฺธาริเต ยสฺมา รูปาทิกฺขนฺธา ปทโต อตฺถโต จ ¶ วิโสธิตา นาม โหนฺติ ตพฺพิสยกงฺขาปโนทนโต, ตสฺมา ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปมวาเรน รูปาทิอวยวปเทหิ อวยวตฺโถ วิย สมุทายตฺโถปิ วุจฺจติ, ตถา สมุทายปเทหิปีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน ทุติยวาเรน วิเสสวาจี วิย รูปาทิอวยวปเทหิ สามฺภูเตนปิ ตํตํวิสิฏฺเน ขนฺธาวยวปเทน โส ¶ โส เอว สมุทายตฺโถ วุจฺจติ, น สพฺโพติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. ขนฺธวินิมุตฺตสฺส ยถาธิปฺเปตสฺส อภาวา ยทิปิ ขนฺโธเยว รูปํ, โส ปน น สพฺโพ รูปํ, อถ โข ตเทกเทโส, ตถา เวทนาทโยปีติ อยมตฺโถ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินยปฺปวตฺเตน ตติยวาเรน ทสฺสิโต. ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน จตุตฺถวาเรน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ รูปสฺส ขนฺธภาเว นิจฺฉิเต ขนฺโธ นามายํ น เกวลํ รูปเมว, อถ โข เวทนาทิ จาติ เวทนาทีนมฺปิ ขนฺธภาวปฺปกาสเน น สพฺเพ ขนฺธา เวทนาทิวิเสสวนฺโต, เกจิเทว ปน เตน เตน วิเสเสน ตถา วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. เอวํ ทสฺเสนฺตี เจสา ปาฬิ ขนฺธานํ ยถาวุตฺตปณฺณตฺติโสธนมุเขน สรูปาวธารณาย สํวตฺตติ, ตฺจ เตสํ ยาวเทว อุปฺปาทาทินิจฺฉยตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เยสํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห.
เอกเทเสปิ สมุทายโวหาโร ทิสฺสติ ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโติ อาห ‘‘จกฺกาวยวภาวโต จกฺกานีติ ยมกานิ วุตฺตานี’’ติ. พนฺธิตฺวาติ ยมกภาเวน พนฺธิตฺวา, ยมกมูลภาเวเนว วา. มูลภาเวน คหณํ สมฺพนฺธภาโว, ตํสมฺพนฺธตา จ มูลปทาทีนํ นาภิอาทิสทิสตา ทฏฺพฺพา. อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต นยิธ เทสนา มณฺฑลภาเวเนว สมฺพชฺฌตีติ อาห ‘‘น มณฺฑลภาเวน สมฺพชฺฌนโต’’ติ. ยทิปิ รูปกฺขนฺธมูลเก อปุพฺพํ นตฺถิ, เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุ ปน สฺาทิมุเขน เทสนปฺปวตฺติยํ อปุพฺพวเสเนว คโต สิยา มณฺฑลภาเวน สมฺพนฺโธ, น ตถา ปาโ ปวตฺโตติ อาห ‘‘เวทนากฺขนฺธ…เป… สมฺพนฺเธนา’’ติ. ปจฺฉิมสฺส ปุริเมน อสมฺพชฺฌนเมว หิ เหฏฺิมโสธนํ. สุทฺธกฺขนฺธลาภมตฺตเมว คเหตฺวาติ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ เอตฺถ ขนฺธาติ ขนฺธสทฺเทน ลพฺภมานํ รูปาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขนฺธฏฺมตฺตเมว อุทฺเทสวเสน คเหตฺวา. ยทิปิ อุทฺเทเส ขนฺธวิเสสนํ รูปาทิ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ สุทฺธรูปาทิมตฺตเมว คหิตํ, ตถาปิ วิเสสรหิตสฺส สามฺสฺส อภาวโต ตตฺถ สุทฺธรูปาทิมตฺตตาย อฏฺตฺวา. ขนฺธวิเสสนภาวสงฺขาตนฺติ ยถาธิคตํ ขนฺธานํ วิเสสนภาเวน กถิตํ รุปฺปนาทิกํ ¶ วิเสสนตฺถํ ทสฺเสตุํ. เกวลเมว ตํ อคฺคณฺหนฺโต ขนฺธสทฺเทน สห โยเชตฺวา…เป… วิภตฺตตฺตา สุทฺธกฺขนฺธวาโรติ วุตฺโตติ โยชนา.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. ปณฺณตฺติวาโร
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๒๖. เอวํ ¶ วุตฺตนฺติ เอวํ ทฺวาราลมฺพเนหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวิภาควเสน วุตฺตํ. ปิยสภาวํ ปิยชาติกํ ‘‘กถํ รูเปน โข, อาวุโส’’ติอาทีสุ วิย ปิยสภาวฏฺเน รูปํ, น รุปฺปนฏฺเนาติ วุตฺตํ ‘‘ปิยรูปํ…เป… รูปํ น รูปกฺขนฺโธ’’ติ. รุปฺปนฏฺเน รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนมฺปิ จกฺขาทิ ปิยสภาวมตฺตวจนิจฺฉาวเสน ปิยรูปเมว อนุปฺปวิสติ, น รูปกฺขนฺธนฺติ อาห ‘‘ปิยสภาว…เป… น รูปกฺขนฺโธติ วุตฺต’’นฺติ. ‘‘โย ปน ยตฺถ วิเสโส’’ติ วุตฺโต วิเสสสทฺโท นานุวตฺตตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเสโส’’ติ. น หิ อธิการโต ลพฺภมานสฺส อชฺฌาหรณกิจฺจํ อตฺถิ. ทิฏฺิสฺาติ วา ปทุทฺธาโรยํ เวทิตพฺโพ. วิเสสตา ปนสฺสา ‘‘วิเสสํ วณฺณยิสฺสามา’’ติ ปฏิฺาย เอว ปากฏา. ‘‘อวเสสา สงฺขารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สํโยชนวเสน ชานาติ อภินิวิสตีติ สฺา ทิฏฺีติ อาห ‘‘ทิฏฺิ เอว สฺา’’ติ. ทิฏฺิ จาติ จ-สทฺเทน อวสิฏฺํ ปปฺจํ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ‘‘ปปฺจสฺาสงฺขา’’ติ เอตฺถ ปปฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๐๑) วุตฺตํ ‘‘สฺานาเมน วา ปปฺจา เอว วุตฺตา’’ติ.
๒๘. ‘‘ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติ เอตสฺมึ อนุโลเม ยถา สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ลพฺภติ, น เอวํ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติ ปฏิโลเม, อิธ ปน ปฏิวจเนน วิสฺสชฺชนนฺติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาเว เวทนากฺขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาโว’’ติ อาห. เตน สตฺตาปฏิเสเธ อยํ น-กาโรติ ทสฺเสติ. สทฺทคฺคหณฺเจตฺถ สทฺทนิพนฺธนตฺตา ¶ ปฺตฺติยา สทฺทสภาคตํ วา สนฺธาย กตํ. ปณฺณตฺติโสธนฺเหตํ. เตนาห ‘‘ปณฺณตฺติโสธนมตฺตเมว กโรตี’’ติ. เตน นิทฺธาเรตพฺพสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. ยโต วุตฺตํ ‘‘น อฺธมฺมสพฺภาโว เอเวตฺถ ปมาณ’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปานฺตเรน สมตฺเถติ. กามํ กตฺถจิ สติปิ ขนฺเธ นตฺถิ เวทนากฺขนฺโธ, อขนฺธตฺตสภาวา ปน นตฺถิ เวทนาติ ‘‘น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตํ ทฏฺพฺพํ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ปฺตฺตินิพฺพานสงฺขาตา’’ติอาทิ.
๓๙. ‘‘รูปโต อฺเ’’ติ เอตฺถ ภูตุปาทาย ธมฺโม วิย ปิยสภาโวปิ รูปสทฺทาภิเธยฺยตาสามฺเน คหิโตติ อาห ‘‘โลกุตฺตรา เวทนาทโย ¶ ทฏฺพฺพา’’ติ. อปฺปวตฺติมตฺตเมวาติ ขนฺธสทฺทปฺปวตฺติยา อภาเว รูปสทฺทปฺปวตฺติยา จ อภาโวติ ปณฺณตฺติโสธนมตฺตตํเยว สนฺธาย วทติ, ตถา จาห ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติอาทิ. เตเนตํ ทสฺเสติ – ยถา จกฺขุโต อฺสฺส สพฺพสฺสปิ สภาวธมฺมสฺส อายตนคฺคหเณน คหิตตฺตา ตทุภยวินิมุตฺตํ กิฺจิ นตฺถีติ เกวลํ ปฺตฺติโสธนตฺถํ ตเมว อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขฺุจ อายตเน จ เปตฺวา อวเสสา น เจว จกฺขุ น จ อายตน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ตทตฺถเมว อุภยวินิมุตฺตสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปฺจ ขนฺเธ จ เปตฺวา อวเสสา น เจว รูปํ น จ ขนฺธา’’ติ วุตฺตนฺติ. วิสโมปฺาโส. ‘‘จกฺขฺุจ อายตเน จ เปตฺวา’’ติ เอตฺถ หิ อวเสสคฺคหเณน คยฺหมานํ กิฺจิ นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ อายตนวินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวา. เตนาห ‘‘ยทิ สิยา’’ติ. ‘‘รูปฺจ ขนฺเธ จ เปตฺวา’’ติ เอตฺถ ปน น ตถา สกฺกา วตฺตุํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส อตฺถิภาวโต. ยทิ ปน ตาทิสํ ขนฺธคตํ ธมฺมชาตํ นตฺถีติ เอวมิทํ วุตฺตํ สิยา, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ สิยา. ตถา หิ ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทินา ปฺตฺติคฺคหณเมว อุทฺธรียติ. ตณฺหาวตฺถุ จ น สิยา อวเสสคฺคหเณน คยฺหมานนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ขนฺโธ จ สิยาติ โยชนา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๕๐-๒๐๕. มิสฺสกกาลเภเทสุ ¶ ยมเกสุ ปทานํ ภินฺนกาลตฺตา สิยา อตฺถวิเสโสติ อาห ‘‘อมิสฺสกกาลเภเทสุ วาเรสุ อตฺถวิเสสาภาวโต’’ติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ ‘‘ปุริมสฺส หี’’ติอาทินา วิวรติ. เตนาติ อตฺถวิเสสาภาเวน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปวตฺติวารปาเ, เอติสฺสํ วา ปวตฺติวารวณฺณนายํ. ฉ เอว วุตฺตา, น นวาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อตีเตนา’’ติอาทิ. เอเต ปน ตโยติ อตฺตนา วิสุํ อนนฺตรํ ทสฺสิเต สนฺธายาห. ยถาทสฺสิตาติ อฏฺกถายํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺสิตพฺพาการา ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีตาทโย เย ปาฬิยํ อุชุกเมว อาคตา. ‘‘น วิสุํ วิชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ หี’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ ปฏิโลมปุจฺฉาหีติ ‘‘ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ ¶ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทิกาหิ ปมปเท วุตฺตสฺส ปฏิโลมวเสน ปวตฺตาหิ. เตเนวาติ นยโต โยเชตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา เอว. มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ น เกวลํ อมิสฺสกกาลเภเทสุเยว, อถ โข มิสฺสกกาลเภเทสุ จาติ อตฺโถ. น โยชนาสุกรตาย เอว ปุริเม อโยชนา, อถ โข สุขคฺคหณตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมิสฺสก…เป… วุตฺตานี’’ติ.
เยน การเณนาติ เยน เอกปททฺวยสงฺคหิตานํ ขนฺธานํ อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส ลาภสงฺขาเตน การเณน. ยถากฺกมํ ปุเรปฺโห ปจฺฉาปฺโหติ จ นามํ วุตฺตํ. จ-สทฺเทน ปุเรปจฺฉาปฺโหติ จ นามํ วุตฺตนฺติ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ปน ‘‘เอกปททฺวยสงฺคหิตาน’’นฺติ อิทํ เอกชฺฌํ กตฺวา คเหตพฺพํ. ตเมวตฺถมฺปิ วิวรติ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินา. ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปฺหสฺส. ‘‘ปฺโห’’ติ เจตฺถ ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตํ วจนํ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘ปริปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺพตฺถสงฺคณฺหนโต’’ติ. ตํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ ตํวิสฺสชฺชนํ, ตํ วา ยถาวุตฺตํ วิสฺสชฺชนํ เอตสฺสาติ ตํวิสฺสชฺชโน, ตสฺส ตํวิสฺสชฺชนสฺส. ปุริมโกฏฺาเสนาติ ปุริเมน อุทฺเทสปเทน. เตน หิ วิสฺสชฺชนปทสฺส สมานตฺถตา อิธ สทิสตฺถตา. เอเกน ปเทนาติ เอเกน ปธานาปฺปธาเนน ยมกปเทน, น ปมปเทเนวาติ อตฺโถ. อุปฺปาทนิโรธลาภสามฺมตฺเตนาติ อุปฺปาทสฺส วา นิโรธสฺส วา ลพฺภมานตาย สมานตามตฺเตน. สนฺนิฏฺานปท…เป… ยุตฺตนฺติ อิทํ อฏฺกถายํ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปุเรปฺหสฺส ทสฺสิตตฺตา วุตฺตํ. ยทิปิ ตตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วิสฺสชฺชิตตฺตา เวทนากฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท ลพฺภตีติ วุตฺตํ, โย ปน สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิโต ¶ รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปาโท ปาฬิยํ อนฺุาตรูเปน ิโต, ตสฺส วเสน ปุเรปฺโห ยุตฺโตติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ ปุริมโกฏฺาเสน สทิสตฺถตา โหติ.
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ เอตฺถ รูปกฺขนฺธสฺส อนุปฺปนฺนปุพฺพตาปฏิกฺเขปมุเขน อิตรสฺส ปฏิกฺขิปียตีติ รูปกฺขนฺธสฺเสว ยถาวุตฺตปฏิกฺเขโป ปธานภาเวน วุตฺโต. เอเสว นโย อฺเสุปิ เอทิเสสุ าเนสูติ อาห ‘‘สนฺนิฏฺานตฺถสฺเสว ปฏิกฺขิปนํ ปฏิกฺเขโป’’ติ ¶ . ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ ปน รูปกฺขนฺธสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ กตฺวา เวทนากฺขนฺธสฺส นิโรโธ ปุจฺฉียตีติ โส เอว ‘‘โน’’ติ ปฏิเสธียติ. เอส นโย อฺเสุปิ เอทิเสสุ าเนสูติ วุตฺตํ ‘‘สํสยตฺถนิวารณํ ปฏิเสโธ’’ติ. ‘‘น-การวิรหิต’’นฺติ เอเตน ปฏิเสธสฺส ปฏิเสธิตมาห. ยทิ เอวํ ปาฬิคติปฏิเสธวิสฺสชฺชนานํ โก วิเสโสติ อาห ‘‘ตตฺถ อุปฺปตฺตี’’ติอาทิ.
ตเทกเทสปกฺเขปวเสนาติ เตสํ จตุนฺนํ ปฺหานํ ปฺจนฺนฺจ วิสฺสชฺชนานํ เอกเทสสฺส ปกฺขิปนวเสน. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ปเม าเน ปริปุณฺณปฺหสฺส ปุริมโกฏฺาเส สรูปทสฺสเนนา’’ติอาทิ. โย ปเนตฺถ ปฺเหสุ วิสฺสชฺชเนสุ จ สตฺตวีสติยา าเนสุ ปกฺเขปํ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริปุณฺณปฺโห เอวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปาฬิววตฺถานทสฺสนาทิโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปุจฺฉาวิภงฺโค วิสฺสชฺชนาานานิ เอกสฺมึ ปฺเห โยชนานโยติ อิเมสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
สุทฺธาวาสานนฺติอาทิ ปาฬิยา ปทํ อุทฺธริตฺวา อตฺถทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ อิมสฺส วิสฺสชฺชนํ โหติ ‘‘สุทฺธาวาสานํ เตสํ ตตฺถา’’ติ. ตตฺถ เอกภูมิยํ ทุติยา อุปปตฺติ นตฺถีติ เอกิสฺสา ภูมิยา เอกสฺส อริยปุคฺคลสฺส ทุติยวารํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นตฺถีติ อตฺโถ. ตติยวาราทีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สฺวายมตฺโถ ยถา าปิโต โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปภุติ หิ…เป… ปวตฺตา’’ติ วุตฺตํ. เตน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสนายํ เทสนา ปวตฺตาติ ทสฺเสติ. อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนํ กมฺมชสนฺตานํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส วเสน อุปฺปาทนิโรเธสุ วุจฺจมาเนสุ อกมฺมเชสุ กุสลาทีสุ กถนฺติ โจทนายํ เตปิ อิธ ตํนิสฺสิตา เอว กตาติ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘ตสฺมิฺหิ…เป… ทสฺสิตา’’ติ. เตเนวาติ กมฺมชสนฺตาเนเนว. ตสฺมาติ เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส วิปากสนฺตานสฺส เอกตฺเตน คหิตตฺตา. ตสฺสาติ กมฺมชสนฺตานสฺส. ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ยถา ปจฺเจกํ ‘‘เอกิสฺสา ภูมิยา ทุติยา อุปปตฺติ นตฺถี’’ติ ยถาวุตฺตปาฬิยา วิฺายติ, เอวํ ‘‘สุทฺธาวาสาน’’นฺติ อวิเสสวจนโต สกเลปิ สุทฺธาวาเส สา นตฺถีติ ตาย กสฺมา น วิฺายตีติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา สยเมว ปริหริตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุทฺธาวาเสสุ เหฏฺาภูมิกสฺส อสติ อินฺทฺริยปริปาเก อุปริภูมิสมุปฺปตฺติ น สกฺกา ¶ ปฏิเสเธตุํ อุทฺธํโสตวจนโต. อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตฺจาติ หิ อุทฺธํโสโต. เตนาห ‘‘อุทฺธํโสตปาฬิสพฺภาวา’’ติ. สํสนฺเทตพฺพาติ ยถา น วิรุชฺฌนฺติ, เอวํ เนตพฺพา. ตถา เจว สํวณฺณิตํ.
เอเตน สนฺนิฏฺาเนนาติ องฺกิโตกาสภาวิรูปุปฺปาทสนฺนิสฺสเยน นิจฺฉเยน. วิเสสิตา ตถาภาวิรูปภาวิโน. อสฺสตฺตาปีติ น เกวลํ ปฺจโวการา เอว, อถ โข อสฺสตฺตาปิ. เต เอว อสฺสตฺเต เอว คเหตฺวา ปุริมโกฏฺาเสติ อธิปฺปาโย. เตน เย สนฺนิฏฺาเนน วชฺชิตาติ เตน ยถาวุตฺตสนฺนิฏฺาเนน เย วิรหิตา, เต ตถา น วตฺตพฺพาติ อตฺโถ. อิทานิ ‘‘เต ตโต’’ติอาทินา ทสฺเสติ. ตโตติ อสฺาภวโต. ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอตฺถ ปจฺฉิมภวํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘กึ ปฺจโวการาที’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปจฺฉิมภวิกานมฺปิ อรูปานํ อรูปภเว ยถา รูปกฺขนฺโธ นุปฺปาทิ, เอวํ ตตฺถ ปจฺฉิมภวิกานํ เวทนากฺขนฺโธปีติ อาห ‘‘เอเตน สนฺนิฏฺาเนน สงฺคหิตตฺตา’’ติ. เตนาห ‘‘เตสํ…เป… อาหา’’ติ. ตตฺถ เตสนฺติ ปจฺฉิมภวิกานํ. ตตฺถาติ อรูปภเว. อิตรานุปฺปตฺติภาวฺจาติ อิตรสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส อนุปฺปชฺชนสพฺภาวมฺปิ. สปฺปฏิสนฺธิกานมฺปิ สุทฺธาวาสานํ ขนฺธเภทสฺส ปรินิพฺพานปริยาโย โอฬาริกโทสปฺปหานโต กิเลสูปสมสามฺเน วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.
สพฺเพสฺหิ เตสนฺติ ตํตํภูมิยํ ิตานํ สพฺเพสํ สุทฺธาวาสานํ. ยถา ปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. อนนฺตา โลกธาตุโยติ อิทํ โอกาสสฺส ปริจฺเฉทาภาวํเยว ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปุคฺคลวเสน สมานาธารตาย สมานกาลตฺเตน อสมฺภวนฺโต โอกาสวเสน ปน สมฺภวนฺโต สํกิณฺณา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘สํกิณฺณตา โหตี’’ติ.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๒๐๖-๒๐๘. ตสฺสาปีติ ¶ ปุคฺคโลกาสวารสฺสปิ. โอกาเส ปุคฺคลสฺเสวาติ ยถาคหิเต โอกาเส โย ปุคฺคโล, ตสฺเสว โอกาสวิสิฏฺปุคฺคลสฺเสวาติ ¶ อตฺโถ. ยถา ปน ปุคฺคลวาเร ลพฺภมาเน ปุคฺคโลกาสวาโรปิ ลพฺภติ, เอวํ โอกาสวาโรปิ ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘โอกาสวาโรปิ จา’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา วุจฺจมาโนปิ โอกาโส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาเวเนว วุจฺเจยฺย, น วิสุํ, ตสฺมา.
อฺถาติ ปวตฺติวาเร วิย อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนํ กมฺมชสนฺตานํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส อุปฺปาทนิโรธวเสน ปริฺาวจเน. ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาตี’’ติ สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิตตฺถาภาวทสฺสนมุเขน อิตรสฺสปิ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รุปกฺขนฺธปริชานนสฺส อภาวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อามนฺตา’’ติ จ กตํ, ตสฺมา ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนเวตฺถ ตโย อทฺโธ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิตฺถา’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ ยถากฺกมํ สมฺพนฺโธ. ‘‘เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา’’ติ ปน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. อคฺคมคฺค…เป… นตฺถีติ อิมินา อรหตฺตมคฺคาณสฺเสว ปริฺามตฺถกปฺปตฺติยา ปริฺากิจฺจํ สาติสยํ, ตทภาวา น อิตเรสนฺติ ทสฺเสติ. ยโต ตสฺเสว วชิรูปมตา วุตฺตา, เสสานฺจ วิชฺชูปมตา. เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน วจเนน. ตทวเสสสพฺพปุคฺคเลติ ตโต อคฺคมคฺคสมงฺคิโต อวเสสสพฺพปุคฺคเล. อิมํ ปน ยถาวุตฺตโทสํ ปริหรนฺตา ‘‘ปุถุชฺชนาทโย สนฺธายา’’ติ วทนฺติ.
ปริฺาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขนฺธยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อายตนยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวาโร
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๙. วุตฺตนเยนาติ ¶ ‘‘อวยวปเทหิ วุตฺโต เอกเทโส สกโล วา สมุทายปทานํ อตฺโถ, สมุทายปเทหิ ปน วุตฺโต เอกนฺเตน อวยวปทานํ อตฺโถ’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยน. เอเตน ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนานยทสฺสนตาย สพฺพปณฺณตฺติวาราทีสุ ยถารหํ อตฺโถ เนตพฺโพติ ทสฺเสติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๑๐-๑๗. วายนํ ¶ สวิสยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนํ, ตยิทํ ยถา คนฺธายตเน ลพฺภติ, เอวํ สีลาทีสุปีติ ปาฬิยํ ‘‘สีลคนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ ‘‘สีลาทิเยว คนฺโธ’’ติ กตฺวา. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สีลคนฺโธ…เป… นามานี’’ติ. ยสฺมา ปน สวิสยพฺยาปนํ ตตฺถ ปสฏภาโว ปากฏภาโว วา โหติ, ตสฺมา ‘‘ปสารณฏฺเน ปากฏภาวฏฺเน วา’’ติ วุตฺตํ. อตฺตโน วตฺถุสฺส สูจนํ วา วายนํ. ‘‘เทวกายา สมาคตา (ที. นิ. ๒.๓๓๒; สํ. นิ. ๑.๓๗), ปณฺณตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐๘) สมูหปฺตฺตีสุปิ กายธมฺมสทฺทา อาคตาติ ‘‘สสภาว’’นฺติ วิเสเสติ. กายวจเนน…เป… นตฺถีติ อิทํ ‘‘น ธมฺโม นายตน’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส วินิวตฺตวิเสสสพฺพสภาวธมฺมวาจกตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ธมฺมายตนสงฺขาตธมฺมวิเสสวาจกตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๘-๒๑. เอตสฺมินฺติ ¶ ปวตฺติวาเร. ปุจฺฉามตฺตลาเภนาติ โมฆปุจฺฉาภาวมาห. เอเกกนฺติ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิกํ เอเกกํ. ปฺจาติ ‘‘ยสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คนฺธายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีนิ ปฺจ. ปุจฺฉามตฺตลาเภน สงฺคหํ อนุชานนฺโต ‘‘วิสฺสชฺชนวเสน หาเปตพฺพานี’’ติ อาห. ‘‘วกฺขติ หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ อฏฺกถาย สมตฺเถติ.
สทิสวิสฺสชฺชนนฺติ สามฺวจนํ วิเสสนิวิฏฺเมว โหตีติ ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุคฺคลวารเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา ปน สทิสวิสฺสชฺชนตาย อพฺยาปิตตฺตา ยตฺถ สทิสํ, ตตฺถาปิ วิสฺสชฺชิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอกาสวาเร ปน…เป… วิสฺสชฺชิต’’นฺติ อาห. ตตฺถ ตนฺติ ทุติยํ. ปุคฺคลวาเรปีติ ยตฺถ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ, ตตฺถ ปุคฺคลวาเรปิ วิสฺสชฺชิตํ, ปเคว โอกาสวาเรติ อธิปฺปาโย. วิรตฺตกามกมฺมนิพฺพตฺตสฺสาติ ภาวนาพเลน วิรตฺโต กาโม เอเตนาติ วิรตฺตกามํ, รูปาวจรกมฺมํ, ตโต นิพฺพตฺตสฺส. ปฏิสนฺธิ เอว พีชํ ¶ ปฏิสนฺธิพีชํ, ตสฺส. ‘‘เอวํสภาวตฺตา’’ติ เอเตน เอกนฺตโต กามตณฺหานิทานกมฺมเหตุกานิ ฆานาทีนีติ ทสฺเสติ. คนฺธาทโย จ น สนฺตีติ สพฺเพน สพฺพํ เตสมฺปิ อภาวํ สนฺธาย วทติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
‘‘สจฺจ’’นฺติ ยถาวุตฺตวเสน คเหตพฺพํ โจทเกน วุตฺตมตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุน เยนาธิปฺปาเยน ตานิ ยมกานิ สทิสวิสฺสชฺชนานิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ตตฺถ จกฺขายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกน ‘‘สจกฺขุกานํ อฆานกานํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา นเยน ชิวฺหากายายตนยมกานิ ยถา สทิสวิสฺสชฺชนานิ, ตถา อิธ ฆานายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกน ตานิ ชิวฺหากายายตนยมกานิ ‘‘ยสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา นเยน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ. เอวเมตฺถ อุภเยสํ วิสุํ อฺมฺํ สทิสวิสฺสชฺชนตาย อิทํ วุตฺตํ, น เอกชฺฌํ อฺมฺํ สทิสวิสฺสชฺชนตาย. เตนาห ‘‘ตสฺมา ตตฺถ ตตฺเถว สทิสวิสฺสชฺชนตา ปาฬิอนารุฬฺหตาย การณ’’นฺติ. เอวฺจ สติ จกฺขายตนมูลคฺคหณํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘นิทสฺสนภาเวนา’’ติอาทิ. ตตฺถ นิทสฺสนภาเวนาติ นิทสฺสนภูตานํ อฺมฺสทิสวิสฺสชฺชนตาสงฺขาเตน ¶ นิทสฺสนภาเวเนว, น ปน เตสํ นิทสฺสิตพฺเพหิ สพฺพถา สทิสวิสฺสชฺชนตายาติ อธิปฺปาโย. ‘‘เยภุยฺยตายา’’ติ วุตฺตํ เยภุยฺยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เอวนฺติ อิมินา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน ยถาวุตฺตวจนสฺเสว วิสฺสชฺชนภาวานุชานนํ กตฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ อากฑฺฒติ. สาติ ทุติยปุจฺฉา. ฆานายตนยมเกนาติ จกฺขายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกเนว. ตํเสสานีติ เตน ฆานายตนมูลกกายายตนยมเกน สทฺธึ เสสานิ. สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา อนารุฬฺหานีติ เอตฺถ ‘‘อนารุฬฺหานี’’ติ เอตฺตกเมว ตถา-สทฺเทน อนุกฑฺฒียติ, น ‘‘สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาติ…เป… สมฺเนา’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘การณสามฺเนา’’ติ วุตฺตสฺส สทิสวิสฺสชฺชนตฺตสฺส ตตฺถ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฆานชิวฺหากายายตนานํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ อคพฺภเสยฺยเกสุ ปวตฺตมานานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สหจาริตายา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ตถา ‘‘คพฺภเสยฺยเกสุ จ ปวตฺตมานาน’’นฺติ. อิตรานิ ฆานายตนมูลกานิ ชิวฺหากายายตนยมกานิ ทฺเว น วิสฺสชฺชียนฺติ, ฆานายตนมูลเกสุ จ ยมเกสุ วิสฺสชฺชิเตสุ อิตรทฺวยมูลกานิ ชิวฺหากายายตนมูลกานิ น วิสฺสชฺชียนฺติ อวิเสสตฺตา อปฺปวิเสสตฺตา จาติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ กายายตนยมเก ทุติยปุจฺฉาวเสน อปฺปวิเสโส, อิตรวเสน อวิเสโส เวทิตพฺโพ. รูปายตนมนายตเนหิ สทฺธินฺติ อิทํ รูปายตนมูลกมนายตนวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘รูปายตน…เป… อธิปฺปาโย’’ติ. เตเนวาห ‘‘รูปายตนมูลเกสุ หี’’ติอาทิ. ยมกานนฺติ รูปายตนมูลกคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนยมกานํ. ทุติยปุจฺฉานนฺติ ยถาวุตฺตยมกานํเยว ทุติยปุจฺฉานํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘สรูปกานํ อจิตฺตกาน’’นฺติอาทินา วุตฺเตน นเยน. อาทิปุจฺฉานนฺติ เตสํเยว ยมกานํ ปมปุจฺฉานํ.
เหฏฺิเมหีติ อิทํ อวิเสสวจนมฺปิ เยสุ สทิสวิสฺสชฺชนตา สมฺภวติ, ตทเปกฺขนฺติ อาห ‘‘คนฺธรส…เป… อตฺโถ’’ติ. อุทฺทิฏฺธมฺเมสุ อุทฺเทสานุรูปํ ลพฺภมานวิเสสกถนํ วิสฺสชฺชนํ, โย ตตฺถ น สพฺเพน สพฺพํ อุทฺเทสานุรูปคุเณน อุปลพฺภติ, ตสฺส อกถนมฺปิ อตฺถโต วิสฺสชฺชนเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘อวิสฺสชฺชเนเนว อลพฺภมานตาทสฺสเนน วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตี’’ติ.
จกฺขุวิกลโสตวิกลา ¶ วิย จกฺขุโสตวิกโลปิ ลพฺภตีติ โส ปน อฏฺกถายํ ปิ-สทฺเทน สงฺคหิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชจฺจนฺธมฺปิ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. ปริปุณฺณายตนเมว โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ อฏฺานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโทติ ตสฺส านํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตเมวาติ อตฺโถ’’ติ วตฺวา เตน ปริปุณฺณายตนสฺส ตตฺถ อนิยตตฺตา อปริปุณฺณายตนสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน ชจฺจนฺธพธิรมฺปิ สนฺธาย วุตฺตตา น นิวาริตา โหตี’’ติ อาห.
๒๒-๒๕๔. ตสฺมึ ปุคฺคลสฺส อนามฏฺตฺตาติ กสฺมา วุตฺตํ, ยาวตา ‘‘รูปีพฺรหฺมโลกํ ปุจฺฉตี’’ติ อิมินาปิ โอกาโสเยว อามฏฺโติ. ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิฺาย การณวิภาวนาธิปฺปาเยเนว ‘‘กสฺมา ปฏิฺาต’’นฺติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตํ การณํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘นนู’’ติอาทิมาห ¶ . คพฺภเสยฺยกภาวํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตีติ ปจฺฉิมภวิกํ สนฺธายาห. ตทวตฺถสฺสาติ ปจฺฉิมภวาวตฺถสฺส. ภวิสฺสนฺตสฺสาติ ภาวิโน. ปฏิฺาตพฺพตฺตาติ ‘‘อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปฏิฺาตพฺพตฺตา.
อถ กสฺมาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ‘‘ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉายํ วุตฺเตน วิธินา ปฏิฺาตพฺพํ, อถ กสฺมา อถ เกน การเณน ปฏิโลเม ‘‘ยสฺส วา ปน รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิฺาตํ, นนุ อิทํ อฺมฺํ วิรุทฺธนฺติ? นนูติอาทินาปิ โจทโก ตเมว วิโรธํ วิภาเวติ. โน จ นุปฺปชฺชิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ เอวาติ อตฺโถ. ‘‘ตสฺมึ ภเว’’ติอาทิ ตสฺส ปริหาโร. ตตฺถ ตสฺมึ ภเวติ ยสฺมึ ภเว ‘‘รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ ปวตฺตมานตฺตา, ตสฺมึ ภเว. อนาคตภาเวน อวจนโตติ ภาวีภาเวน อวตฺตพฺพโต อารทฺธุปฺปาทภาเวน ปวตฺตมานตฺตาติ อธิปฺปาโย. เตเนวาห ‘‘ภวนฺตเร หี’’ติอาทิ. น ปน วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. เอวฺจ กตฺวาติอาทินา ปานฺตเรน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ.
ยสฺมึ อตฺตภาเว เยหิ อายตเนหิ ภวิตพฺพํ, ตํตํอายตนนิพฺพตฺตกกมฺเมน อวสฺสํภาวีอายตนสฺส สตฺตสฺส, สนฺตานสฺส วา, ‘‘ยสฺส วา ปน รูปายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ จ เอวํ ปวตฺตํ ปุจฺฉาทฺวยวิสฺสชฺชนํ อายตนปฏิลาภสฺส ¶ ชาติภาวโต สุฏฺุ อุปปนฺนํ ภวติ. ปจฺฉิมภวิกาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อรูเป อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายนกา สงฺคยฺหนฺติ. อิทมฺปิ วิสฺสชฺชนํ. อภินนฺทิตพฺพตฺตาติ ‘‘อามนฺตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตา.
ยํ ปน อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺส วิปาโก ฆานายตนุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว อุปจฺฉิชฺชิสฺสติ, ตํ ฆานายตนานิพฺพตฺตกกมฺมนฺติ วุตฺตํ. กถํ ปนีทิสํ กมฺมํ อตฺถีติ วิฺายตีติ อาห ‘‘ยสฺส ยตฺถา’’ติอาทิ. เอวมฺปิ คพฺภเสยฺยโก เอว อิธ อฆานโกติ อธิปฺเปโตติ กถมิทํ วิฺายตีติ โจทนาย ‘‘น หี’’ติอาทึ วตฺวา ตมตฺถํ สาเธตุํ ‘‘ธมฺมหทยวิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวจนตฺตมฺปิ หิ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม ปฏิกฺเขโปเยวาติ ¶ . อิธาติ อิมสฺมึ อายตนยมเก. ยถาทสฺสิตาสูติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสตายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชติ, ยสฺส ยตฺถ ฆานายตนํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตตฺถ รูปายตนํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ทสฺสิตปฺปการาสุ ปุจฺฉาสุ. อามนฺตาติ วุตฺตนฺติ อถ กสฺมา น วิฺายตีติ โยชนา. เอตาสุ ปุจฺฉาสุ กสฺมา ปฏิวจเนน วิสฺสชฺชนํ น กตนฺติ อธิปฺปาโย. สนฺนิฏฺาเนน คหิตตฺถสฺสาติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสตายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ยสฺส ยตฺถ ฆานายตนํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ เอวมาทิเกน สนฺนิฏฺานปเทน คหิตสฺส อตฺถสฺส. เอกเทเส สํสยตฺถสฺส สมฺภเวนาติ เอกเทเส สํสยิตพฺพสฺส อตฺถสฺส สมฺภเวน สนฺนิฏฺานตฺถปฏิโยคภูตสํสยตฺถสฺส ปฏิวจนสฺส อกรณโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนสฺส อกตฺตพฺพโต อตฺถสฺส อภินฺทิตฺวา เอกชฺฌํ กตฺวา อวตฺตพฺพโต. เตนาห ‘‘ภินฺทิตพฺเพหิ น ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ โหตี’’ติ.
ยทิ สิยาติ ภินฺทิตฺวา วตฺตพฺเพปิ อตฺเถ ยทิ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ สิยา, ปริปุณฺณวิสฺสชฺชนเมว น สิยา อโนกาสภาวโต ภินฺทิตพฺพโต จาติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ, อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ เตสํ โสตายตนฺจ นุปฺปชฺชิสฺสติ, จกฺขายตนฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติ จ, ตถา ‘‘รูปาวจเร ปรินิพฺพนฺตานํ, อรูปานํ เตสํ ตตฺถ ฆานายตนฺจ น นิรุชฺฌติ, รูปายตนฺจ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ตตฺถ วิภาควเสน ปวตฺโต ปาเสโส. อถ กสฺมาติ ยทิ อภินฺทิตพฺเพ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ, น ภินฺทิตพฺเพ, เอวํ สนฺเต ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติ อิมินา ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน ¶ คพฺภเสยฺยกานํ โสมนสฺสปฏิสนฺธิ นตฺถีติ กสฺมา น วิฺายติ, ภินฺทิตพฺเพ น ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ โหตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ? ตํ น, อฺาย ปาฬิยา ตทตฺถสฺส วิฺายมานตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามธาตุยา’’ติอาทิมาห.
‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ ตสฺเสว จิตฺตสฺส นิโรโธ อนาคตภาเวน ตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยถา วุตฺโต, เอวํ ตสฺเสว กมฺมชสนฺตานสฺส นิโรโธ ตสฺส อุปฺปาเท อนาคตภาเวน วตฺตพฺโพ. เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘เอกจิตฺตสฺส นาม อุปฺปาทกฺขเณ นิโรโธ อนาคตภาเวน วุจฺจติ, กิมงฺคํ ปน เอกสนฺตานสฺสา’’ติ ¶ . สพฺพตฺถ สพฺพสฺมึ อนาคตวาเร. อุปปชฺชนฺตานํ เอว วเสน โส นิโรโธ ตถา อนาคตภาเวน วุตฺโต, กสฺมา ปเนตฺถ นิโรโธ อุปปนฺนานํ วเสน น วุตฺโตติ อาห ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปนา’’ติอาทิ. ตสฺเสว ยถาปวตฺตสฺส กมฺมชสนฺตานสฺส เอว. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปฺปาทกฺขณโต อุทฺธํ นิโรโธ อารทฺโธ นาม โหติ, ตสฺมา. เภเท สติปิ กาลเภทามสนสฺส การเณ สติปิ. อนาคตกาลามสนวเสเนว นิโรธสฺเสว วเสน วิสฺสชฺชนทฺวยํ อุปปนฺนเมว ยุตฺตเมว โหตีติ. อฺเสํ วเสน นิโรธสฺเสว วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘อรหต’’นฺติ วุตฺตํ.
ยทิ อุปปตฺติอนนฺตรํ นิโรโธ อารทฺโธ นาม โหติ, อถ กสฺมา จุติยา นิโรธวจนนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตนฺนิฏฺานภาวโต ปน จุติยา นิโรธวจน’’นฺติ. ตนฺนิฏฺานภาวโตติ ตสฺส สนฺตานสฺส นิฏฺานภาวโต. ปวตฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. ตตฺถ ตสฺสาติ สนฺตานสฺส. วกฺขตีติอาทิปิ ปวตฺเต นิโรธํ อนาทิยิตฺวา จุตินิโรธสฺเสว คหิตตาย การณวจนํ. เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปานฺตรวจเนน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติอาทิเก อายตนยมเก. ยทิ ปวตฺเต นิรุทฺธสฺสปิ จุติยา เอว นิโรโธ อิจฺฉิโต, ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติอาทิ กถนฺติ อาห ‘‘สจกฺขุกานนฺติอาทีสุ จ ปฏิลทฺธจกฺขุกานนฺติอาทินา อตฺโถ วิฺายตี’’ติ. เตติ อรูเป ปจฺฉิมภวิกา. อจกฺขุกวจนฺจ สาวเสสนฺติ โยชนา.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อายตนยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ธาตุยมกํ
๑-๑๙. สทฺทธาตุสมฺพนฺธานนฺติ ¶ อิทํ ยานิ จกฺขุธาตาทิมูลเกสุ สทฺทยมกานิ, สพฺพานิ จ สทฺทธาตุมูลกานิ, ตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ ตานิ จกฺขุวิฺาณธาตาทิสมฺพนฺธานิ วิย จุติปฏิสนฺธิวเสน ลพฺภนฺติ, เอเตเนว อายตนยมเกปิ ปวตฺติวาเร สทฺทธาตุสมฺพนฺธานํ ยมกานํ อลพฺภมานตา จ เวทิตพฺพา.
ธาตุยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สจฺจยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา
๑๐-๒๖. โสติ ¶ ทุกฺขสทฺโท. อฺตฺถาติ สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขทุกฺขาธิฏฺาเนสุ. อฺนิรเปกฺโขติ สงฺขาราทิปทนฺตรานเปกฺโข. เตนาติ อฺนิรเปกฺขทุกฺขปทคฺคหณโต. ตสฺมึ ทุกฺขทุกฺเข วิสยภูเต. เอส ทุกฺขสทฺโท ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ เอตฺถ ปโม ทุกฺขสทฺโท. ตฺจ ทุกฺขทุกฺขํ. ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ เอตฺถ ทุกฺขเมว ทุกฺขสจฺจนฺติ นยิทํ อวธารณํ อิจฺฉิตพฺพํ, ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจเมวาติ ปน อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอกนฺเตน ทุกฺขสจฺจเมวา’’ติ. สจฺจวิภงฺเค วุตฺเตสุ สมุทเยสุ โกจิ ผลธมฺเมสุ นตฺถีติ สจฺจวิภงฺเค ปฺจธา วุตฺเตสุ สมุทเยสุ เอโกปิ ผลสภาเวสุ นตฺถิ, ผลสภาโว นตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘ผลธมฺโม นตฺถี’’ติ จ ปาโ. มคฺคสทฺโท จ ผลงฺเคสูติ สามฺผลงฺเคสุ สมฺมาทิฏฺิอาทีสุ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติอาทินา (วิภ. ๔๙๒, ๔๙๕) อาคโต มคฺคสทฺโท มคฺคผลตฺตา ปวตฺตติ การณูปจาเรนาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘น มคฺคกิจฺจสพฺภาวา’’ติอาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา สจฺจเทสนาย ปภวาทิสภาวา เอว ธมฺมา สมุทยาทิปริยาเยน วุตฺตา, น อปฺปภวาทิสภาวา, ตสฺมา ¶ . เอตฺถ จ เตภูมกธมฺมานํ ยถารหํ ทุกฺขสมุทยสจฺจนฺโตคธตฺตา อสจฺจสภาเว สภาวธมฺเม จ อุทฺธรนฺโต ผลธมฺเม เอว อุทฺธริ. นนุ จ มคฺคสมฺปยุตฺตาปิ ธมฺมา อสจฺจสภาวาติ เตปิ อุทฺธริตพฺพาติ? น, เตสํ มคฺคคติกตฺตา. ‘‘ผลธมฺเมสู’’ติ เอตฺถ ธมฺมคฺคหเณน วา ผลสมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิย เตสมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ.
ปทโสธเนน…เป… อิธ คหิตาติ เอเตน อสจฺจสภาวานํ ธมฺมานํ ปกรเณน นิวตฺติตตํ อาห. เตสนฺติ ทุกฺขาทีนํ. ตพฺพิเสสนโยควิเสสนฺติ เตน ทุกฺขาทิวิเสสนโยเคน วิสิฏฺตํ. สจฺจวิเสสนภาเวเนว ทุกฺขาทีนํ ปริฺเยฺยตาทิภาโว สิทฺโธติ อาห ‘‘เอกนฺตสจฺจตฺตา’’ติ. ยถา เจตฺถาติ ยถา เอตสฺมึ สจฺจยมเก สุทฺธสจฺจวาเร สจฺจวิเสสนภูตา เอว ทุกฺขาทโย คหิตา. เอวํ ขนฺธยมกาทีสุปีติ น สุทฺธสจฺจวาเร เอว อยํ นโย ทสฺสิโตติ อตฺโถ. ปทโสธนวาเร ตํมูลจกฺกวาเร จ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สมุทายปทานํเยว วุตฺตตฺตา วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ‘‘สุทฺธกฺขนฺธาทิวาเรสู’’ติ วุตฺตํ. ตถา เจตฺถาปิ ¶ สุทฺธวาเร เอว อยํ นโย ทสฺสิโต. ยทิ สุทฺธกฺขนฺธาทิวาเรสุ ขนฺธาทิวิเสสนภูตานเมว รูปาทีนํ คหเณน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ขนฺธาทิวิเสสนโต อฺเสมฺปิ รูปาทีนํ วเสน อตฺโถ ทสฺสิโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิ. ปุริโม เอว อตฺโถ ยุตฺโต, ยุตฺติโต ปาโว พลวาติ.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๒๗-๑๖๔. ทุกฺขปริฺา ยาว ทุกฺขสมติกฺกมนตฺถาติ สปฺปเทสํ ปวตฺตาปิ สา ตทตฺถาวหา ภเวยฺยาติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริยตฺตา…เป… กตฺวา วุตฺต’’นฺติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อนฺติมภเว ิตตฺตา’’ติ การณํ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อุปปตฺติยา ทุกฺขวิจารตฺตา, น จ สพฺเพ สุทฺธาวาสา อนฺติมภวิกา อุทฺธํโสตวจนโต. ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุปฺปาทาวตฺถา. อวิเสเสน ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา ธมฺมา สมฺพนฺธีภาเวเนว ¶ ตํสมงฺคี จ ปุคฺคโล วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ อุปปชฺชนฺตา’’ติอาทึ วตฺวา สฺวายมตฺโถ ยสฺมา นิจฺฉยรูเปน คหิโต, นิจฺฉิตสฺเสว จ อตฺถสฺส วิภาคทสฺสเนน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘เตสฺเวว…เป… อุปปนฺนเมวา’’ติ อาห. ตตฺถ เตสฺเวว เกจิ ทสฺสียนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอกโกฏฺาสุปฺปตฺติสมงฺคิโนติ ทุกฺขโกฏฺาสุปฺปตฺติสมงฺคิโน. เตสูติ สนฺนิฏฺาเนน คหิเตสุ. มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีสูติ มคฺคผลุปฺปาทสมงฺคีนํ, อยเมว วา ปาโ.
เอตฺถ จาติอาทินา ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิปาฬิยา ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺสสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺสาติ อิทํ อนาทเร สามิวจนํ. กตฺถจิ สมุทยสจฺจุปฺปาทโวมิสฺเสปิ ทุกฺขสจฺเจ ตํรหิตสฺส สมุทยสจฺจุปฺปาทรหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนา. เกจิ ปน ‘‘สมุทยสจฺจาโวมิสฺสสฺสา’’ติ ปนฺติ, เตสํ ‘‘ตํรหิตสฺสา’’ติ อิทํ ปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณํ เวทิตพฺพํ. ตํสหิตสฺสาติ สมุทยสจฺจุปฺปาทสหิตสฺส ทุกฺขสจฺจุปฺปาทสฺส ทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ โยชนา. เตสนฺติ อสฺสตฺตานํ, ปวตฺติยํ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ‘‘ปวตฺเต’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ทฺวีสุปิ โกฏฺาเสสุ น คหิโตติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิยํ ปน ¶ เตสํ อุปฺปาทสฺส ปมโกฏฺาเสน คหิตตา ทสฺสิตา เอว. ตถา นิโรโธ จาติ ยถา อสฺสตฺตานํ ปฏิสนฺธิยํ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปมโกฏฺาเสน คหิโต, ปวตฺติยํ ปน โส ทฺวีหิ โกฏฺาเสหิ น คหิโต, ตถา เตสํ ทุกฺขสจฺจสฺส นิโรโธปีติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทินา (ยม. ๑.สจฺจยมก.๘๘) นิโรธวาเร ปาฬิ ปวตฺตา. เอเสว นโยติ ยฺวายํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา สมุทยสจฺจยมเก ปาฬิยา อตฺถนโย วุตฺโต, มคฺคสจฺจยมเกปิ เอเสว นโย, เอวเมว ตตฺถาปิ อตฺโถ เนตพฺโพติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา ตตฺถ ปาฬิ ปวตฺตา.
เอวฺจ สตีติ เอวํ ขณวเสน โอกาสคฺคหเณ สตีติ ยถาวุตฺตมตฺถํ อนนุชานนวเสน ปจฺจามสติ. เอตสฺส วิสฺสชฺชเนติ เอตสฺส ยมกปทสฺส วิสฺสชฺชเน. ‘‘อคฺคมคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, อรหนฺตานํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ, อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ (ยม. ๑.สจฺจยมก.๗๑) ปุริมโกฏฺาสสฺส อาคตตฺตา วิโรโธ นตฺถีติ ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺาเส’’ติอาทิ วุตฺตํ ¶ . ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา น อุปปตฺติจิตฺตุปฺปาทกฺขโณ ภาวิโน สมุทยปจฺจุปฺปาทสฺส อาธาโร, อถ โข กามาวจราทิโอกาโส, ตสฺมา. ปุคฺคโลกาสวาโร เหสาติ ยสฺมา ปุคฺคโลกาสวาโร เอส, ตสฺมา ‘‘เตสํ ตตฺถา’’ติ เอตฺถ โอกาสวเสน ตตฺถ-สทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยทิ ปุคฺคโลกาสวาเร กามาวจราทิโอกาสวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ขณวเสน, อถ กสฺมา ‘‘สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา โอกาสํ อนามสิตฺวา ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ…เป… โส เอวา’’ติ. ตตฺถ ตตฺถาติ โอกาสวาเร. ปุคฺคลวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ ปุคฺคลสงฺขาตวิเสสทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ เตติ ยสฺมึ กามาวจราทิโอกาเส เต ปุคฺคลา.
เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาห. โส หิ ‘‘ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ จิตฺตชรูปเมว อธิปฺเปตํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตฺตาติ การณํ วทติ. อปเร ‘‘อรูเปติ อิมํ ปุริมาเปกฺขมฺปิ โหตีติ เตน ปวตฺตํ วิเสเสตฺวา อรูปภววเสน อยมตฺโถ วุตฺโต ¶ , ตสฺมา ‘ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’ติอาทีสุปิ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. ปุคฺคโล น จิตฺตํ อเปกฺขิตฺวาว คหิโตติ อิทํ จิตฺตสฺส อนธิกตตฺตา วุตฺตํ. ยตฺถ ปน สมุทยสจฺจสฺส อุปฺปาทนิจฺฉโย, ตตฺเถว ตสฺส อนุปฺปาทนิจฺฉเยนปิ ภวิตพฺพํ จิตฺเตน จ วินา ปุคฺคลสฺเสว อนุปลพฺภนโตติ ‘‘ยสฺส สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ สมุทยสจฺจาธารํ จิตฺตํ อตฺถโต คหิตเมวาติ สกฺกา วิฺาตุํ. อปิจ อินฺทฺริยพทฺเธปิ น สพฺโพ รูปุปฺปาโท เอกนฺเตน จิตฺตุปฺปาทาธีโนติ สกฺกา วตฺตุํ จิตฺตุปฺปตฺติยา วินาปิ ตตฺถ รูปุปฺปตฺติทสฺสนโต, ตสฺมา จิตฺตชรูปเมว จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น อิตรํ, อิตรํ ปน ตสฺส ตีสุปิ ขเณสุ อุปฺปชฺชตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. วิภชิตพฺพา อวิภตฺตา นาม นตฺถีติ สิยายํ ปสงฺโค ปมวาเร, ทุติยวาเร ปน วิภชนา เอว สาติ นายํ ปสงฺโค ลพฺภติ, ปมวาเรปิ วา นายํ ปสงฺโค. กสฺมา? เอสา หิ ยมกสฺส ปกติ, ยทิทํ ยถาลาภวเสน โยชนา.
ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเนติ เอตฺถ ‘‘ปมํ ภวงฺคํ, ทุติยํ จิตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ภวนิกนฺติยา อาวชฺชนมฺปิ วิปากปฺปวตฺติโต วิสทิสตฺตา ‘‘ทุติย’’นฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตโต ปฏฺาย ปุพฺเพ ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ วตฺตพฺพาติ อปเร. ภวนิกนฺติยา ปน สหชาตํ ปมํ จิตฺตํ อิธ ทุติยํ จิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. ตโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ สพฺพํ อพฺยากตภาเวน สมานชาติกตฺตา เอกนฺติ กตฺวา ตโต ปฏฺาย เหฏฺา ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชิตฺเถวาติ ¶ . เตนาห ‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนา’’ติอาทิ. ตสฺมินฺติ ทุติเย จิตฺเต. เตน สมานคติกตฺตาติ เตน ยถาวุตฺตทุติยจิตฺเตน จ ตํสมงฺคิโน วา ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ สมุทยสจฺจนฺติ วตฺตพฺพภาเวน สมานคติกตฺตา. เอวฺจ กตฺวาติ เตน สมานคติกตาย ทสฺสิตตฺตา เอว. ยถาวุตฺตาติ ทุติยากุสลจิตฺตโต ปุริมสพฺพจิตฺตสมงฺคิโน อคฺคหิตา โหนฺติ อิตรภาวาภาวโต. วุตฺตเมวตฺถํ ปานฺตเรน สมตฺเถตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตติ จตุโวการา. วชฺเชตพฺพาติ ‘‘อิตเรส’’นฺติ วิเสสเนน นิวตฺเตตพฺพา. ปฺจโวการา วิย ยถาวุตฺตา สุทฺธาวาสาติ ทุติยจิตฺตกฺขณสมงฺคิภาเวน วุตฺตปฺปการา ยถา สุทฺธาวาสสงฺขาตา ปฺจโวการา ปุพฺเพ วุตฺตา สนฺติ, เอวํ จตุโวการา ปุพฺเพ วุตฺตา น หิ สนฺตีติ โยชนา.
‘‘ยสฺส ¶ ยตฺถา’’ติ ปุคฺคโลกาสา อาเธยฺยาธารภาเวน อเปกฺขิตาติ อาห ‘‘ปุคฺคโลกาสา อฺมฺปริจฺฉินฺนา คหิตา’’ติ. กามาวจเร…เป… อุปปนฺนาติ เอตฺถ กามาวจเร อภิสเมตาวิโน รูปาวจรํ อุปปนฺนา, รูปาวจเร อภิสเมตาวิโน อรูปาวจรํ อุปปนฺนา, วา-สทฺเทน กามาวจเร อภิสเมตาวิโน อรูปาวจรํ อุปปนฺนาติ จ โยเชตพฺพํ. ตตฺถาติ อุปปนฺโนกาเส. อภิสมโยติ อุปริมคฺคาภิสมโย ยาว อุปปนฺโน น ภวิสฺสติ, ตาว เต ตตฺถ อุปปนฺนปุคฺคลา เอตฺถ เอตสฺมึ ‘‘อภิสเมตาวีน’’นฺติอาทินา วุตฺเต ทุติยโกฏฺาเส น คยฺหนฺติ ปุคฺคโลกาสานํ อฺมฺํ ปริจฺฉินฺนตฺตา. ยทิ เอวํ กึ เต อิมสฺมึ ยมเก อสงฺคหิตาติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘สมานคติกาติ วิสุํ น ทสฺสิตา’’ติ, ตํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อนภิสเมตาวีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ‘‘อนภิสเมตาวีน’’นฺติ อิมินา ปมปเทน คหิตา สพฺพตฺถ มคฺคุปฺปตฺติรเห สมฺปตฺติภเว ตตฺถ สุทฺธาวาเส เย อนภิสเมตาวิโน, เตสุ ทฺวิปฺปกาเรสุ สุทฺธาวาสา ยสฺมึ กาเล ตตฺถ อนภิสเมตาวิโนติ คเหตพฺพา, ตตฺถ เนสํ ตถา คเหตพฺพกาลสฺส วิเสสนตฺถํ ‘‘สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน’’ติ วุตฺตนฺติ.
เอเตนาติ เอเตน วจเนน. โวทานจิตฺตํ นาม มคฺคจิตฺตานํ อนนฺตรปจฺจยภูตํ จิตฺตํ, อิธ ปน อคฺคมคฺคจิตฺตสฺส. ตโตติ ยถาวุตฺตโวทานจิตฺตโต ปุริมตรจิตฺตสมงฺคิโน, อนุโลมาณสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคิโน, อวสิฏฺวุฏฺานคามินิวิปสฺสนาจิตฺตาทิสมงฺคิโนปิ. เตนาห ‘‘ยาว สพฺพนฺติมตณฺหาสมฺปยุตฺตจิตฺตสมงฺคี, ตาว ทสฺสิตา’’ติ.
ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตานํ ¶ ภงฺคุปฺปาทกฺขณา ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคุปฺปาทกฺขเณหิ ทุกฺขสจฺจาทีนํ นุปฺปาทาทีสุ สมานคติกาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปวตฺเต จิตฺตสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ จุติจิตฺตสฺสปิ อุปฺปาทกฺขณสฺส คหณํ ทฏฺพฺพนฺติ โยชนา. ทฺวีสุปิ โกฏฺาเสสูติ สมุทยสจฺจสฺส ภาวิโน นิโรธสฺส อปฺปฏิกฺเขปปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺเตสุ ปุริมปจฺฉิมโกฏฺาเสสุ. น วิเสสิตนฺติ ยถาวุตฺเต อปฺปฏิกฺเขเป จ สติปิ วิเสเสตฺวา น วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส ตาทิสสฺส มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ ภงฺคกฺขณสมงฺคิโน ปุริมโกฏฺาสสฺเสว อภชนโต โกฏฺาสทฺวยสมฺภวาภาวโตติ อตฺโถ. อิทานิ ตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เกสฺจิ ปุคฺคลานํ. นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. ‘‘มคฺคสฺส จ ผลสฺส ¶ จา’’ติ วุตฺตมคฺคผลานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติณฺณํ ผลานํ ทฺวินฺนฺจ มคฺคาน’’นฺติ อาห. ตานิ ปน เหฏฺิมานิ ตีณิ ผลานิ มชฺเฌ จ ทฺเว มคฺคา เวทิตพฺพา. นิรนฺตรํ อนุปฺปาเทตฺวาติ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อโวกิณฺณํ กตฺวา สห วิปสฺสนาย มคฺคํ อุปฺปาเทนฺเตน ยา สาตจฺจกิริยา กาตพฺพา, ตํ อกตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อนฺตรนฺตรา…เป… อุปฺปาเทตฺวา’’ติ. ‘‘อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ ภงฺคกฺขเณ’’ติ อวิเสสโต วุตฺเต กถมยํ วิเสโส ลพฺภตีติ อาห ‘‘สามฺวจเนนปี’’ติอาทิ. เตน อปวาทวิสยปริยาเยน อุปสคฺคา อภินิวิสนฺตีติ โลกสิทฺโธยํ าโยติ ทสฺเสติ.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๑๖๕-๑๗๐. เอตฺเถวาติ อิมสฺมึ สจฺจยมเก เอว. อปริฺเยฺยตาทสฺสนตฺถนฺติ เอตฺถ อ-กาโร น ปริฺเยฺยาภาววจโน, นาปิ ปริฺเยฺยปฏิปกฺขวจโน, อถ โข ตทฺวจโนติ ยถารหํ สจฺเจสุ ลพฺภมานานํ ปหาตพฺพตาทีนมฺปิ ทสฺสเน อาปนฺเนเยว สมยวาโร ทสฺสนปโร, เยสฺจ น ทสฺสนปโร, เตสุ เกสุจิ สจฺเจสุ ลพฺภมานานมฺปิ เกสฺจิ วิเสสานํ อยํ วาโร น ทสฺสนปโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺฉิกรณ…เป… ทสฺสนตฺถฺจา’’ติ อาห. สมุทเย ปหานปริฺาว วุตฺตา, น ตีรณปริฺาติ ยุตฺตํ ตาเวตํ สมุทยสฺสปิ ตีเรตพฺพสภาวตฺตา, ‘‘ทุกฺเข ตีรณปริฺาว ¶ วุตฺตา, น ปหานปริฺา’’ติ อิทํ ปน กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทุกฺขํ อปฺปหาตพฺพเมวาติ? สมุทยสจฺจวิภงฺเค วุตฺตานํ เกสฺจิ สมุทยโกฏฺาสานํ ทุกฺขสจฺเจ สงฺคหณโต ทุกฺขสมุทเย วา อสงฺกรโตว คเหตฺวา ภูตกถนเมตํ ทฏฺพฺพํ. อุภยตฺถาติ ทุกฺเข สมุทเย จ วุตฺตา. กสฺมา? เตสํ สาธารณาติ. เอวํ สาธารณาสาธารณเภทภินฺนํ ยถาวุตฺตํ ปริฺากิจฺจํ ปุพฺพภาเค นานกฺขเณ ลพฺภมานมฺปิ มคฺคกาเล เอกกฺขเณ เอว ลพฺภติ เอกาณกิจฺจตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคาณฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปริฺาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สงฺขารยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา
๑. สติปิ ¶ กุสลมูลาทีนมฺปิ วิภตฺตภาเว ขนฺธาทิวิภาโค ตโต สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธาทโย วิย ปุพฺเพ อวิภตฺตา’’ติ อาห. ปการตฺโถ วา เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ‘‘ภูวาทโย’’ติอาทีสุ วิยาติ กุสลมูลาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อวิฺาตตฺตา นิสาเมนฺเตหิ. เหตุอตฺโถ วา เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ อวิฺาปิตตฺตาติ อตฺโถ. ยทิปิ กายสงฺขารานํ วิกปฺปทฺวเยปิ เหตุผลภาโวเยว อิจฺฉิโต, สามิวจนรูปาวิภูโต ปน อตฺเถว อตฺถเภโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายสฺส…เป… กตฺตุอตฺเถ’’ติ อาห. โส ปนาติ กตฺตุอตฺโถ.
๒-๗. สุทฺธิกเอเกกปทวเสนาติ ‘‘กาโย สงฺขาโร’’ติอาทีสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปเทสุ อฺมฺํ อสมฺมิสฺสเอเกกปทวเสน. อตฺถาภาวโตติ ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโต. อฺถา กรชกายาทิโก อตฺโถ อตฺเถว. เตเนวาห ‘‘ปทโสธน…เป… อวจนียตฺตา’’ติ. อิทานิ ตเมว อตฺถาภาวํ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาห. กสฺมา ปน อุภยตฺถ สมาเน สมาสปทภาเว ตตฺถ อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ น ลพฺภตีติ? ภินฺนลกฺขณตฺตา. ตตฺถ หิ รูปกฺขนฺธาทิปทานิ ¶ สมานาธิกรณานีติ ปททฺวยาธิฏฺาโน เอโก อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ ปน กายสงฺขาราทิปทานิ ภินฺนาธิกรณานีติ ตถารูโป อตฺโถ น ลพฺภตีติ. เตนาห ‘‘ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโต’’ติ.
วิสุํ อทีเปตฺวาติ ‘‘กายสงฺขาโร’’ติอาทินา สห วุจฺจมาโนปิ กายสงฺขารสทฺโท วิสุํ วิสุํ อตฺตโน อตฺถํ อโชเตตฺวา เอกํ อตฺถํ ยทิ ทีเปตีติ ปริกปฺปวเสน วทติ. เตน กายสงฺขารสทฺทานํ สมานาธิกรณตํ อุลฺลิงฺเคติ. ‘‘กายสงฺขารสทฺโท กายสงฺขารตฺเถ วตฺตมาโน’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘สงฺขารสทฺโท สงฺขารตฺเถว วตฺตมาโน’’ติ ปน วตฺตพฺพํ สิยา. เอวฺหิ สติ ขนฺธตฺเถ วตฺตมาโน ขนฺธสทฺโท วิย รูปสทฺเทน กายสทฺเทน วิเสสิตพฺโพติ อิทํ วจนํ ยุชฺเชยฺย, กายสงฺขารสทฺทานํ ปน สมานาธิกรณตฺเต น เกวลํ สงฺขารสทฺโทเยว สงฺขารตฺเถ ¶ วตฺตติ, อถ โข กายสทฺโทปีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กายสงฺขารสทฺโท กายสงฺขารตฺเถ วตฺตมาโน’’ติ วุตฺตํ สิยา, กายสทฺเทน สมานาธิกรเณนาติ อธิปฺปาโย. พฺยธิกรเณน ปน สงฺขารสฺส วิเสสิตพฺพตา อตฺเถวาติ.
อิมสฺส วารสฺสาติ สุทฺธสงฺขารวารสฺส. ปทโสธเนน ทสฺสิตานนฺติ เอตฺตเกว วุจฺจมาเน ตตฺถ ทสฺสิตภาวสามฺเน สุทฺธกายาทีนมฺปิ คหณํ อาปชฺเชยฺยาติ ตํนิวารณตฺถํ ‘‘ยถาธิปฺเปตานเมวา’’ติ อาห. กายาทิปเทหิ อคฺคหิตตฺตาติ สุทฺธกายาทิปเทหิ อคฺคหิตตฺตา. อิธ ปนาติ อฏฺกถายํ. สุทฺธสงฺขารวารํ สนฺธาย วุตฺตมฺปิ สุทฺธสงฺขารวารเมเวตฺถ อนนุชานนฺโต สกลสงฺขารยมกวิสยนฺติ อาห ‘‘อิธ ปน สงฺขารยมเก’’ติ. อธิปฺเปตตฺถปริจฺจาโคติ อสฺสาสปสฺสาสาทิกสฺส อธิปฺเปตตฺถสฺส อคฺคหณํ เจตนากายอภิสงฺขรณสงฺขาราทิ อนธิปฺเปตตฺถปริคฺคโห. ยทิ ‘‘กาโย สงฺขาโร’’ติอาทินา สุทฺธสงฺขารตํมูลจกฺกวารา อตฺถาภาวโต อิธ น คเหตพฺพา, อถ กสฺมา ปวตฺติวารเมว อนารภิตฺวา อฺถา เทสนา อารทฺธาติ อาห ‘‘ปทโสธนวารตํมูลจกฺกวาเรหี’’ติอาทิ. สํสโย โหติ สงฺขารสทฺทวจนียตาสามฺโต กายสงฺขาราทิปทานํ พฺยธิกรณภาวโต จ. เตเนวาห ‘‘อสมานาธิกรเณหิ…เป… ทสฺสิตายา’’ติ.
ปณฺณตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๙. สงฺขารานํ ¶ ปุคฺคลานฺจ โอกาสตฺตาติ สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, สงฺขารานํ สมาปชฺชิตพฺพตาย ปุคฺคลานํ ฌานสฺส โอกาสตา เวทิตพฺพา, ภูมิ ปน ยทคฺเคน ปุคฺคลานํ โอกาโส, ตทคฺเคน สงฺขารานมฺปิ โอกาโส. ‘‘ทุติเย ฌาเน ตติเย ฌาเน’’ติอาทินา ฌานํ, ‘‘กามาวจเร รูปาวจเร’’ติอาทินา ภูมิ จ วิสุํ โอกาสภาเวน คหิตา. อิตีติ เหตุอตฺโถ, ยสฺมา ฌานมฺปิ โอกาสภาเวน คหิตํ, ตสฺมาติ อตฺโถ. ปุคฺคลวาเร จ โอกาสวเสน ปุคฺคลคฺคหเณติ ปุคฺคลวาเร จ ยทา ปุคฺคโลกาสสงฺขาราทีนํ โอกาสภาเวน คยฺหติ, ตทา ¶ เตสํ ทฺวินฺนํ โอกาสานํ วเสน คยฺหนํ โหตีติ ยตฺถ โส ปุคฺคโล, ยฺจ ตสฺมึ ปุคฺคเล ฌานํ อุปลพฺภติ, เตสํ ทฺวินฺนํ ภูมิฌานสงฺขาตานํ โอกาสานํ วเสน ยถารหํ กายสงฺขาราทีนํ คหณํ กถนํ โหตีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมา. ทุติยตติยชฺฌาโนกาสวเสนาติ ทุติยตติยชฺฌานสงฺขาตโอกาสวเสน คหิตา. กถํ? ‘‘วินา วิตกฺกวิจาเรหิ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ เอวํ คหิตา ปุคฺคลา วิเสเสตฺวา ทสฺสิตา. เกน? เตเนว วิตกฺกวิจารรหิตอสฺสาสปสฺสาสุปฺปาทกฺขเณนาติ โยเชตพฺพํ.
ปมโกฏฺาเส ฌาโนกาสวเสน ปุคฺคลทสฺสนํ กตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุน…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺวิปฺปการานนฺติ ฌานภูมิโอกาสเภเทน ทุวิธานํ. เตสนฺติ ปุคฺคลานํ. ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนานํ กามาวจราน’’นฺติ จ อิทํ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจนํ, ตสฺส จ อวจฺเฉทกํ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ อิทนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิเสส…เป… ขเณ’’ติ. เตน วิเสสเนน. กามาวจรานมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน น เกวลํ รูปารูปาวจเรสุ ปมชฺฌานํ สมาปนฺนานํ, อถ โข กามาวจรานมฺปีติ วุตฺตเมวตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. กีทิสานํ กามาวจรานนฺติ อาห ‘‘คพฺภคตาทีน’’นฺติ. อาทิ-สทฺเทน อุทกนิมุคฺควิสฺิภูตา สงฺคหิตา, น มตจตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนนิโรธสมาปนฺนา. เต หิ อกามาวจรตาย วิย รูปารูปภวสมงฺคิโน วิตกฺกวิจารุปฺปตฺติยาว นิวตฺติตา. เอกนฺติกตฺตาติ อสฺสาสปสฺสาสาภาวสฺส เอกนฺติกตฺตา. นิทสฺสิตาติ รูปารูปาวจรา นิทสฺสนภาเวน วุตฺตา, น ตพฺพิรหิตานํ อฺเสํ อภาวโตติ อธิปฺปาโย. ปมชฺฌาโนกาสา อสฺสาสปสฺสาสวิรหวิสิฏฺาติ โยชนา. ปมฺเจตฺถ ปมชฺฌานสมงฺคีนํ รูปารูปาวจรานํ คหณํ, ทุติยํ ยถาวุตฺตคพฺภคตาทีนํ. อิมินา นเยนาติ ยฺวายํ ¶ ‘‘สงฺขารานํ ปุคฺคลานฺจา’’ติอาทินา ฌาโนกาสภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลวิภาคนโย วุตฺโต, อิมินา นเยน อุปาเยน. สพฺพตฺถ สพฺพปุจฺฉาสุ.
๒๑. เอตสฺมึ ปน อตฺเถ สตีติ ยฺวายํ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสเสตฺวา อตฺโถ วุตฺโต, เอตสฺมึ อตฺเถ คยฺหมาเน อฺตฺถปิ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสสิตพฺพํ ภเวยฺย, ตถา จ อนิฏฺํ อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุตฺถชฺฌาเน’’ติอาทิมาห. กึ ปน ตํ อนิฏฺนฺติ อาห ‘‘ภูมีนํ ¶ โอกาสภาวสฺเสว อคฺคหิตตาปตฺติโต’’ติ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ฌานํ คยฺหติ, ตตฺถ ตตฺถ ตํ อุปฺปตฺติภูมิยา วิเสสิตพฺพํ โหติ. ตถา สติ ฌาโนกาโสว คหิโต สิยา, น ภูมิโอกาโส คุณภูตตฺตา. กิฺจ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเน รูปาวจเร อรูปาวจเร’’ติ เอตฺถ รูปารูปภูมิยา จตุตฺถชฺฌาเน วิเสสิยมาเน ตเทกเทโสว โอกาสวเสน คหิโต สิยา, น สพฺพํ จตุตฺถชฺฌานํ. เตนาห ‘‘สพฺพจตุตฺถชฺฌานสฺส โอกาสวเสน อคฺคหิตตาปตฺติโต จา’’ติ. ฌานภูโมกาสานนฺติ ฌาโนกาสภูมิโอกาสานํ.
นนุ จ ฌานภูมิโอกาเส อสงฺกรโต โยชิยมาเน น สพฺพสฺมึ ปมชฺฌาโนกาเส กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จ อตฺถิ, ตถา สพฺพสฺมึ กามาวจโรกาเสติ โจทนุปฺปตฺตึ สนฺธาย ตสฺส ปริหารํ วตฺตุํ ‘‘ยทิปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถาติ ปมชฺฌาโนกาเส กามาวจโรกาเส จ. ตํทฺวยุปฺปตฺตีติ ตสฺส กายวจีสงฺขารทฺวยสฺส อุปฺปตฺติ. โอกาสทฺวยสฺส อสงฺกรโต คหเณ อยฺจ คุโณ ลทฺโธ โหตีติ อาห ‘‘วิสุํ…เป… น วตฺตพฺพํ โหตี’’ติ. ตตฺถ องฺคมตฺตวเสนาติ วิตกฺกาทิฌานงฺคมตฺตวเสน. ตตฺถ วตฺตพฺพํ อฏฺกถายํ วุตฺตเมว. วิตกฺกรหิโตปิ วิจาโร วจีสงฺขาโรเยวาติ อาห ‘‘อวิตกฺก…เป… คจฺฉตี’’ติ. มุทฺธภูตํ ทุติยชฺฌานนฺติ จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานมาห. ตฺหิ สกลกฺโขภกรธมฺมวิคเมน วิตกฺเกกงฺคปฺปหายิกโต สาติสยตฺตา ‘‘มุทฺธภูต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. อสฺสตฺตา วิยาติ อิทํ วิสทิสุทาหรณํ ทฏฺพฺพํ.
๓๗. อาวชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ สพฺพํ จิตฺตํ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สมานคติกตฺตา เอกํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปมโต’’ติ. เตนาห ‘‘อวิตกฺกอวิจารโต’’ติอาทิ. จิตฺตสงฺขารสฺส อาทิทสฺสนตฺถนฺติ สุทฺธาวาเส จิตฺตสงฺขารสฺส อาทิทสฺสนตฺถํ. ตถา ‘‘วจีสงฺขารสฺส อาทิทสฺสนตฺถ’’นฺติ เอตฺถาปิ.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺขารยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนุสยยมกํ
ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. ‘‘อวิชฺชาสมุทยา ¶ ¶ รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย. โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ จ เอวมาทินา กุสลมูลกุสลาทีนํ ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘ปจฺจยทีปเกน มูลยมเกนา’’ติ. ‘‘โส ‘อนิจฺจํ รูปํ, อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. จกฺขุ อนิจฺจํ, รูปา อนิจฺจา’’ติ จ อาทินา พหุลขนฺธาทิมุเขน อนิจฺจานุปสฺสนาทโย วิหิตาติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺธาทีสุ ตีรณพาหุลฺลโต’’ติ. กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต ปรํ ปหานกิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘อนุสยปหานนฺตา ปหานปริฺา’’ติ. ยทิปิ อนุสเยหิ สมฺปโยคโต อารมฺมณโต วา ปหานปริฺา นปฺปวตฺตติ, อนุสยาภาเว ปน ตทารมฺโภ เอว นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนุสเยหิ ปหานปริฺํ วิภาเวตุ’’นฺติ. อนุสยภาเวน ลพฺภมานานนฺติ อนุสยภาเวน วิชฺชมานานํ, อนุสยสภาวานนฺติ อตฺโถ. ตีหากาเรหีติ ปริจฺเฉทาทีหิ ตีหิ ปกาเรหิ. อนุสเยสุ คณนสรูปปฺปวตฺติฏฺานโต อโพธิเตสุ ปุคฺคโลกาสาทิวเสน ปวตฺติยมานา ตพฺพิสยา เทสนา น สุวิฺเยฺยา โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสุ ตถา…เป… ทุรวโพธตฺตา’’ติ.
เอตฺถ ปุริเมสูติ ปทุทฺธาโร อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วาติ กตฺวา สานุสยวาราทิอเปกฺโข, น อนุสยวาราทิอเปกฺโข อนุสยวาเร ปาฬิววตฺถานสฺส ปเคว กตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ สานุสยวาราทีสุ ปุริเมสูติ อตฺโถ’’ติ อาห. สานุสยวาราทีสุ หิ ตีสุ ปุริเมสุ โอกาสวาเร ยโต ตโตติ เทสนา ปวตฺตา, น อนุสยวาราทีสุ. อตฺถวิเสสาภาวโตติ ‘‘กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓๐๒) ปาฬิอาคตปทสฺส, ‘‘กามธาตุํ วา ปน อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา ยมกภาเวน อฏฺกถาอาทิคตปทสฺส จ อตฺถวิเสสาภาวโต. กถมยํ ยมกเทสนา สิยา ทุติยสฺส ปทสฺส อภาวโตติ อตฺโถ. ยทิ นายํ ยมกเทสนา, อถ กสฺมา อิธาคตาติ อาห ‘‘ปุริมวาเร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ อนุสยฏฺานปริจฺเฉททสฺสนนฺติ อนุสยฏฺานตาย ¶ ปริจฺเฉททสฺสนํ. เอวมฺปิ กถมิทํ อนุสยยมกํ ยมกเทสนาสพฺภาวโตติ อาห ‘‘ยมกเทสนา…เป… นามํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ ¶ . อตฺถวเสนาติ ปฏิโลมตฺถวเสน. ปมปเทน หิ วุตฺตสฺส วิปริวตฺตนวเสนปิ ยมกเทสนา โหติ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีสุ (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๒), ตตฺถ ปน อตฺถวิเสโส อตฺถิ, อิธ นตฺถิ, ตสฺมา น ตถา เทสนา กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถวิเสสาภาวโต ปน น วุตฺตา’’ติ. ลพฺภมานตาวเสนาติ ปุจฺฉาย ลพฺภมานตาวเสน.
อุปฺปตฺติอรหตํ ทสฺเสตีติ อิมินา นิปฺปริยาเยน อนุสยา อนาคตาติ ทสฺสิตํ โหติ ยโต เต มคฺควชฺฌา, น จ อตีตปจฺจุปฺปนฺนา อุปฺปตฺติรหาติ วุจฺจนฺติ อุปฺปนฺนตฺตา. ยํสภาวา ปน ธมฺมา อนาคตา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ, ตํสภาวา เอว เต อตีตปจฺจุปฺปนฺนา วุตฺตา. น หิ ธมฺมานํ อทฺธาเภเทน สภาวเภโท อตฺถิ, ตสฺมา อนุสยานํ อตีตปจฺจุปฺปนฺนภาวา ปริยายโต ลพฺภนฺตีติ อฏฺกถายํ (ยม. อฏฺ. อนุสยยมก ๑) ‘‘อตีโตปิ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํปการาติ อนุสยปฺปการา, การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหาอิจฺเจว อตฺโถ. โส เอวํปกาโร อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน คหิโต อุปฺปชฺชนารหตาย อวิจฺฉินฺนภาวทีปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘น ขนฺธยมกาทีสุ วิย อุปฺปชฺชมานตา’’ติ, ปจฺจุปฺปนฺนตาติ อตฺโถ. เตเนวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ นินฺนานากรโณติ นิพฺพิเสโส. อุปฺปชฺชนานุสยานํ นินฺนานากรณตฺตา เอว หิ ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ วิภงฺเค (วิภ. ๒๐๓) อาคตํ. อนุสยนฺหิ เอตฺถ นิวิสนนฺติ อธิปฺเปตํ.
อิทานิ เยน ปริยาเยน อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อนุสยโวหาโร, ตํ ทสฺเสตุกาโม อนาคตมฺปิ เตหิ สทฺธึ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุรูปํ การณํ ปน…เป… วุจฺจนฺตี’’ติ อาห. เอเตน ภูตปุพฺพคติยา อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อุปฺปตฺติรหตา เวทิตพฺพาติ ทสฺเสติ. อุปฺปตฺติอรหตา นาม กิเลสานํ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาย เวทิตพฺพา. สา จ อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ อตฺเถวาติ ปการนฺตเรนปิ เตสํ ปริยายโตว อนุสยภาวํ ปกาเสติ. เตเนวาห ‘‘มคฺคสฺส ปนา’’ติอาทิ. ตาทิสานนฺติ เย มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปตฺติรหา, ตาทิสานํ. ธมฺโม เอว จ อุปฺปชฺชติ, น ธมฺมากาโรติ อธิปฺปาโย. น หิ ธมฺมาการา อนิจฺจตาทโย ¶ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจนฺติ. ยทิ ปน เต อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน สิยุํ, ธมฺมา เอว สิยุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปหีนากาโร จ อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชตี’’ติ.
วุตฺตมฺปิ ถามคมนํ อคฺคเหตฺวา อปฺปหีนฏฺมตฺตเมว คเหตฺวา โจทโก โจเทตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘สตฺตานุสย…เป… อาปชฺชตีติ เจ’’ติ. น หิ ถามคมเน คหิเต โจทนาย โอกาโส อตฺถิ. เตนาห ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทิ. วุตฺตํ อฏฺกถายํ, น เกวลมฏฺกถายเมว ปาคโตวายมตฺโถ, ตสฺมา เอวเมว คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามคโต…เป… ยุตฺต’’นฺติ วตฺวา กึ ปน ตํ ถามคมนนฺติ ปราสงฺกํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘ถามคตนฺติ จ…เป… วุตฺตา’’ติ อาห. ตตฺถ อฺเหิ อสาธารโณติ กิเลสวตฺถุอาทีนํ กิเลสตาทิสภาโว วิย กามราคาทิโต อฺตฺถ อลพฺภมาโน เตสํเยว อาเวณิโก สภาโว, ยโต เต ภวพีชํ ภวมูลนฺติ จ วุจฺจนฺติ. ยสฺมา จ ถามคมนํ เตสํ อนฺสาธารโณ สภาโว, ตสฺมา อนุสยนนฺติ วุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามคโตติ อนุสยสมงฺคีติ อตฺโถ’’ติ อาห.
‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓) อนุสยวาเร วุตฺโต เอว อตฺโถ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓๐๐) วุตฺโตติ อนุสยนากาโร เอว อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน คหิโตติ ‘‘อุปฺปชฺชนวาโร อนุสยวาเรน นินฺนานากรโณ วิภตฺโต’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ วิจารํ อารภติ ‘‘อนุสยอุปฺปชฺชนวารานํ สมานคติกตฺตา’’ติอาทินา. ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ สิยาติ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ อปฺปหีนาการทีปกํ สิยา. ตถา จ สติ ยถา ‘‘อิมสฺส อุปฺปาทา’’ติ เอตฺถ อิมสฺส อนิโรธาติ อยมตฺโถปิ ายติ, เอวํ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺเต อตฺถโต ‘‘น อุปฺปชฺชตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติ อปฺปหีนาการสฺส อุปฺปตฺติรหภาวสฺส อนุปฺปชฺชมานสภาวตฺตาติ โจทนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปชฺชตีติ วจนสฺส อวุตฺตตา น สกฺกา วตฺตุนฺติ เจ’’ติ อาห. วจนตฺถวิเสเสน ตํทฺวยสฺส วุตฺตตฺตาติ เอเตน ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ ปทตฺถนานตฺเถน วารนฺตรเทสนา โหติ ยถา ¶ สหชาตสํสฏฺวาเรสูติ ทสฺเสติ. อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวาติอาทิ ตเมว วจนตฺถวิเสสํ วิภาเวตุํ อารทฺธํ. อุปฺปตฺติโยคฺคนฺติ อุปฺปตฺติยา โยคฺคํ, อุปฺปชฺชนสภาคตนฺติ อตฺโถ. ยโต อนุสยา อุปฺปตฺติรหาติ วุจฺจนฺติ, เอกนฺเตน เจตเทว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.อนุสยยมก.๓๐๐). ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุสยา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต สทา วิชฺชมานา นุ โข เต อปรินิปฺผนฺนานุสยนฏฺเน ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ อาปชฺชตีติ ตํนิเสธนตฺถํ ‘‘อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปตฺติอรหภาเวน ถามคตตา อนุสยฏฺโติ ยํ เตสํ อุปฺปตฺติโยควจนํ วุตฺตํ, ตํ สมฺมเทว ¶ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘อนุสยสทฺทสฺสา’’ติอาทินา. เตน วารทฺวยเทสนุปฺปาทิกา อนุสยสทฺทตฺถนิทฺธารณาติ ทสฺเสติ. ตมฺปิ สุวุตฺตเมว อิมินา ตนฺติปฺปมาเณนาติ อิทมฺปิ ‘‘อภิธมฺเม ตาวา’’ติอาทินา อาคตํ ติวิธเมว ตนฺตึ สนฺธายาหาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตนฺติตฺตเยนปิ หิ จิตฺตสมฺปยุตฺตตา ทีปิตา โหตี’’ติ.
ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา
๒. เอวํ สตีติ เวทนานํ วิเสสิตพฺพภาเว กามธาตุยา จ วิเสสนภาเว สติ. กามาธาตุยา อนุสยนฏฺานตา น วุตฺตา โหติ อปฺปธานภาวโต, ปธานาปฺปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจทสฺสนโต, วิเสสนภาเวน จริตพฺพตาย จาติ อธิปฺปาโย. โหตุ โก โทโสติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกมาโน อาห ‘‘ทฺวีสุ ปนา’’ติอาทิ. ทฺวีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ตถา ‘‘ตีสุ ธาตูสู’’ติ เอตฺถาปิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ธาตุอาทิเภเทน ติวิธํ อนุสยฏฺานํ, ตตฺถ จ รูปารูปธาตูนํ ภวราคสฺส อนุสยฏฺานตา วุตฺตาติ กามธาตุยา กามราคสฺส อนุสยฏฺานตา เอกนฺเตน วตฺตพฺพา, ตสฺมา. ตีสุ ธาตูสุ ตีสุ เวทนาสูติ จ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ จ อาธาเร.
ทฺวีสฺเววาติ ¶ ทฺวีสุ สุโขเปกฺขาสุ เอว. สพฺพาสุ ทฺวีสูติ ยาสุ กาสุจิ ทฺวีสุ. เตนาติ ‘‘กามราโค ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ วจนสามตฺถิยลทฺเธน วิเสสนิจฺฉเยเนว. ภวราคานุสยฏฺานํ รูปารูปธาตุโย ตทนุรูปา จ เวทนา. น หิ ทฺวีสุ เวทนาสุ กามราคานุสโยว อนุเสตีติ อวธารณํ อิจฺฉิตํ, ทฺวีสุ เอว ปน เวทนาสูติ อิจฺฉิตํ. เตเนวาห ‘‘ทฺวีสฺเวว อนุเสติ, น ตีสู’’ติ. อฏฺานฺจ อนุสยานํ, กึ ตํ อปริยาปนฺนํ สกฺกาเย? สพฺโพ โลกุตฺตโร ธมฺโม. จ-สทฺเทน ปฏิฆานุสยฏฺานํ สงฺคณฺหาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ. อฺาติ กามราคานุสยฏฺานภูตา ทฺเว เวทนา.
อฺเสุ ¶ ทฺวีหิ เวทนาหิ วิปฺปยุตฺเตสุ. ปิยรูปสาตรูเปสูติ ปิยายิตพฺพมธุรสภาเวสุ. วิเสสนฺเจตํ รูปาทีนํ สพฺพทฺวารสพฺพปุริเสสุ อิฏฺภาวสฺส อนิยตตาย กตํ. สาตสนฺตสุขคิทฺธิยาติ สาตสุเข สนฺตสุเข จ คิชฺฌนากาเรน อภิกงฺขนากาเรน. ตตฺถ สาตสุขํ กายิกํ, สนฺตสุขํ เจตสิกํ. สาตสุขํ วา กายิกสุขํ, สนฺตสุขํ อุเปกฺขาสุขํ. ตถา จาหุ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔; มหานิ. อฏฺ. ๒๗). ปริตฺตํ วา โอฬาริกํ สุขํ สาตสุขํ, อโนฬาริกํ สนฺตสุขํ. ปริตฺตคฺคหณฺเจตฺถ กามราคานุสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อฺตฺถาติ เวทนาหิ อฺตฺถ. โสติ กามราคานุสโย. เวทนาสุ อนุคโต หุตฺวา เสตีติ เวทนาเปกฺโข เอว หุตฺวา ปวตฺตติ ยถา ปุตฺตาเปกฺขาย ธาติยา อนุคฺคณฺหนปฺปวตฺติ, สยนสงฺขาตา ปวตฺติ จ กามราคสฺส นิกามนเมว. เตนาห ‘‘สุขมิจฺเจว อภิลปตี’’ติ. ยถา ตสฺส, เอวํ ปฏิฆานุสยาทีนมฺปิ วุตฺตนิยาเมน ยถาสกํ กิจฺจกรณเมว ทุกฺขเวทนาทีสุ อนุสยนํ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ ปฏิฆานุสโย จา’’ติอาทิ. ตีสุ เวทนาสุ อนุสยนวจเนนาติ ตีสุ เวทนาสุ ยถารหํ อนุสยนวจเนน. อิฏฺาทิภาเวน คหิเตสูติ อิฏฺาทีสุ อารมฺมณปกติยา วเสน อิฏฺาทิภาเวน คหิเตสุ วิปรีตสฺาย วเสน อนิฏฺาทีสุ อิฏฺาทิภาเวน คหิเตสูติ โยชนา. น หิ อิฏฺาทิภาเวน คหณํ วิปรีตสฺา.
ตตฺถาติ อิฏฺารมฺมณาทีสุ. เอตฺถาติ อนุสยเน. กามสฺสาทาทิวตฺถุภูตานํ กามภวาทีนนฺติ กามสฺสาทภวสฺสาทวตฺถุภูตานํ ¶ กามรูปารูปภวานํ คหณํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ เวทนาตฺตยธาตุตฺตเยสุ. นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. ทุกฺขปฏิฆาโต ทุกฺเข อนภิรติ. ยตฺถ ตตฺถาติ ทุกฺขเวทนาย ตํสมฺปยุตฺเตสุ อนิฏฺรูปาทีสุ วาติ ยตฺถ ตตฺถ. มหคฺคตา อุปาทินฺนกฺขนฺธา รูปารูปภวา, อนุปาทินฺนกฺขนฺธา รูปารูปาวจรธมฺมา. ตตฺถาติ ยถาวุตฺเตสุ มหคฺคตธมฺเมสุ ภวราโคอิจฺเจว เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสตี’’ติ. ทิฏฺานุสยาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วิจิกิจฺฉานุสยอวิชฺชานุสยาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
ธาตุตฺตยเวทนาตฺตยวินิมุตฺตํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺานํ น วุตฺตนฺติ สุวุตฺตเมตํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺานปุจฺฉายํ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ’’อิจฺเจว วิสฺสชฺชิตตฺตา. กามราโค ปน ยตฺถ นานุเสติ, ตํ ทุกฺขเวทนารูปารูปธาตุวินิมุตฺตํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺานํ ¶ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นนุ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตทนุสยนฏฺานโตติ ตสฺส กามราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺานโต. อฺา เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสุเปกฺขาสงฺขาตา. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เนกฺขมฺมสฺสิตโทมนสฺเส วิย ปฏิฆานุสโย เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสุเปกฺขาสุ กามราคานุสโย นานุเสตีติ ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย นานุเสตี’’ติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ตสฺมา ตํ อุทฺธริตฺวา น วุตฺตนฺติ. โหนฺตูติ ตาสํ เวทนานํ อตฺถิตํ ปฏิชานิตฺวา อุทฺธริตฺวา อวจนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปน…เป… ตํ น วุตฺต’’นฺติ. ตทนุสยนฏฺานนฺติ เตสํ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺานํ. ตสฺมาติ ยสฺมา สติปิ กามราคานุสยนฏฺานโต อฺสฺมึ ทิฏฺานุสยาทีนํ อนุสยนฏฺาเน ตํ ปน ธาตุตฺตยเวทนาตฺตยวินิมุตฺตํ นตฺถิ เวทนาทฺวยภาวโต, ตสฺมา. ตํ เวทนาทฺวยํ น วุตฺตํ วิสุํ น อุทฺธฏนฺติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ยตฺถ กามราคาทโย นานุเสนฺติ, ตตฺถ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา นานุเสนฺตี’’ติ อยมตฺโถ ‘‘อามนฺตา’’ติ อิมินา ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน อวิภาคโต วุตฺโตติ ‘‘ยตฺถ กามราคาทโย อนุเสนฺติ, ตตฺถ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา อนุเสนฺตี’’ติ อยมฺปิ อตฺโถ อวิภาคโตว ลพฺภติ, ตสฺมา. อวิภาคโต จ ทุกฺขํ ปฏิฆสฺส อนุสยนฏฺานนฺติ ทีปิตํ โหติ. เตนาห ‘‘อวิเสเสน…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถ อวิเสเสนาติ เคหสฺสิตํ เนกฺขมฺมสฺสิตนฺติ วิเสสํ อกตฺวา. สมุทายวเสน ¶ คเหตฺวาติ ยถาวุตฺตอวยวานํ สมูหวเสน ทุกฺขนฺตฺเวว คเหตฺวา. ‘‘อวิเสเสน สมุทายวเสน คเหตฺวา’’ติ อิมมตฺถํ ตถา-สทฺเทน อนุกฑฺฒติ ‘‘ทฺวีสุ เวทนาสู’’ติ เอตฺถาปิ เคหสฺสิตาทิวิภาคสฺส อนิจฺฉิตตฺตา.
ยทิ เอวํ ‘‘ปฏิฆํ เตน ปชหติ, น ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ อิทํ สุตฺตปทํ กถนฺติ โจทนํ สนฺธาย ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ โทมนสฺเส, ตํสมฺปยุตฺเต วา ปฏิเฆ. เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสนฺติอาทินา เนยฺยตฺถมิทํ สุตฺตํ, น นีตตฺถนฺติ ทสฺเสติ. ยถา ปน สุตฺตํ อุทาหฏํ, ตถา อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิฆุปฺปตฺติรหฏฺานตายา’’ติอาทิ. เอวมฺปิ สุตฺตาภิธมฺมปาานํ กถมวิโรโธติ อาห นิปฺปริยายเทสนา เหสา, สา ปน ปริยายเทสนาติ. เอวฺจ กตฺวาติ ปริยายเทสนตฺตา เอว. ราคานุสโยติ กามราคานุสโย อธิปฺเปโต. ยโต ‘‘อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาตนํ สนฺธายา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส น มหคฺคตธมฺมา อนุสยนฏฺานนฺติ ตํ ปมชฺฌานฺจ อนามสิตฺวา ‘‘น หิ โลกิยา…เป… นานุเสตีติ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ. อวตฺถุภาวโตติ สภาเวเนว อนุปฺปตฺติฏฺานตฺตา. อิธาติ อิมสฺมึ อนุสยยมเก. วุตฺตนเยนาติ ‘‘เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยน ¶ . ตํปฏิปกฺขภาวโตติ เตสํ ปฏิฆาทีนํ ปฏิปกฺขสฺส มคฺคสฺส สพฺภาวโต. น เกวลํ มคฺคสพฺภาวโต, อถ โข พลววิปสฺสนาสพฺภาวโตปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํสมุคฺฆา…เป… ภาวโต จา’’ติ.
อิทานิ ยเทตํ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อนุสยนฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ คเหตพฺพธมฺมวเสน วา สิยา คหณวิเสเสน วาติ ทฺเว วิกปฺปา, เตสุ ปมํ สนฺธายาห ‘‘อารมฺมเณ อนุสยนฏฺาเน สตี’’ติ. รูปาทิอารมฺมเณ อนุสยานํ อนุสยนฏฺานนฺติ คยฺหมาเน ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขาย หี’’ติอาทิมาห. ยทิ สิยาติ ยทิ กามราคานุสโย สิยา. เอตสฺสปีติ ทิฏฺานุสยสมฺปยุตฺตโลภสฺสปิ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสู’’ติ กามราคสฺส านํ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํ. อถ ปนาติอาทิ ทุติยวิกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. อชฺฌาสยวเสน ตํนินฺนตายาติ อสติปิ อารมฺมณกรเณ ยตฺถ กามราคาทโย อชฺฌาสยโต นินฺนา, ตํ เตสํ อนุสยนฏฺานํ. เตน ¶ วุตฺตํ ‘‘อนุคโต หุตฺวา เสตี’’ติ. อถ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุทาหรณวเสน นิรูปนํ. ทุกฺเข ปฏิหฺนวเสเนว ปวตฺตติ, นารมฺมณกรณวเสนาติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขเมว ตสฺส อนุสยนฏฺานํ วุตฺตนฺติ อชฺฌาสยสฺส ตตฺถ นินฺนตฺตา ทุกฺขเมว ตสฺส ปฏิฆสฺส อนุสยนฏฺานํ วุตฺตํ, นาลมฺพิตํ รูปาทิ สุขเวทนา จาติ อธิปฺปาโย. เอวนฺติ ยถา อฺารมฺมณสฺสปิ ปฏิฆสฺส อชฺฌาสยโต ทุกฺขนินฺนตาย ทุกฺขเมว อนุสยนฏฺานํ วุตฺตํ, เอวํ. ทุกฺขาทีสุ…เป… วุตฺตนฺติ ‘‘ทุกฺเขน สุขํ อธิคนฺตพฺพํ. นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ จ อาทินา กายกิลมนทุกฺเข ทานานุภาวาทิเก จ มิจฺฉาภินิเวสนวเสน อุปฺปชฺชมาเนน ทิฏฺานุสเยน สมฺปยุตฺโต อฺารมฺมโณปิ โลโภ ‘‘เอวํ สุขํ ภวิสฺสตี’’ติ อชฺฌาสยโต สุขาภิสงฺควเสเนว ปวตฺตตีติ สุขุเปกฺขาเภทํ สาตสนฺตสุขทฺวยเมว อสฺส โลภสฺส อนุสยนฏฺานํ วุตฺตํ ปาฬิยํ, น ยถาวุตฺตํ ทุกฺขาทิ, ตสฺมา ภวราค…เป… น วิรุชฺฌติ. เอกสฺมึเยว จาติอาทิ ทุติยวิกปฺปํเยว อุปพฺรูหนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ ราคสฺส สุขชฺฌาสยตา ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส วเสน เวทิตพฺพา, ตนฺนินฺนภาเวน วา จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยตา วิย. เอส นโย เสเสสุปิ. เตสํ ราคปฏิฆานํ นานานุสยฏฺานตา โหติ เอกสฺมิมฺปิ อารมฺมเณติ อตฺโถ.
เอวฺจ กตฺวาติ อสติปิ คเหตพฺพเภเท คหณวิเสเสน อนุสยนฏฺานสฺส ภินฺนตฺตา เอว. ‘‘ยตฺถ…เป… โน’’ติ วุตฺตํ, อฺถา วิรุชฺเฌยฺย. คเหตพฺพเภเทน หิ ราคปฏิฆานํ อนุสยนฏฺานเภเท ¶ คยฺหมาเน วิปากมตฺเต าตพฺพํ สิยา, น จ ตํ ยุตฺตํ, นปิ สพฺเพสํ ปุริสทฺวารานํ อิฏฺานิฏฺํ นิยตนฺติ. ยทิปิ ยถาวุตฺตโลภสฺส วุตฺตนเยน กามราคานุสยตา สมฺภวติ, ยถา ปน สุขุเปกฺขาสุ อิฏฺารมฺมเณ จ อุปฺปชฺชนฺเตน โทมนสฺเสน สห ปวตฺโต โทโส ทุพฺพลภาเวน ปฏิฆานุสโย น โหติ, เอวํ ยถาวุตฺตโลโภปิ กามราคานุสโย น โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ปฏิฆานุสโยติ เอตฺถ น-กาโร ปฏิเสธนตฺโถ, น อฺตฺโถ, อิตรตฺถ ปน สมฺภโว เอว นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปเนต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘น หิ โทมนสฺสสฺส ปฏิฆานุสยภาวาสงฺกา อตฺถี’’ติ อิมินา น-การสฺส อฺตฺถตาภาวทสฺสนมุเขน อภาวตฺถตํ สมตฺเถติ.
เทสนา ¶ สํกิณฺณา วิย ภเวยฺยาติ เอตฺถ เทสนาสงฺกรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภวราคสฺสปิ…เป… ภเวยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ยถา กามราคสฺส กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อารมฺมณกรณวเสน อุปฺปตฺติ วุตฺตา ‘‘กามราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ, เอวํ ยทิ ‘‘ภวราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี’’ติ วุจฺเจยฺย, ภวราคสฺสปิ…เป… ภเวยฺย. ตโต จ กามราเคน สทฺธึ ภวราคสฺส เทสนา สํกิณฺณา ภเวยฺย, กามราคโต จ ภวราคสฺส วิเสโส ทสฺเสตพฺโพ. โส จ สหชาตานุสยวเสน น สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ อารมฺมณกรณวเสน ทสฺเสตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา อารมฺมณ…เป… อธิปฺปาโย’’ติ. ตตฺถ อารมฺมณวิเสเสนาติ รูปารูปธาตุสงฺขาตอารมฺมณวิเสเสน. วิเสสทสฺสนตฺถนฺติ กามราคโต ภวราคสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ. เอวํ เทสนา กตาติ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติ เอวํ วิสเย ภุมฺมํ กตฺวา เทสนา กตา. เตนาห ‘‘สหชาตเวทนาวิเสสาภาวโต’’ติ.
อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวาโร
๑. อนุสยวารวณฺณนา
๓. ปวตฺตาวิรามวเสนาติ ¶ อนุสยปฺปวตฺติยา อวิรามวเสน, อวิจฺเฉทวเสนาติ อตฺโถ. กถํ ปน กุสลาพฺยากตจิตฺตกฺขเณ อนุสยานํ ปวตฺตีติ อาห ‘‘มคฺเคเนว…เป… ปุพฺเพ’’ติ.
๒๐. จิตฺตเจตสิกานฺจ านํ นาม จิตฺตุปฺปาโทติ อาห ‘‘เอกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท’’ติ. เตสํ เตสํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนาทีนํ ปุคฺคลานํ. ปกติยา สภาเวน. สภาวสิทฺธา หิ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคสฺส อนนุสยนฏฺานตา. เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ. วกฺขติ หิ ‘‘ปกติยา ทุกฺขาทีนํ กามราคาทีนํ อนนุสยนฏฺานตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ปหาเนนาติ ตสฺส ตสฺส อนุสยสฺส สมุจฺฉินฺทเนน. ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ อนาคามิอรหนฺตานํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปุคฺคโลกาสวาเร. ปุริมนเยติ ‘‘ติณฺณํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิเก ปุริมสฺมึ วิสฺสชฺชนนเย. โอกาสนฺติ อุปฺปตฺติฏฺานํ, อิธ ปน ทุกฺขเวทนา ¶ เวทิตพฺพา. ปจฺฉิมนเยติ ‘‘ทฺวินฺนํ ปุคฺคลาน’’นฺติอาทิเก วิสฺสชฺชนนเย. อโนกาสตา อนนุสยนฏฺานตา.
อนุสยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สานุสยวารวณฺณนา
๖๖-๑๓๑. ‘‘สานุสโย, ปชหติ, ปริชานาตี’’ติ ปุคฺคโล วุตฺโตติ ‘‘กามราเคน สานุสโย, กามราคํ ปชหติ, กามราคํ ปริชานาตี’’ติอาทีสุ อนุสยสมงฺคิภาเวน ปหานปริฺากิริยาย กตฺตุภาเวน จ ปุคฺคโล วุตฺโต, น ธมฺโม. ภววิเสเสน วาติ เกวเลน ภววิเสเสน วา. อิตเรสูติ ปฏิฆานุสยาทีสุ. ภวานุสยวิเสเสน วาติ กามภวาทิภววิสิฏฺานุสยวิเสเสน วา. สานุสยตานิรนุสยตาทิกาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปหานาปหานปริฺาปริฺา ¶ สงฺคยฺหนฺติ. นนุ จ ภววิเสเส เกสฺจิ อนุสยานํ อปฺปหานนฺติ? น ตํ อนุสยกตํ, อถ โข ปจฺจยเวกลฺลโต อโนกาสตาย จาติ นายํ วิโรโธ. ทฺวีสุ เวทนาสูติ สุขอุเปกฺขาสุ เวทนาสุ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสเยน นิรนุสโยติ โยเชตพฺพํ. อิทมฺปิ นตฺถิ ปุคฺคลวเสน วุจฺจมานตฺตา. เตนาห ‘‘น หิ ปุคฺคลสฺส…เป… อนุสยาน’’นฺติ. ยทิปิ ปุคฺคลสฺส อนุสยโนกาโส อโนกาโส, ตสฺส ปน สานุสยตาทิเหตุ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุสยสฺส ปนา’’ติอาทิมาห. นิรนุสยตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อปฺปหานาปริฺา สงฺคณฺหาติ. ปริชานนํ สมติกฺกมนนฺติ ปริฺาวาเรปิ ‘‘อปาทาเน นิสฺสกฺกวจน’’นฺติ วุตฺตํ.
อนุสยนฏฺานโตติ อนุสยนฏฺานเหตุ. ‘‘อนนุสยนฏฺานโต’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นิมิตฺตาปาทานภาวทสฺสนตฺถนฺติ สานุสยวาเร นิมิตฺตภาวทสฺสนตฺถํ, ปชหนปริฺาวาเรสุ อปาทานภาวทสฺสนตฺถฺจาติ โยเชตพฺพํ. ปชหตีติ เอตฺถ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา ตโต มานานุสยํ ปชหตี’’ติ ปาฬิปทํ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํ, น ปชหตีติ เอตฺถ ปน ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ตโต กามราคานุสยํ นปฺปชหตี’’ติ. เอวมาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปริฺาวารมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ภุมฺมนิทฺเทเสเนว เหตุอตฺเถเนว นิทฺทิฏฺาติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺหวิสฺสชฺชเนนาติ ¶ ‘‘ยโต วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, ตโต กามราคานุสเยน สานุสโย’’ติ เอตสฺส ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเนน. ตตฺถ หิ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา’’ติอาทินา สรูปโต อนุสยนฏฺานานิ ทสฺสิตานิ. ตทตฺเถติ ตํ อนุสยนฏฺานทสฺสนํ อตฺโถ เอตสฺสาติ ตทตฺโถ, ตสฺมึ ตทตฺเถ. ‘‘อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานทสฺสนตฺถํ อยํ วาโร อารทฺโธ’’ติอาทินา ‘‘ยโต’’ติ เอเตน อนุสยนฏฺานํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวตฺวา. ปมาทลิขิตํ วิย ทิสฺสติ อุปฺปนฺน-สทฺเทน วตฺตมานุปฺปนฺเน วุจฺจมาเน. ยถา ปน อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน อุปฺปตฺติโยคทีปกตฺตา อุปฺปตฺติรหา วุจฺจนฺติ, เอวมิธาปิ อุปฺปตฺติอรเห วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธ. ยํ ปน วกฺขติ ‘‘น หิ อปริยาปนฺนานํ อนุสยุปฺปตฺติรหฏฺานตา’’ติ, โสปิ น โทโส. ยตฺถ ยตฺถ หิ อนุสยา อุปฺปตฺติรหา, ตเทว เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตนฺติ. ตเถว ทิสฺสตีติ ตํ ปมาทลิขิตํ วิย ทิสฺสตีติ อตฺโถ.
ยโต อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ ยโต อนุสยนฏฺานโต กามคารานุสเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพํ, เตน ¶ กามราคานุสเยน อุปฺปตฺติรหฏฺาเน นิสฺสกฺกวจนํ กตํ ‘‘ยโต’’ติ. ตถาติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ยถา ‘‘ยโต อุปฺปนฺเนนา’’ติ เอตฺถ อุปฺปตฺติรหฏฺานโต อนุสยสฺส อุปฺปตฺติรหตา วุตฺตา, ตถา ‘‘อุปฺปชฺชนเกนา’’ติ เอตฺถาปิ สา เอว วุจฺจตีติ ทีเปตีติ อาห ‘‘สพฺพธมฺเมสุ…เป… อาปนฺเนนา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชนโก’’ติ วุตฺเต อนุปฺปชฺชนโก น โหตีติ อยมตฺโถ วิฺายติ, ตถา จ สติ เตน อนุปฺปตฺติ นิจฺฉิตาติ อุปฺปนฺนสภาวตา จ ปกาสิตา โหตีติ. เตนาห ‘‘สพฺพธมฺเมสุ…เป… อปเนตี’’ติ. ‘‘โย ยโต กามราคานุสเยน นิรนุสโย, โส ตโต มานานุสเยน นิรนุสโย’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ยโต ตโต’’ติ อาคตตฺตา วิสฺสชฺชเน ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปทสฺส นิสฺสกฺกวเสเนว สกฺกา โยเชตุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพตฺถาติ…เป… น น สมฺภวตี’’ติ อาห. ภุมฺมโต อฺตฺถาปิ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ, ยโต สพฺเพสํ ปาทกํ ‘‘สพฺพตฺถปาทก’’นฺติ วุจฺจติ, อิธ ปน นิสฺสกฺกวเสน เวทิตพฺพํ.
สานุสยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปชหนวารวณฺณนา
๑๓๒-๑๙๗. อปฺปชหนสพฺภาวาติ ¶ อปฺปหานสฺส, อปฺปหียมานสฺส วา สพฺภาวา. ตสฺมาติ ยสฺมา โย กามราคานุสยํ ปชหติ, น โส มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, โย จ มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, น โส กามราคานุสยํ ปชหติ ปเคว ปหีนตฺตา, ตสฺมา ‘‘โย วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ? โน’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยทิ เอวํ ปมปุจฺฉายํ กถนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน…เป… วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ ปหานกรณมตฺตเมวาติ ปหานกิริยาสมฺภวมตฺตเมว, น นิรวเสสปฺปหานนฺติ อธิปฺปาโย. เต เปตฺวาติ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยาทีนํ นิรวเสสปชหนเก อฏฺมกาทิเก เปตฺวา. อวเสสาติ ตสฺส ตสฺส อนุสยสฺส นิรวเสสปฺปชหนเกหิ อวสิฏฺา. เตสุ เยสํ เอกจฺเจ อนุสยา ปหีนา, เตปิ อปฺปชหนสพฺภาเวเนว นปฺปชหนฺตีติ วุตฺตา. น จ ยถาวิชฺชมาเนนาติ มคฺคกิจฺจภาเวน วิชฺชมานปฺปกาเรน ปหาเนน วชฺชิตา รหิตา เอว วุตฺตาติ โยชนา.
เกสฺจีติ ¶ โสตาปนฺนสกทาคามิมคฺคสมงฺคิสกทาคามีนํ. ปุน เกสฺจีติ อนาคามิอคฺคมคฺคสมงฺคิอรหนฺตานํ. อุภยนฺติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยทฺวยํ. เสสานนฺติ ‘‘เสสา’’ติ วุตฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ. เตสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ ทฺวินฺนํ อนุสยานํ. อุภยาปฺปชหนสฺสาติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยาปฺปชหนสฺส. การณํ น โหตีติ เยสํ วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโน, เตสํ ตสฺส ปหีนตา, เยสํ ยถาวุตฺตํ อุภยปฺปหีนํ, เตสํ ตทปฺปชหนสฺส การณํ น โหตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เตสํ ปหีนตฺตา ‘นปฺปชหนฺตี’ติ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ. อถ ปน น ตตฺถ การณํ วุตฺตํ, เยน การณวจเนน ยถาวุตฺตโทสาปตฺติ สิยา, เกวลํ ปน สนฺนิฏฺาเนน เตสํ ปุคฺคลานํ คหิตตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘กามราคานุสยฺจ นปฺปชหนฺตี’’ติ, เอวมฺปิ ปุจฺฉิตสฺส สํสยตฺถสฺส การณํ วตฺตพฺพํ. ตถา จ สติ ‘‘เสสปุคฺคลา ตสฺส อนุสยสฺส ปหีนตฺตา นปฺปชหนฺตี’’ติ การณํ วตฺตพฺพเมวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น วตฺตพฺพ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตนเยน การณํ น วตฺตพฺพํ การณภาวสฺเสว อภาวโต. ‘‘อุภยาปฺปชหนสฺส การณํ น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ยถา ปน วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย กามราคานุสยํ…เป… วตฺตพฺพตฺตา’’ติ อาห. เตน ปหีนาปฺปหีนวเสน ¶ การณํ น วตฺตพฺพํ, ปหีนานํเยว ปน วเสน วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. สํสยตฺถสงฺคหิเตติ สํสยตฺเถน ปเทน สงฺคหิเต. สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิตํ ปน ปหียมานตฺตา ‘‘นปฺปชหตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
ปชหนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปหีนวารวณฺณนา
๒๖๔-๒๗๔. ผลฏฺวเสเนว เทสนา อารทฺธา, น มคฺคฏฺวเสน, กุโต ปุถุชฺชนวเสน. กสฺมา? ผลกฺขเณ หิ อนุสยา ปหีนาติ วุจฺจนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน ปหียนฺตีติ. เตเนวาห ‘‘มคฺคสมงฺคีนํ อคฺคหิตตํ ทีเปตี’’ติ. ปฏิโลเม หิ ปุถุชฺชนวเสนปิ เทสนา คหิตา ‘‘ยสฺส ทิฏฺานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา’’ติอาทินา. อนุสยจฺจนฺตปฏิปกฺเขกจิตฺตกฺขณิกานนฺติ อนุสยานํ อจฺจนฺตํ ปฏิปกฺขภูตเอกจิตฺตกฺขณิกานํ. มคฺคสมงฺคีนนฺติ มคฺคฏฺานํ. เอตฺถ จ อนุสยานํ อจฺจนฺตปฏิปกฺขตาคฺคหเณน ¶ อุปฺปตฺติรหตํ ปฏิกฺขิปติ. น หิ เต อจฺจนฺตปฏิปกฺขสมุปฺปตฺติโต ปรโต อุปฺปตฺติรหา โหนฺติ. มคฺคสมงฺคิตาคฺคหเณน อนุปฺปตฺติรหตาปาทิตตํ ปฏิกฺขิปติ. น หิ มคฺคกฺขเณ เต อนุปฺปตฺติรหตํ อาปาทิตา นาม โหนฺติ, อถ โข อาปาทียนฺตีติ. เอกจิตฺตกฺขณิกตาคฺคหเณน สนฺตานพฺยาปารํ. เตนาห ‘‘น โกจี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตติ มคฺคสมงฺคิโน. น เกวลํ ปหีนวาเรเยว, อถ โข อฺเสุปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุสย…เป… คหิตา’’ติ อาห.
๒๗๕-๒๙๖. ยตฺถ อนุสโย อุปฺปตฺติรโห, ตตฺเถวสฺส อนุปฺปตฺติรหตาปาทนนฺติ ‘‘อตฺตโน อตฺตโน โอกาเส เอว อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต’’ติ อาห. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ (วิภ. ๒๐๓) วตฺวา ปุน วุตฺตํ ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. ๒๐๔). ตสฺมาติ ยสฺมา ตโทกาสตฺตเมว กามธาตุอาทิโอกาสตฺตเมว อนุสยานํ ทีเปนฺติ ปหีนาปฺปหีนวจนานิ, ตสฺมา. อโนกาเส ตทุภยาวตฺตพฺพตา วุตฺตาติ ยสฺมา กามราคปฏิฆานุสยานํ ทฺวินฺนํ อุปฺปตฺติฏฺานํ, โส เอว ปหาโนกาโสติ ¶ สฺวายํ เตสํ อฺมฺํ อโนกาโส, ตสฺมึ อโนกาเส ตทุภยสฺส ปหานาปฺปหานสฺส นวตฺตพฺพตา วุตฺตา. กามราคานุสโยกาเส หิ ปฏิฆานุสยสฺส อปฺปหีนตฺตา โส ‘‘ตตฺถ ปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, อฏฺิตตฺตา ปน ‘‘ตตฺถ อปฺปหีโน’’ติ จ, ตสฺมา อโนกาเส ตทุภยาวตฺตพฺพตา วุตฺตาติ. เตน สทฺธึ สมาโนกาเสติ เตน กามราเคน สทฺธึ สมาโนกาเส. ‘‘สาธารณฏฺาเน’’ติ วุตฺเต กามธาตุยํ สุขุเปกฺขาสุ ปหีโน นาม โหติ, น สมานกาเล ปหีโน ตติยจตุตฺถมคฺควชฺฌตฺตา กามราคมานานุสยานํ.
ปหีนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธาตุวารวณฺณนา
๓๓๒-๓๔๐. อปฺปหีนุปฺปตฺติรหภาวา อิธ อนุคมนสยนานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมึ ¶ …เป… อตฺโถ’’ติ อาห. อิธาปิ ยุตฺตาติ ปุพฺเพ วุตฺตเมวตฺถํ ปรามสติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘การณลาเภ อุปฺปตฺติอรหตํ ทสฺเสตี’’ติ (ยม. มูลฏี. อนุสยยมก ๑). ฉ ปฏิเสธวจนานีติ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ จุตูปปาตวิสิฏฺานํ ปฏิเสธนวเสน วุตฺตวจนานิ, ตโต เอว ธาตุวิเสสนิทฺธารณานิ น โหนฺติ. ปฏิเสโธติ หิ อิธ สตฺตาปฏิเสโธ วุตฺโตติ อธิปฺปาเยน วทติ. อฺตฺเถ ปน น-กาเร นายํ โทโส. อิมํ นาม ธาตุํ. ตํมูลิกาสูติ ปฏิเสธมูลิกาสุ. เอวฺหีติ ‘‘น กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา ปมโยชนาย สติ. นกามธาตุอาทีสุ อุปปตฺติกิตฺตเนเนว นกามธาตุอาทิคฺคหเณนปิ ธาตุวิเสสสฺเสว คหิตตาย อตฺถโต วิฺายมานตฺตา. เตนาห ‘‘น กามธาตุ…เป… วิฺายตี’’ติ. ภฺชิตพฺพาติ วิภชิตพฺพา. วิภาโค ปเนตฺถ ทุวิโธ อิจฺฉิโตติ อาห ‘‘ทฺวิธา กาตพฺพาติ อตฺโถ’’ติ. ปุจฺฉา จ วิสฺสชฺชนานิ จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ. ยถา อวุตฺเต ภงฺคาภาวสฺส อวิฺาตตฺตา ‘‘อนุสยา ภงฺคา นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํ, ตถา ตยิทํ ‘‘กติ อนุสยา ภงฺคา’’ติ เอตทเปกฺขนฺติ ตทปิ วตฺตพฺพํ. ปุจฺฉาเปกฺขฺหิ วิสฺสชฺชนนฺติ.
ธาตุวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนุสยยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จิตฺตยมกํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๖๒. สราคาทีติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติ. กุสลาทีติ ปน อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส สรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา สราคาทิกุสลาทีหีติ สราคาทีหิ อวิมุตฺตนฺเตหิ, กุสลาทีหิ อรณนฺเตหิ ปเทหิ มิสฺสกา วารา. สุทฺธิกาติ เกวลา ยถาวุตฺตสราคาทีหิ กุสลาทีหิ จ อมิสฺสกา. ตโย ตโยติ ปุคฺคลธมฺมวเสน ¶ ตโย ตโย มหาวารา. ยทิ เอวํ กถํ โสฬส ปุคฺคลวาราติ อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปน วุตฺเต สมฺปิณฺเฑตฺวา’’ติ. ตตฺถ ตตฺถ โสฬสวิเธ สราคาทิมิสฺสกจิตฺเต วุตฺเต ปุคฺคเล เอว เอกชฺฌํ สมฺปิณฺเฑตฺวา สงฺคเหตฺวา ‘‘โสฬส ปุคฺคลวารา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ธมฺมปุคฺคลธมฺมวารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. น นิรนฺตรํ วุตฺเตติ ธมฺเม ปุคฺคลธมฺเม จ อนามสิตฺวา โสฬสสุปิ าเนสุ นิรนฺตรํ ปุคฺคเล เอว วุตฺเต สมฺปิณฺเฑตฺวา โสฬส ปุคฺคลวารา น วุตฺตาติ อตฺโถ.
สํสคฺควเสนาติ สํสชฺชนวเสน เทสนาย วิมิสฺสนวเสน. อฺถา หิ อุปฺปาทนิโรธา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลา จ กถํ สํสชฺชียนฺติ. เสสานมฺปิ วารานนฺติ อุปฺปาทุปฺปนฺนวาราทีนํ. ตํตํนามตาติ ยถา ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา อุปฺปาทอุปฺปนฺนภาวามสนโต อุปฺปาทอุปฺปนฺนวาโรติ นามํ ปาฬิโต เอว วิฺายติ, เอวํ เสสวารานมฺปีติ อาห ‘‘ตํตํนามตา ปาฬิอนุสาเรน เวทิตพฺพา’’ติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๖๓. ตถารูปสฺเสวาติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิโน เอว. ตฺจ จิตฺตนฺติ ตฺจ ยถาวุตฺตกฺขณํ ปจฺฉิมจิตฺตํ. ‘‘เอวํปการ’’นฺติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภงฺคกฺขณสมงฺคิเมวา’’ติ วุตฺตํ นิรุชฺฌมานาการสฺส ‘‘เอวํปการ’’นฺติ วุตฺตตฺตา.
๖๕-๘๒. ทฺวยเมตนฺติ ¶ ยํ ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณาปคเมน อุปฺปชฺชิตฺถ นาม, ตเทว อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ ปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ อุภยมฺปิ. เอวํ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน น สกฺกา วตฺตุํ, ปการนฺตเรน ปน สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ‘‘น หี’’ติอาทินา ปมปกฺขํ วิภาเวติ. วิภชิตพฺพํ สิยาติ ‘‘ภงฺคกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปาทกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ เจว อุปฺปชฺชติ จา’’ติ วิภชิตพฺพํ สิยา, น จ วิภตฺตํ ¶ . ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ขณปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺเต วุตฺตนเยน อุภยสฺสปิ ลพฺภมานตฺตา, น จ วุตฺตํ. อิทานิ เยน ปกาเรน สกฺกา วตฺตุํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทิมาห. ปุคฺคโล วุตฺโต, ปุคฺคลวาโร เหโสติ อธิปฺปาโย. ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺส. น จ กิฺจิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคิภาวโต. ตํ ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ จิตฺตสมงฺคี โส ปุคฺคโลติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยทิ อเนกจิตฺตวเสนายํ ยมกเทสนา ปวตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จิตฺตนฺติ หิ…เป… ติฏฺตี’’ติ. สนฺนิฏฺานวเสน นิยโม เวทิตพฺโพ, อฺถา ‘‘โน จ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปฏิเสโธ น ยุชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย. ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, ยทวตฺโถ อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานตาทิปริยาเยหิ วตฺตพฺโพ โหติ, ตทวตฺถนฺติ อตฺโถ.
๘๓-๑๑๓. อิมสฺส ปุคฺคลวารตฺตาติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตสฺส อิมสฺส อติกฺกนฺตกาลวารสฺส ปุคฺคลวารตฺตา. ปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ…เป… ตสฺส จิตฺต’’นฺติ จิตฺตสมงฺคิปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ปุคฺคลสฺเสว วิสฺสชฺชเนน ภวิตพฺพํ, อิตรถา อฺํ ปุจฺฉิตํ อฺํ วิสฺสชฺชิตํ สิยา. น โกจิ ปุคฺคโล น คหิโต สพฺพสตฺตานํ อนิพฺพตฺตจิตฺตตาภาวโต. เต จ ปน สพฺเพ ปุคฺคลา. นิรุชฺฌมานกฺขณาตีตจิตฺตาติ นิรุชฺฌมานกฺขณา หุตฺวา อตีตจิตฺตา. ตถา ทุติยตติยาติ ยถา ปมปฺโห อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตา ปฏิวจเนน วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยา, ตถา ตโต เอว ทุติยตติยปฺหา ‘‘อามนฺตา’’อิจฺเจว วิสฺสชฺเชตพฺพา สิยุนฺติ อตฺโถ. จตุตฺโถ ปน ปฺโห เอวํ วิภชิตฺวา ปุคฺคลวเสเนว วิสฺสชฺเชตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺสา’’ติอาทึ วตฺวา ตถา อวจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตวเสน ปุคฺคลววตฺถานโต’’ติอาทิมาห. ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ¶ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา วตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต, ‘‘อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณฺจ วีติกฺกนฺตนฺติ ภงฺคกฺขณฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา ปน อตีตสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต วุตฺโต.
ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ. ปุริมสฺสาติ ปมํ วุตฺตสฺส สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิตสฺส จิตฺตํ น ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ. ‘‘โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ปจฺฉิมสฺส วีติกฺกนฺตํ จิตฺตํ ภงฺคกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภงฺคกฺขณฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เอวมาทิโก ปุคฺคลวิภาโคติ ทุติยปฺหาทีสุ วุตฺตํ สนฺธายาห. ตสฺส จิตฺตสฺส ตํตํขณวีติกฺกมาวีติกฺกมทสฺสนวเสนาติ ¶ ตสฺส ตสฺส อุปฺปาทกฺขณสฺส ภงฺคกฺขณสฺส จ ยถารหํ วีติกฺกมสฺส อวีติกฺกมสฺส จ ทสฺสนวเสน ทสฺสิโต โหติ ปุคฺคลวิภาโคติ โยชนา. อิธาติ อิมสฺมึ อติกฺกนฺตกาลวาเร. ปุคฺคลวิสิฏฺํ จิตฺตํ ปุจฺฉิตํ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ ตสฺส จิตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ยทิปิ ปุคฺคลปฺปธานา ปุจฺฉา ปุคฺคลวารตฺตา. อถาปิ จิตฺตปฺปธานา ปุคฺคลํ วิเสสนภาเวน คเหตฺวา จิตฺตสฺส วิเสสิตตฺตา. อุภยถาปิ ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตา. ตถา ปน อวตฺวา ‘‘อตีตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา นิโรธกฺขณ…เป… ทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ โยชนา. เอส นโย ‘‘น นิรุชฺฌมาน’’นฺติ เอตฺถาปีติ นิรุชฺฌมานํ ขณํ นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตกาลํ กึ ตสฺส จิตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ.
๑๑๔-๑๑๖. สราคปจฺฉิมจิตฺตสฺสาติ สราคจิตฺเตสุ ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส, เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ราคสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ ยํ สพฺพปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตสฺส. โส ปน ปุคฺคโล อนาคามี เวทิตพฺโพ. น นิรุชฺฌติ นิโรธาสมงฺคิตาย. นิรุชฺฌิสฺสติ อิทานิ นิโรธํ ปาปุณิสฺสติ. อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา ปน ตโต อฺํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. อิตเรสนฺติ ยถาวุตฺตสราคปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ วีตราคจิตฺตสมงฺคิฺจ เปตฺวา อวเสสานํ อิตรเสกฺขานฺเจว ปุถุชฺชนานฺจ.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
จิตฺตยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ธมฺมยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวาโร
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑-๑๖. ยถา ¶ มูลยมเก กุสลาทิธมฺมา เทสิตาติ กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต ¶ มูลยมเก ยมกวเสน ยถา เทสิตา. อฺถาติ กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต อฺถา, ขนฺธาทิวเสนาติ อตฺโถ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๓๓-๓๔. ตํ ปน กมฺมสมุฏฺานาทิรูปํ อคฺคเหตฺวา. เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาห. โส หิ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน วุตฺต’’นฺติ อฏฺกถํ อาหริตฺวา ‘‘อิมสฺมึ ปฺเห กมฺมสมุฏฺานาทิรูปฺจ ลพฺภตี’’ติ อโวจ. ตถา จ วตฺวา ปฏิโลมปาฬึ ทสฺเสตฺวา ‘‘จิตฺตสมุฏฺานรูปเมว อิธาธิปฺเปตํ. กมฺมสมุฏฺานาทิรูเป น วิธานํ, นาปิ ปฏิเสโธ’’ติ อาห. ตถาติ ยถา วุตฺตปฺปกาเร ปาเ จิตฺตสมุฏฺานรูปเมว อธิปฺเปตํ, ตถา เอตฺถาปีติ อตฺโถ. โนติ วุตฺตนฺติ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปเนตนฺติ ยถา อุทฺธฏสฺส ปาสฺส อตฺถวจนํ, เอวํ น สกฺกา วตฺตุํ. กสฺมาติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ…เป… ปฏิเสธสิทฺธิโต’’ติ. สฺวายํ ปฏิเสโธ เหฏฺา ทสฺสิโตเยวาติ อธิปฺปาโย.
เย จ วทนฺตีติ เอตฺถ เย จาติ วชิรพุทฺธิตฺเถรํ สนฺธายาห. โส หิ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬึ อาหริตฺวา ‘‘ยถา ตตฺถ สติปิ กมฺมชาทิรูเป เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานรูปนฺติ จิตฺตปฏิพทฺธตฺตา จิตฺตชรูปเมว เปตพฺพภาเวน อุทฺธฏํ, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปเมว กถิต’’นฺติ วทติ. ตฺจ เนสํ วจนํ ตถา น โหติ, ยถา เตหิ อุทาหฏํ, วิสโมยํ อุปฺาโสติ อตฺโถ. ยถา จ ตํ ตถา น โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตสนฺติ กมฺมชาทีนํ. ตสฺสาติ มคฺคสฺส. เตติ อพฺยากตา, เย อุปฺปาทนิโรธวนฺโต. อวิชฺชมาเนสุ จ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิพฺพานสฺส วิย.
สนฺนิฏฺาเนน ¶ คหิเตสุ ปุคฺคเลสุ. เตสุ หิ เกจิ อกุสลาพฺยากตจิตฺตานํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิโน, เกจิ อพฺยากตจิตฺตสฺส, เกจิ กุสลาพฺยากตจิตฺตสฺส, เตสุ ปุริมา ทฺเว ¶ ปมโกฏฺาเสน สงฺคหิตา ตสฺส กุสลุปฺปตฺติปฏิเสธปรตฺตา, เต ปน ภววเสน วิภชิตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจโวกาเร’’ติอาทิมาห. เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยน. สพฺพตฺถาติ สพฺพปฺเหสุ.
๗๙. ตโตติ เอกาวชฺชนวีถิโต. ปุริมตรชวนวีถิ ยาย วุฏฺานคามินี สงฺคหิตา, ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺสปิ จิตฺตสฺส. กุสลานาคตภาวปริโยสาเนนาติ กุสลธมฺมานํ อนาคตภาวสฺส ปริโยสานภูเตน อคฺคมคฺคานนฺตรปจฺจยตฺเตน ทีปิตํ โหติ สมานลกฺขณํ สพฺพํ. เกน? ตาย เอว สมานลกฺขณตาย. เอส นโยติ ยถา กุสลานุปฺปาโท กุสลานาคตภาวสฺส ปริโยสานภูตโต วุตฺตปริจฺเฉทโต โอรมฺปิ ลพฺภตีติ โส ยถาวุตฺตปริจฺเฉโท ลกฺขณมตฺตนฺติ สฺวายํ นโย ทสฺสิโต. เอส นโย อกุสลาตีตภาวสฺส อาทิมฺหิ ‘‘ทุติเย อกุสเล’’ติ วุตฺตฏฺาเน, อพฺยากตาตีตภาวสฺส อาทิมฺหิ ‘‘ทุติเย จิตฺเต’’ติ วุตฺตฏฺาเนปีติ โยชนา. อิทานิ ‘‘เอส นโย’’ติ ยถาวุตฺตมติเทสํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ปากฏตรํ กโรติ. ภาวนาปหานานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคี กุสลฺจ ธมฺมํ ภาเวติ, อกุสลฺจ ปชหตี’’ติ. อิธาติ อิมสฺมึ ปวตฺติวาเร. ตํ ตนฺติ อกุสลาตีตตาทิ กุสลานาคตตาทิ จ. เตน เตนาติ ‘‘ทุติเย อกุสเล อคฺคมคฺคสมงฺคี’’ติ เอวมาทินา อนฺเตน จ.
๑๐๐. ปฏิสนฺธิจิตฺตโตติ อิทํ มริยาทคฺคหณํ, น อภิวิธิคฺคหณํ, ยโต ‘‘โสฬสม’’นฺติ อาห. อภิวิธิคฺคหณเมว วา โสฬสจิตฺตกฺขณายุกเมว รูปนฺติ อิมสฺมึ ปกฺเข อธิปฺเปเต ปฏิกฺขิตฺโตวายํ วาโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต ปรมฺปิ วา’’ติ อาห. อยฺจ วิจาโร เหฏฺา ทสฺสิโต เอว. น ตโต โอรนฺติ วิฺายติ ตโต โอรํ อกุสลนิโรธสมกาลํ อพฺยากตนิโรธสฺส อสมฺภวโต.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธมฺมยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อินฺทฺริยยมกํ
๑. ปณฺณตฺติวาโร
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. อินฺทฺริยยมเก ¶ ¶ วิภงฺเค วิยาติ ยถา อินฺทฺริยวิภงฺเค ปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุทฺทิฏฺํ, น มนินฺทฺริยานนฺตรํ, เอวํ อิมสฺมึ อินฺทฺริยยมเก. ตฺจ สุตฺตเทสนานุโรเธนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีณิมานิ…เป… สุตฺเต เทสิตกฺกเมนา’’ติ อาห. โสยํ ยทตฺถํ ตสฺส สุตฺเต เทสิตกฺกเมน อุทฺเทโส, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปวตฺติวาเรหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา ‘‘ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ อิทํ รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อรูปชีวิตินฺทฺริยสฺส จ สามฺโต คหณํ, เอวํ อุปาทินฺนสฺส อนุปาทินฺนสฺส จาติ อาห ‘‘กมฺมชานํ อกมฺมชานฺจ อนุปาลก’’นฺติ. อถ วา สหชธมฺมานุปาลกมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ น เกวลํ ขณฏฺิติยา เอว การณํ, อถ โข ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺสปิ การณเมว. อฺถา อายุกฺขยมรณํ น สมฺภเวยฺย, ตสฺมา ‘‘กมฺมชานฺจ อนุปาลก’’นฺติ อวิเสสโต วุตฺตํ, จุติปฏิสนฺธีสุ จ ปวตฺตมานานํ กมฺมชานํ อนุปาลกํ. อิตีติ ตสฺมา. ตํมูลกานีติ ชีวิตินฺทฺริยมูลกานิ. จุติปฏิสนฺธิปวตฺติวเสนาติ จุติปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติวเสน จ. ตตฺถ ยํ อุปาทินฺนํ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสเนว, อิตรํ อิตรวเสนปิ วตฺตพฺพํ. ยสฺมา จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ปุริสินฺทฺริยาวสาเนสุ เอกนฺตอุปาทินฺเนสุ อตํสภาวตฺตา ยํ มนินฺทฺริยํ มูลเมว น โหติ, ตสฺมา ตํ เปตฺวา อวเสสมูลกานิ จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลกานิ. อายตนยมเก วิยาติ ยถา อายตนยมเก ปฏิสนฺธิวเสนายตนานํ อุปฺปาโท, มรณวเสน จ นิโรโธ วุตฺโต, เอวมิธาปิ จุติอุปปตฺติวเสเนว วตฺตพฺพานิ, ตสฺมา อตํสภาวตฺตา ชีวิตินฺทฺริยํ เตสํ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ มชฺเฌ อนุทฺทิสิตฺวา อนฺเต ปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ อุทฺทิฏฺํ. ยํ ปน จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกสุ มนินฺทฺริยํ สพฺพปจฺฉา เอว คหิตํ, ตตฺถ การณํ อฏฺกถายํ วุตฺตเมว.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทฺเทสวารวณฺณนา
๙๔. โกจิ ¶ สภาโว นตฺถีติ โกจิ สภาวธมฺโม นตฺถิ. ยทิ เอวํ ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป เอว ยุตฺโตติ อาห ‘‘น จ รูปาที’’ติอาทิ. ‘‘สุขา ทุกฺขา ¶ อทุกฺขมสุขา’’ติอาทีสุ สุขทุกฺขสทฺทานํ สามฺวจนภาเวปิ อินฺทฺริยเทสนายํ เต วิสิฏฺวิสยา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขสฺส…เป… คหิโตเยวา’’ติ อาห. ทุกฺขสฺส จ เภทํ กตฺวา.
๑๔๐. ปฺินฺทฺริยานิ โหนฺตีติ อามนฺตาติ วุตฺตนฺติ ปชานนฏฺเน อธิปเตยฺยฏฺเน จ ปฺินฺทฺริยานิ โหนฺติ, ทสฺสนฏฺเน ปน จกฺขูนิ จาติ จกฺขุ, อินฺทฺริยนฺติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตณฺหาโสตเมวาหา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ยสฺส ฉตฺตึสติ โสตา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๓๓๙) ปน ทิฏฺิอาทีนมฺปิ โสตภาโว อาคโต.
ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
๑๘๖. อฺธมฺมนิสฺสเยนาติ ‘‘โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๓๔) อฺธมฺมนิสฺสเยน คเหตพฺพํ. ปวตฺติฺจ คเหตฺวา คเตสุ วิสฺสชฺชเนสุ, จุติปฏิสนฺธิโย คเหตฺวา คเตสุ โยชนา น ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. อลพฺภมานา จ สุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริเยเหว น ลพฺภติ. ตํมูลกา จ นยาติ สุขินฺทฺริยาทิมูลกา จ นยา. เตหีติ สุขินฺทฺริยาทีหิ. โยชนาติ ‘‘ปวตฺเต สุขินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทินา อุปฺปชฺชมาเนหิ โยชนา. ตํมูลกา จ ตถาโยชนามูลภูตา จ นยา ชีวิตินฺทฺริยาทิมูลกา จ นยา. ปากฏาเยวาติ ปาฬิคติยา เอว วิฺายมานโยชนตฺตา สุวิฺเยฺยา เอว.
ตํ วจนํ. โสมนสฺสวิรหิตสจกฺขุกปฏิสนฺธินิทสฺสนวเสนาติ โสมนสฺสวิรหิตสจกฺขุกปฏิสนฺธิเยว นิทสฺสนนฺติ โยเชตพฺพํ. กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นิทสฺสนมตฺตเมตํ, น ปน คณนปริจฺฉินฺทน’’นฺติ อาห ‘‘น หิ จตุนฺนํเยวาติ นิยโม กโต’’ติ. ตํสมานลกฺขณาติ ตาย ¶ สจกฺขุกปฏิสนฺธิตาย สมานลกฺขณาติ ปริตฺตวิปากคฺคหณํ. ตตฺถ สโสมนสฺสปฏิสนฺธิโย สนฺธาย อุเปกฺขาปฏิสนฺธิโย นิทสฺสนภาเวน วุตฺตาติ เกจิ. ปริตฺตวิปากปฏิสนฺธิ จ กุสลวิปากาเหตุกปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพา. สาปิ หิ สจกฺขุกา สิยา. ตํสมานลกฺขณาติ วา ตาย ¶ อุเปกฺขาสหคตาย สมานลกฺขณา ยถาวุตฺตอเหตุกปฏิสนฺธิ จ ปฺจมชฺฌานปฏิสนฺธิ จ. ยทิ เอวํ ‘‘จตุนฺน’’นฺติ กสฺมา คณนปริจฺเฉโทติ อาห ‘‘กามาวจเร…เป… นิทสฺสนํ กต’’นฺติ. เตนาติ อุเปกฺขาสหคตมหาวิปากนิทสฺสเนน, เยหิ สมานตาย อิเม นิทสฺสนภาเวน วุตฺตา, เต เอกํเสน ตํสภาวา เอวาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ยถา สโสมนสฺส…เป… โต โหตี’’ติ.
นนุ จ คพฺภเสยฺยเกสุ อยมตฺโถ เอกํสโต น ลพฺภตีติ อาสงฺกํ สนฺธายาห ‘‘คพฺภเสยฺยกานฺจ…เป… ทสฺสิตา โหตี’’ติ. เตนาห ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ยทิ สเหตุกปฏิสนฺธิกานํ กามาวจรานํ นิยมโต สจกฺขุกาทิภาวทสฺสนํ คพฺภเสยฺยกวเสน ลพฺเภยฺย, ยุตฺตเมตํ สิยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘คพฺภเสยฺยเกปิ หี’’ติอาทิ. ตถา อายตนยมเก ทสฺสิตนฺติ อิทํ อายตนยมกวณฺณนายํ อตฺตนา วุตฺตํ ‘‘เอวฺจ กตฺวา อินฺทฺริยยมเก’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ หิ โสมนสฺสินฺทฺริยุปฺปาทกกมฺมสฺส เอกนฺเตน จกฺขุนฺทฺริยุปฺปาทนโต คพฺเภปิ ยาว จกฺขุนฺทฺริยุปฺปตฺติ, ตาว อุปฺปชฺชมานตาย ‘‘อภินนฺทิตพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํ. สนฺนิฏฺาเนน สงฺคหิตานนฺติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอเตน สนฺนิฏฺาเนน สงฺคหิตานํ. อิตฺถีนํ อฆานกานํ อุปปชฺชนฺตีนนฺติ อาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อิตฺถีนํ อจกฺขุกานํ อุปปชฺชนฺตีน’’นฺติอาทึ สงฺคณฺหาติ. เต เอวาติ คพฺภเสยฺยกา เอว.
ตํสมานลกฺขณนฺติ โสเปกฺขอจกฺขุกปฏิสนฺธิภาเวน สมานลกฺขณํ. ตตฺถาติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเต. สมาธิเลโส ทุพฺพลสมาธิ โย จิตฺตฏฺิติมตฺโต. ตสฺมาติ ยสฺมา จิตฺตฏฺิติ วิย ทุพฺพลํ วีริยํ นตฺถิ, โย ‘‘วีริยเลโส’’ติ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา, เลสมตฺตสฺสปิ วีริยสฺส อภาวาติ อตฺโถ. อฺเสูติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตโต อฺเสุ. เกสุจีติ เอกจฺเจสุ. อุภเยนปิ มโนทฺวาราวชฺชนหสิตุปฺปาทจิตฺตํ วทติ. อิธาติ อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺเต. สมาธิวีริยานิ อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ จ น โหนฺตีติ สมาธิกิจฺจํ ปฏิกฺขิปติ, น สมาธิมตฺตํ, น ¶ วีริยเลสสฺส สพฺภาวโตติ โยเชตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘วิเสสนฺหิ วิเสสิตพฺเพ ปวตฺตตี’’ติ. ยสฺมึ วีริเย สติ อินฺทฺริยุปฺปตฺติ สิยา, ตเทว ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถ.
อปาเย ¶ โอปปาติกวเสนาติ อิทํ สุคติยํ โอปปาติโก วิกลินฺทฺริโย น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, ‘‘ลพฺภนฺเตว าณวิปฺปยุตฺตาน’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา ‘‘ทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ วเสนา’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เตสนฺติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยสนฺตานานํ. อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ ปน อุปฺปาทนิโรธา อภิณฺหโสว โหนฺตีติ. ปมกปฺปิกาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คหิตานํ ปริวตฺตมานลิงฺคานํ วเสน อุปฺปาทนิโรธคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ปมกปฺปิกานํ ปน วเสน อุปฺปาโท เอว ลพฺภติ. ‘‘จุติอุปปตฺติวเสเนว ทุติยปุจฺฉาสุปิ สนฺนิฏฺาเนหิ คหณํ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิทํ อุปาทินฺนอินฺทฺริเยหิ นิยมิตตฺตา วุตฺตํ.
๑๙๐. สนฺตานุปฺปตฺตินิโรธทสฺสนโตติ สนฺตานวเสน อุปฺปาทนิโรธานํ ทิสฺสมานตฺตา. เอเตน รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาทิสมานคติกตํ ยุตฺติโต สาเธติ. อาคมโต ปน ‘‘วินา โสมนสฺเสนา’’ติอาทินา ปรโต สาเธสฺสติ. เฉโทติ นามํ ทฏฺพฺพํ สรูปทสฺสเนเนว สํสยเฉทนโต.
ตสฺสาติ รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส. เต จ อสฺสตฺตา. นนุ จ อุปฺปาโทว ชีวิตินฺทฺริยสฺส จุติอุปปตฺติวเสน วตฺตพฺโพ, น อนุปฺปาโทติ อาห ‘‘อนุปฺปาโท…เป… น ปวตฺเต’’ติ. อยฺจ นโย น เกวลํ ปุริมโกฏฺาเส เอว, อถ โข อิตรโกฏฺาเสปิ คหิโต เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺาเสปี’’ติอาทิมาห.
‘‘อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เยนาธิปฺปาเยน โจทนา กตา, ตมธิปฺปายํ วิวริตุํ ‘‘นนุ สุทฺธาวาส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. น วตฺตพฺพนฺติ ‘‘อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ‘‘อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. อิทานิ ยถา ‘‘อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสมนสฺสมนินฺทฺริยานนฺติ โสมนสฺสินฺทฺริยมนินฺทฺริยานํ, อยเมว วา ปาโ. ตทาติ ปมสฺส รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส ธรมานกาเล. ตสฺมาติ ยสฺมา รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ อตฺเถว กาลเภโท, อุภยฺเจตฺถ ชีวิตินฺทฺริยภาวสามฺเน เอกชฺฌํ กตฺวา คยฺหติ, ตสฺมา. อุภยนฺติ โสมนสฺสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยนฺติ ¶ อิทํ อุภยํ. อุปฺปาทกฺขเณน นิทสฺสิตนฺติ เอเตน ‘‘อุปปตฺติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ อุทาหรเณน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ ยถา ตาทิสานํ อเนเกสํ จิตฺตานํ ภงฺคกฺขเณ ลพฺภมานํ ตเทกเทเสน สพฺพปมสฺส อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณน นิทสฺสิตํ, เอวมิธาปิ ขณทฺวเย ลพฺภมานํ ตเทกเทเสน อุปฺปาทกฺขเณน นิทสฺสิตนฺติ เอวํ นิทสฺสนตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เตสนฺติ ชีวิตินฺทฺริยาทีนํ. อฺตฺถาติ ปวตฺเต. อิธาติ อนาคตกาลเภเท. น น สมฺภวติ อุปปตฺติกฺขณสฺส วิย ตโต ปรํ ปวตฺติกฺขณสฺสปิ อนาคตกาลภาวโต. ตสฺมาติ อุปปตฺติโต อฺตฺถาปิ ยถาธิปฺเปตอุปฺปาทสมฺภวโต. อยฺจ อตฺโถ วารนฺตเรปิ ทิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติอาทิ. น หีติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. ตตฺถ อปิ ปจฺฉิม…เป… สนฺธิกสฺสาติ อปิ-สทฺเทน ‘‘โก ปน วาโท อปจฺฉิมภวิกสฺส โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกสฺสา’’ติ ทสฺเสติ. อปจฺฉิมภวิกสฺส จุติโต ปจฺฉา ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘จุติโต ปุพฺเพวา’’ติ. เอตฺถ หิ ปมปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺานตฺโถติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – เอตฺถ ‘‘ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวมาทีสุ ยมเกสุ ยา ปมปุจฺฉา, ตาสุ สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิโต อตฺโถ. ปุจฺฉิตพฺพตฺถนิสฺสโยติ ‘‘ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทิกสฺส ปุจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถสฺส นิสฺสยภูโต มาทิโสว มยา สทิโส เอว อตฺโถ อุปปตฺติอุปฺปาทินฺทฺริยวา อุปปตฺติกฺขเณ อุปฺปาทาวตฺถอินฺทฺริยสหิโต, อุภยุปฺปาทินฺทฺริยวา ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ อุปฺปาทาวตฺถอินฺทฺริยสหิโต วา. ปฏินิวตฺติตฺวาปิ ปุจฺฉิตพฺพตฺถสฺส นิสฺสโยติ ‘‘ยสฺส วา ปนา’’ติอาทินา ปฏินิวตฺติตฺวา ปุจฺฉิตพฺพสฺสปิ สํสยตฺถสฺส นิสฺสโยติ เอวํ อิมินา วิย อชฺฌาสเยน ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทีสุ ทุติยปุจฺฉาสุ สนฺนิฏฺานตฺถเมว สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิตเมว อตฺถํ นิยเมติ. ตตฺเถว ตาสุ เอว ปุพฺเพ วุตฺตปมปุจฺฉาสุ เอว. ปุจฺฉิตพฺพํ ‘‘ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทีสุ อนาคตภาวมตฺเตน สรูปโต คหิตํ อุปฺปาทํ อุปฺปาทสงฺขาตํ, ‘‘ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติอาทีสุ อนาคตภาวมตฺเตน สรูปโต คหิตํ นิโรธํ วา นิโรธสงฺขาตํ วา สํสยตฺถํ น นิยเมตีติ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สนฺนิฏฺานตฺถสฺส นิยโม โหติ, น สํสยตฺถสฺส, ตสฺมา ‘‘ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. เอส นโยติ ยฺวายํ อุปฺปาทวาเร วิจาโร วุตฺโต, นิโรธวาเรปิ เอเสว นโย. ตถา หิ ‘‘ยสฺส ¶ ¶ วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ.
เอวํ อวุตฺตตฺตาติ อุปฺปาทนิโรธานํ อนาคตานํ สรูเปน อวุตฺตตฺตา. น หิ ตตฺถ เต สรูเปน วุตฺตา, อถ โข ‘‘นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปฏิกฺเขปมุเขน วุตฺตา. ตตฺถาติ อนุโลเม. น เอวํ โยเชตพฺพา ปฏิโลเม. ตเมว อโยเชตพฺพตํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา วิวรติ. อุปฺปาทนิโรเธ อติกฺกมิตฺวา อุปฺปาทนิโรธา สมฺภวนฺติ โยเชตุํ, ตถา อุปฺปาทนิโรเธ อปฺปตฺวา อุปฺปาทนิโรธา สมฺภวนฺติ โยเชตุนฺติ โยชนา. อิทฺจ ทฺวยํ ยถานุโลเม สมฺภวติ, น เอวํ ปฏิโลเม. เตนาห ‘‘น เอวํ…เป… สมฺภวนฺตี’’ติ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อภูตาภาวสฺส…เป… สมฺภวานุปปตฺติโต’’ติ. อภูตาภาวสฺสาติ อภูตสฺส อภาวสฺส, อภูตสฺส อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส จ อภาวสฺสาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อภูตุปฺปาทนิโรธาภาโว จ ปฏิโลเม ปุจฺฉิโต’’ติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ จ วุตฺตํ, น วุตฺตํ วิสฺสชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺส วิเสสรหิตสฺส อภูตาภาวสฺสาติ อิมสฺส ยถาวุตฺตสฺส ยถา รูปาภาโว เวทนาภาโวติ โกจิ อภาโวปิ วิเสสสหิโต, น เอวมยนฺติ วิเสสรหิตสฺส อภูตาภาวสฺส.
กาลนฺตรโยคาภาวโตติ กาลวิเสสโยคาภาวโต. ยาทิสานนฺติ ยานิ ภูตานิ น วตฺตมานานิ สติ ปจฺจเย อุปฺปชฺชนารหานิ, เตสํ อนาคตานนฺติ อตฺโถ. อุปฺปาทนิโรธาภาเวน ปุจฺฉิตพฺพสฺสาติ ‘‘นุปฺปชฺชิสฺสติ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส จ อภาเวน ปุจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถสฺส. สนฺนิสฺสโย นิสฺสยภูโต สนฺนิฏฺาเนน สนฺนิจฺฉิโต สนฺนิฏฺานปทสงฺคหิโต. โส ยถาวุตฺโต อตฺโถ นิสฺสโย เอเตสนฺติ ตนฺนิสฺสยา. ตาทิสานํเยว อนาคตานํเยว อุปปตฺติจุติอุปฺปาทนิโรธานํ อุปปตฺติจุติสงฺขาตอุปฺปาทนิโรธานํ อนุปฺปาทานิโรธานํ ปฏิกฺเขปวเสน. ชีวิตาทีนมฺปิ ชีวิตมนินฺทฺริยาทีนมฺปิ. อนุปฺปาทานิโรธา สํสยปเทน ปุจฺฉิตา โหนฺติ ‘‘ยสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ. ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภาวโต. เตนาห ‘‘น วุตฺตํ…เป… วิสฺสชฺชน’’นฺติ.
เย ¶ โสเปกฺขปฏิสนฺธิกา ภวิสฺสนฺติ รูปโลเก, เต สงฺคหิตาติ โยชนา. ตํสมานลกฺขณตายาติ เตน โสเปกฺขปฏิสนฺธิกภาเวน สมานลกฺขณตาย. ตํ ปมาทลิขิตํ ธมฺมยมเก ¶ ตาทิสสฺเสว วจนสฺส อภาวโต. ตตฺถปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ จิตฺตยมเก วุตฺตํ ‘‘น หิ ขณปจฺจุปฺปนฺเน อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตโวหาโร อตฺถี’’ติอาทินา.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปริฺาวารวณฺณนา
๔๓๕-๔๘๒. โลกิยอพฺยากเตหีติ ผลธมฺมนิพฺพานวินิมุตฺเตหิ อพฺยากเตหิ. ตานิ อุปาทายาติ ตานิ โลกิยอพฺยากตานิ อุปาทาย. ตํสมานคติกานํ มนินฺทฺริยาทีนํ ‘‘โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๒๐๖) เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย ปริฺเยฺยตา วุตฺตา. ยฺหิ ปริชานิตพฺพํ, ตเทว ปริชานาตีติอาทินา วุตฺตํ. เอวมวิปรีเต อตฺเถ สิทฺเธปิ โจทโก ‘‘มิสฺสกตฺตา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานํ เลสํ คเหตฺวา โจเทติ ‘‘ยทิ ปริฺเยฺยมิสฺสกตฺตา’’ติอาทินา. ตสฺสตฺโถ – ยถา อิธ ปริฺเยฺยมิสฺสกานํ ปริฺเยฺยตา วุตฺตา, เอวมฺตฺถาปิ สา เตสํ วตฺตพฺพา, ตถา ภาเวตพฺพมิสฺสกานํ ภาเวตพฺพตาติ. เตนาห ‘‘กสฺมา ธมฺมยมเก’’ติอาทิ. กุสลากุสเลสุ ภาวนาปหานาภินิเวโส โหติ, เยน วุตฺตํ ‘‘โส ตํ อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวตี’’ติอาทิ. น อพฺยากตภาวนฺติ เอเกน ยถา ผสฺสทฺวารโต วิย วิฺาณทฺวารโต กุสลาทีนํ อุปฺปตฺติปริยาโย, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วิย น อพฺยากตาทีนํ ปริฺเยฺยตาปริยาโยติ ทสฺเสติ.
กุสลากุสลภาเวน อคฺคหิตาติ สมุทยสภาเวน อคฺคหิตาติ อตฺโถ. กุสลากุสลาปีติ กุสลากุสลภาวาปิ สมานา. ภาเวตพฺพปหาตพฺพภาเวหิ ¶ วินาปิ โหติ, โย น มคฺคสมุทยสจฺจปกฺขิโย. ยถา ‘‘อนิจฺจํ รูป’’นฺติ เอตฺถ ‘‘อนิจฺจเมว รูปํ, น นิจฺจ’’นฺติ ปฏิโยคิวินิวตฺตนเมว เอว-กาเรน กรียติ, น ตสฺส ทุกฺขานตฺตตาทโย นิวาริตา โหนฺติ, เอวํ ‘‘ปหาตพฺพเมวา’’ติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน ปฏิโยคิภูตํ อปฺปหาตพฺพเมว นิวตฺตียติ, น ตโต อฺวิเสสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเตน ปหาตพฺพเมวา’’ติอาทิ. ภาเวตพฺพภาโว ¶ เอว ตสฺส อฺินฺทฺริยสฺส คหิโต อุกฺกํสคติวิชานนโต. ‘‘ปรโต ลิขิตพฺพํ อุปฺปฏิปาฏิยา ลิขิต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ. ทฺเว ปุคฺคลาติ หิ อาทิ อนุโลเม อาคตํ อุทฺธฏํ, จกฺขุนฺทฺริยํ น ปริชานาตีติอาทิ ปน ปฏิโลเม. โทมนสฺสินฺทฺริยํ น ปชหนฺติ นามาติ อิทํ ‘‘โน จ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชหนฺตี’’ติ ปาฬิปทสฺส อตฺถวจนํ. ยํ ปน ‘‘จกฺขุนฺทฺริยมูลกํ อติกฺกมิตฺวา โทมนสฺสินฺทฺริยมูลเก อิทํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ปฏิโลเม อาคตํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตํ น ยุตฺตํ, น ตํ อฏฺกถาจริยา ปมํ อาคตํ ปทํ ลงฺฆิตฺวา ตาทิสสฺเสว ปจฺฉา อาคตปทสฺส อตฺถวณฺณนํ กโรนฺติ. ปทานุกฺกมโต เอว หิ อฏฺกถายํ อตฺถวณฺณนา อารทฺธา, ปริโยสาปิตา จ, ตสฺมา อนุปฏิปาฏิยาว ลิขิตํ, น อุปฺปฏิปาฏิยาติ ทฏฺพฺพํ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา’’ติอาทิกสฺส อนุโลเม อาคตสฺส อุทฺธฏตฺตา.
เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปริฺาวาเร. ฉ ปุคฺคลาติ ปุถุชฺชเนน สทฺธึ ยาว อนาคามิมคฺคฏฺา ฉ ปุคฺคลา. อภินฺทิตฺวา คหิโต ตตฺถ ภพฺพาภพฺพานํ กิจฺจวิเสสสฺส อคฺคหิตตฺตา. ยตฺถ ปน สติ ปุถุชฺชนคฺคหณสามฺเ ภพฺพานํ กิจฺจํ คหิตํ, ยตฺถ จ อภพฺพานํ, ตตฺถ เต เอว ภินฺทิตฺวา วุตฺตา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ จ อาทิมาห. อรหาติ อริโย, อยเมว วา ปาโ. ปมมคฺคผลสมงฺคีติ ปุริมมคฺคผลสมงฺคี. อิตโรติ อรหา. เอวํ ปุคฺคลเภทํ ตฺวาติ อิธ ปุถุชฺชโน โส จ อภพฺโพติ คหิโต, อิธ ภพฺโพ อิธ อริยา, เย จ ปมมคฺคผลสมงฺคิโน ยาว อคฺคมคฺคผลสมงฺคิโนติ เอวํ ยถาวุตฺตํ ปุคฺคลวิภาคํ ตฺวา. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสํ ทฺเว ปุถุชฺชนา อฏฺ อริยาติ อิเมสํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํ เภทโต อเภทโต จ คหณวเสน อาคเต ตสฺมึ ตสฺมึ ปาปเทเส. สนฺนิฏฺาเนนาติ สนฺนิฏฺานปทวเสน, นิจฺฉยวเสเนว วา. นิทฺธาเรตฺวาติ ¶ นีหริตฺวา. วิสฺสชฺชนํ โยเชตพฺพนฺติ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตปาฬิยา ยถาวุตฺตอตฺถทสฺสเนน สมฺพนฺธโต วิภาเวตพฺโพติ.
ปริฺาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยยมกวณฺณนา นิฏฺิตา.
ยมกปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส