📜
ปฏฺานปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
กามคุณาทีหีติ ¶ ¶ กามคุณฌานาภิฺาจิตฺติสฺสริยาทีหิ. ลฬนฺตีติ ลฬิตานุภวนวเสน รมนฺติ. เตสูติ กามคุณาทีสุ. วิหรนฺตีติ อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนฺติ. ปจฺจตฺถิเกติ พาหิรพฺภนฺตรเภเท อมิตฺเต. อิสฺสริยํ ตตฺถ ตตฺถ อาธิปเตยฺยํ. านํ เสฏฺิเสนาปติยุวราชาทิฏฺานนฺตรํ. อาทิ-สทฺเทน ปริวารปริจฺเฉทาทิ สงฺคยฺหติ. ปฺุโยคานุภาวปฺปตฺตายาติ ทานมยาทิปฺุานุภาวาธิคตาย สมถวิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตโยคานุภาวาธิคตาย จ. ชุติยาติ สรีรปฺปภาย เจว าณปฺปภาย จ. เอตฺถ จ เทว-สทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโตติ ‘‘ยทิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อิทฺธิวิธาทิตามตฺเตน ภควโต อภิฺาทีนํ สาวเกหิ สาธารณตาวจนํ, สภาวโต ปน สพฺเพปิ ¶ พุทฺธคุณา อนฺสาธารณาเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรติสยาย อภิฺากีฬาย, อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหี’’ติ อาห. จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทีนํ ทานสงฺขาเตน สมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทสกฺการานํ คหณสงฺขาเตนาติ โยชนา. คหณฺเจตฺถ เตสุ อุปลพฺภมานสมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทานํ เตหิ อุปนียมานสกฺการสฺส จ อภินนฺทนํ อนุโมทนํ สมฺปฏิจฺฉนฺจ เวทิตพฺพํ. ธมฺมสภาวานุรูปานุสาสนีวจเนเนว จ ปน สิกฺขาปทปฺตฺติปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา วีติกฺกมธมฺมานุรูปา อนุสาสนีติ กตฺวา. าณคติ าเณน คนฺตพฺพสฺส เยฺยสฺส อวโพโธ. สมนฺนาคตตฺตาติ อิทํ ‘‘อภิฺากีฬายา’’ติอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ตถา สเทวเกน โลเกนาติ อิทํ ‘‘คมนียโต’’ติอาทีสุ. เต เทเวติ สมฺมุติเทวาทิเก เทเว. เตหิ คุเณหีติ อภิฺาทิคุเณหิ. ปูชนียตโร เทโวติ ¶ อิทํ ปูชนียปริยาโย อยํ อติ-สทฺโทติ กตฺวา วุตฺตํ. อติเรกตโรติ อธิกตโร. อุปปตฺติเทวานนฺติ อิทํ ตพฺพหุลตาย วุตฺตํ. วิสุทฺธิเทวาปิ หิ ตตฺถ วิชฺชนฺเตว, เตสุปิ วา ลพฺภมานํ อุปปตฺติเทวภาวมตฺตเมว คเหตฺวา ตถา วุตฺตํ. ปฏิปกฺขานํ ทุสฺสีลฺยมุฏฺสฺสจฺจวิกฺเขปานํ, สีลวิปตฺติอภิชฺฌาโทมนสฺสอวสิฏฺนีวรณานํ วา.
อิสีนํ สตฺตโม, อิสีสุ สตฺตโมติ ทุวิธมฺปิ อตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุสจฺจาวโพธคติยา…เป… วุตฺโต’’ติ อาห. สปรสนฺตาเนสุ สีลาทิคุณานํ เอสนฏฺเน วา อิสโย, พุทฺธาทโย อริยา. อิสิ จ โส สตฺตโม จาติ อิสิสตฺตโมติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘นามรูปนิโรธ’’นฺติ เอตฺถ ยํ นามรูปํ นิโรเธตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยโต วิฺาณํ ปจฺจุทาวตฺตตี’’ติ อาห. วฏฺฏปริยาปนฺนฺหิ นามรูปํ นิโรเธตพฺพํ. ตสฺมิฺหิ นิโรธิเต สพฺพโส นามรูปํ นิโรธิตเมว โหติ. ยถาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ…เป… อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิฺาณสฺส นิโรเธน ปฺา จ สติ จ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๖). อติคมฺภีรนยมณฺฑิตเทสนํ สาติสยํ ปจฺจยาการสฺส วิภาวนโต. สภาวโต จ ปจฺจยากาโร คมฺภีโร. ยถาห ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๖๗; ม. นิ. ๑.๒๘๑; ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗, ๘), ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท ¶ , ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส’’ติ (ที. นิ. ๒.๙๕; สํ. นิ. ๒.๖๐) จ อาทิ. ตสฺส จายํ อนนฺตนยปฏฺานเทสนา อติคมฺภีราว.
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา
สมานเนติ สมานนยเน, สมาหรเณ, สมานกรเณ วา อฏฺกถาธิปฺปายํ. ตตฺถ ‘‘ทฺเว อนุโลมานิ ธมฺมานุโลมฺจ ปจฺจยานุโลมฺจา’’ติอาทินา ปรโต วณฺณยิสฺสนฺติ.
ปฏฺานนามตฺโถติ ¶ ‘‘ปฏฺาน’’นฺติ อิมสฺส นามสฺส อตฺโถ, ตํ ปน ยสฺมา อวยวทฺวาเรน สมุทาเย นิรุฬฺหํ, ตสฺมา ยถา อวยเวสุ ปติฏฺิตํ, ตเมว ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ติกปฏฺานาทีนํ ติกปฏฺานาทินามตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. อถ วา อวยวานเมว ปฏฺานนามตฺโถ นิทฺธาเรตพฺโพ ตํสมุทายมตฺตตฺตา ปกรณสฺส. น หิ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏฺานํ…เป… นามตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘อิมสฺส ปกรณสฺส…เป… สโมธานตา เจตฺถ วตฺตพฺพา’’ติ. วจนสมุทายตฺถวิชานเนน วิทิตปฏฺานสามฺตฺถสฺส วิตฺถารโต ปฏฺานกถา วุจฺจมานา สุขคฺคหณา โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวฺหิ…เป… โหตี’’ติ. ตตฺถาติ ตาสุ นามตฺถยถาวุตฺตสโมธานตาสุ. สพฺพสาธารณสฺสาติ สพฺเพสํ อวยวภูตานํ ติกปฏฺานาทีนํ สมุทายสฺส จ สาธารณสฺส. อตฺถโต อาปนฺนํ นานาวิธภาวนฺติ ปการคฺคหเณเนว ปการานํ อเนกวิธตา จ คหิตาว โหนฺตีติ วุตฺตํ. ปกาเรหิ านนฺติ หิ ปฏฺานํ, นานาวิโธ ปจฺจโย, ตํ เอตฺถ วิภชนวเสน อตฺถีติ ปฏฺานํ, ปกรณํ, ตทวยโว จ. เอตสฺมิฺจ อตฺถนเย สทฺทโตปิ นานาวิธภาวสิทฺธิ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ นานปฺปการา ปจฺจยตา, นานปฺปการานํ ปจฺจยตา จ นานปฺปการปจฺจยตาติ อุภยมฺปิ สามฺนิทฺเทเสน เอกเสสนเยน วา เอกชฺฌํ คหิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกสฺสปิ…เป… เวทิตพฺพา’’ติ อาห. อเนกธมฺมภาวโตติ อเนเก ธมฺมา เอตสฺสาติ อเนกธมฺโม, ตพฺภาวโตติ โยเชตพฺพํ. นานปฺปการปจฺจยตาติ ¶ นานปฺปการปจฺจยภาโว, โย อฏฺกถายํ ‘‘นานปฺปการปจฺจยฏฺโ’’ติ วุตฺโต.
กามํ ธมฺมสงฺคหาทีสุปิ อตฺเถว ปจฺจยธมฺมวิภาโค, โส ปน ตตฺถ ปจฺจยภาโว น ตถา ตปฺปรภาเวน วิภตฺโต ยถา ปฏฺาเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตน…เป… ทสฺเสตี’’ติ อาห. สาติสยวิภาคตํ อิมสฺส ปกรณสฺส ตถา ตทวยวานํ.
สพฺพฺุตฺาณสฺส ยถาวุตฺตคมนํ ยทธิกรณํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถาติ วจนเสโส’’ติ. คมนเทสภาวโตติ ปวตฺติฏฺานภาวโต. อฺเหิ คติมนฺเตหีติ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณาทีหิ. ตสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส.
ติวิเธน ¶ ปริจฺเฉเทน เทสิเตสุ ธมฺเมสุ ติกโวหาโรติ อาห ‘‘ติกานนฺติ ติกวเสน วุตฺตธมฺมาน’’นฺติ. ตีณิ ปริมาณานิ เอเตสนฺติ หิ ติกา. สมนฺตาติ สมนฺตโต สพฺพภาคโตติ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘อนุโลมาทีหิ สพฺพปฺปกาเรหิปี’’ติ. คตานีติ ปวตฺตานิ. สมนฺตจตุวีสติปฏฺานานีติ สมนฺตโต อนุโลมาทิสพฺพภาคโต สโมธานวเสน จตุวีสติ ปฏฺานานิ. อนุโลมาทิสพฺพโกฏฺาสโตติ อนุโลมาทิจตุโกฏฺาสโต. ติกาทิฉฉภาวนฺติ ติกาทิทุกทุกปริโยสาเนหิ ฉฉภาวํ. เตนาติ ยถาวุตฺตทสฺสเนน. ธมฺมานุโลมาทิสพฺพโกฏฺาสโตติ ปจฺจนีกาทิทุกาทิสหชาตวาราทิปจฺจยปจฺจนียาทิอารมฺมณมูลาทีนํ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ยถาวุตฺตโต อฺสฺส ปการสฺส อสมฺภวโต ‘‘อนูเนหิ นเยหิ ปวตฺตานีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. ตานิ ปน ยถาวุตฺตานิ สมนฺตปฏฺานานิ. อยฺจ อตฺถวณฺณนา อฏฺกถาวจเนน อฺทตฺถุ สํสนฺทตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตเนวาห…เป… วเสนา’’ติ.
เหตุโนติ เหตุสภาวสฺส ธมฺมสฺส. สติปิ เหตุสภาวสฺส อารมฺมณปจฺจยาทิภาเว สวิเสเส ตาว ปจฺจเย ทสฺเสนฺเตน ‘‘อธิปติปจฺจยาทิภูตสฺส จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติ วุตฺเต ธมฺมสฺส เหตุสภาวตา นิทฺธาริตา, น ปจฺจยวิเสโสติ ตสฺส อธิปติปจฺจยาทิภาโว น นิวาริโตติ อาห ‘‘เอเตนปิ โส เอว โทโส อาปชฺชตี’’ติ. เตนาติ เหตุภาวคฺคหเณน. อิธาติ ‘‘เหตุปจฺจโย’’ติ เอตฺถ. ธมฺมคฺคหณนฺติ อโลภาทิธมฺมคฺคหณํ. สตฺติวิเสโส อตฺตโน พลํ สตฺติการณภาโว, โย รโสติปิ วุจฺจติ, สฺวายํ อนฺสาธารณตาย ธมฺมโต อนฺโปิ ปจฺจยนฺตรสมวาเยเยว ¶ ลพฺภมานตฺตา อฺโ วิย กตฺวา วุตฺโต. ตสฺสาติ เหตุภาวสงฺขาตสฺส สามตฺถิยสฺส. เหตุ หุตฺวาติ เอตฺถาปิ เหตุภาววาจโก เหตุสทฺโท, น เหตุสภาวธมฺมวาจโกติ อาห ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโยติ จ วุตฺต’’นฺติ.
เอวฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถติ. ยทิ เอวํ อฏฺกถายํ ธมฺมสฺเสว ปจฺจยตาวจนํ กถนฺติ อาห ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิ ¶ . เตเนว เจตฺถ อมฺเหหิปิ ‘‘ธมฺมโต อนฺโปิ อฺโ วิย กตฺวา’’ติ จ วุตฺตํ. ยทิ อฏฺกถายํ ‘‘โย หิ ธมฺโม, มูลฏฺเน อุปการโก ธมฺโม’’ติ จ อาทีสุ ธมฺเมน ธมฺมสตฺติวิภาวนํ กตํ, อถ กสฺมา อิธ เหตุภาเวน ปจฺจโยติ ธมฺมสตฺติเยว วิภาวิตาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิธาปิ วา…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ธมฺมสตฺติวิภาวนํ ปเนตฺถ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. อตฺโถ เอตสฺส อตฺถีติ อตฺโถ, อตฺถาภิธายิวจนนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอตีติ เอตสฺส อตฺโถ วตฺตตี’’ติ, ตสฺมา อตฺโถติ อตฺถวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ตฺจ อุปฺปตฺติฏฺิตีนํ สาธารณวจน’’นฺติ. ตฺจาติ หิ ‘‘วตฺตตี’’ติ วจนํ ปจฺจามฏฺํ. อถ วา เอตีติ เอตสฺส อตฺโถติ ‘‘เอตี’’ติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺโถ ‘‘วตฺตตี’’ติ เอตฺถ วตฺตนกิริยา. ตฺจาติ ตฺจ วตฺตนํ. เอตสฺมึ ปนตฺเถ สาธารณวจนนฺติ เอตฺถ วจน-สทฺโท อตฺถปริยาโย เวทิตพฺโพ ‘‘วุจฺจตี’’ติ กตฺวา. ยทคฺเคน อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย, ตทคฺเคน ิติยาปิ ปจฺจโยติ โกจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘โกจิ หิ…เป… เหตุอาทโย’’ติ. เอตฺถ จ ยถา อุปฺปชฺชนารหานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจเย สติเยว อุปฺปาโท, นาสติ, เอวํ ติฏฺนฺตานมฺปิ ิติปจฺจยวเสเนว านํ ยถา ชีวิตินฺทฺริยวเสน สหชาตธมฺมานนฺติ ทฏฺพฺพํ. เย ปน อรูปธมฺมานํ ิตึ ปฏิกฺขิปนฺติ, ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ยถา อธิกรณสาธโน ปติฏฺตฺโถ เหตุ-สทฺโท, เอวํ กรณสาธโน ปวตฺติอตฺโถปิ ยุชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หิโนตี’’ติอาทิมาห. ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทิวจนโต เหตูนํ กมฺมนิทานภาโว เวทิตพฺโพ.
เอเตนาติ เหตุปจฺจยโต อฺเเนว กุสลภาวสิทฺธิวจเนน. เอเก อาจริยา. สภาวโตวาติ เอเตน ยถา อฺเสํ รูปคตํ โอภาเสนฺตสฺส ปทีปสฺส รูปคโตภาสเกน อฺเน ปโยชนํ นตฺถิ สยํ โอภาสนสภาวตฺตา, เอวํ อฺเสํ กุสลาทิภาวสาธกานํ เหตูนํ อฺเน กุสลาทิภาวสาธเกน ¶ ปโยชนํ นตฺถิ สยเมว กุสลาทิสภาวตฺตาติ ทสฺเสติ. น สภาวสิทฺโธ อโลภาทีนํ กุสลาทิภาโว อุภยสภาวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตผสฺสาทีนํ วิยาติ ¶ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทินา. สา ปน อฺปฏิพทฺธา กุสลาทิตา.
น โกจิ ธมฺโม น โหตีติ รูปาทิเภเทน ฉพฺพิเธสุ สงฺขตาสงฺขตปฺตฺติธมฺเมสุ โกจิปิ ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย น น โหติ, สฺวายํ อารมฺมณปจฺจยภาโว เหฏฺา ธาตุวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺโตเยว.
ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยนฺติ ‘‘ฉนฺทวโต’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน ปุริมสิทฺธํ จิตฺตาภิสงฺขารกสงฺขาตํ อุปนิสฺสยํ. จิตฺเตติ จิตฺตสีเสนายํ นิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ. น หิ จิตฺตเมว ตถาภิสงฺขรียติ, อถ โข ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ. สาธยมานาติ วเส วตฺตยมานา. วสวตฺตนฺเจตฺถ ตทาการานุวิธานํ. ฉนฺทาทีสุ หิ หีเนสุ มชฺฌิเมสุ ปณีเตสุ ตํตํสมฺปยุตฺตาปิ ตถา ตถา ปวตฺตนฺติ. เตนาห ‘‘หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโต’’ติ. เตนาติ อตฺตโน วเส วตฺตาปเนน, เตสํ วา วเส วตฺตเนน. เตหิ ฉนฺทาทโย. อธิปติปจฺจยา โหนฺติ อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน ปวตฺตนโต. ครุกาตพฺพํ อารมฺมณํ มหคฺคตธมฺมโลภนียธมฺมาทิ.
ตทนนฺตรุปฺปาทนิยโมติ ตสฺส ตสฺเสว จิตฺตสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานตํ. ตํตํสหการีปจฺจยวิสิฏฺสฺสาติ เตน เตน อารมฺมณาทินา สหการีการเณน ตทุปฺปาทนสมตฺถตาสงฺขาตํ วิเสสํ ปตฺตสฺส. ตายเยวาติ ยา เวขาทาเน ปุปฺผนสมตฺถตา เวขาปคเม ลทฺโธกาสา, ตายเมว.
อุปสคฺควเสนปิ อตฺถวิเสโส โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สทฺทตฺถมตฺตโต นานากรณ’’นฺติ. วจนียตฺถโตติ ภาวตฺถโต. ภาวตฺโถปิ หิ วจนคฺคหณานุสาเรน วิฺเยฺยตฺตา ‘‘วจนีโย’’ติ วุจฺจติ. นิโรธุปฺปาทนฺตราภาวโตติ ปุริมนิโรธสฺส ปจฺฉิมุปฺปาทสฺส จ พฺยวธายกาภาวโต. นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตาติ เอเตน นิโรธานํ นิโรธสมกาลุปฺปาทวาทํ นิวาเรติ. สติ หิ สมกาลตฺเต พฺยวธานาสงฺกา เอว น สิยา สณฺานาภาวโต. อิทมิโต เหฏฺา อุทฺธํ ติริยนฺติ วิภาคาภาวา อตฺตนา เอกตฺตมิว อุปเนตฺวาติ โยชนา. สณฺานาภาเวน หิ อปฺปฏิฆภาวูปลกฺขเณน ¶ วิภาคาภาวํ, เตน เอกตฺตมิวูปนยนํ สุฏฺุ อนนฺตรภาวํ สาเธติ, สหาวฏฺานาภาเวน ปน อนนฺตรเมว อุปฺปาทนํ.
วิภาคโต ¶ าเณน อากรียตีติ อากาโร, ธมฺมานํ ปวตฺติเภโท. เนวสฺานาสฺายตนผลสมาปตฺตีนํ นิโรธุปฺปาทานนฺตรตายาติ โยชนา. ปุริมจุตีติ อสฺสตฺตุปฺปตฺติโต ปุริมจุติ. ยทิ กาลนฺตรตา นตฺถิ, กถมิทํ ‘‘สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา ปฺจ กปฺปสตานิ อติกฺกมิตฺวา’’ติ วจนนฺติ อาห ‘‘น หิ เตสํ…เป… วุจฺเจยฺยา’’ติ. นนุ เตสํ อนฺตรา รูปสนฺตาโน ปวตฺตเตวาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘น จ…เป… อฺสนฺตานตฺตา’’ติ. ยทิ เอวํ เตสํ อฺภินฺนสนฺตานํ วิย อฺมฺูปกาเรนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนาย วุตฺตํ ‘‘รูปารูป…เป… โหนฺตี’’ติ. เตเนตํ ทสฺเสติ – ยทิปิ รูปารูปธมฺมา เอกสฺมึ ปุคฺคเล วตฺตมานา วิเสสโต อฺมฺูปการกภาเวน วตฺตนฺติ, อฺมฺํ ปน วิสทิสสภาวตาย วิสุํเยว สนฺตานภาเวน ปวตฺตนโต พฺยวธายกา น โหนฺติ สนฺตติวเสน มิถุ อปริยาปนฺนตฺตา, ยโต ‘‘อฺมฺํ วิปฺปยุตฺตา, วิสํสฏฺา’’ติ จ วุตฺตนฺติ. อุปการโก จ นาม อจฺจนฺตํ ภินฺนสนฺตานานมฺปิ โหติเยวาติ น ตาวตา สนฺตานาเภโทติ ภิยฺโยปิ เนสํ พฺยวธายกตาภาโว เวทิตพฺโพ. ยถา สมานชาติกานํ จิตฺตุปฺปาทานํ นิรนฺตรตา สุฏฺุ อนนฺตรภาเวน ปากฏา, น ตถา อสมานชาติกานนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ชวนานนฺตรสฺส ชวนสฺส วิย ภวงฺคานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส วิยา’’ติ วุตฺตํ.
ปจฺจยภาโว เจตฺถาติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรโก. โส เยน วิเสเสเนตฺถ อุปฺปาทกฺขณํ, ตํ วิเสสํ โชเตติ. อนนฺตรปจฺจยาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สมนนฺตรปจฺจยํ สงฺคณฺหาติ. ปุเรปจฺฉาภาวา, ตทุปาทิกา วา อุปฺปาทนิโรธา ปุพฺพนฺตาปรนฺตปริจฺเฉโท, เตน คหิตานํ ขณตฺตยปริยาปนฺนานนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชตีติ วจนํ อลภนฺตาน’’นฺติ. อุปฺปาทกฺขณสมงฺคี หิ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุจฺจติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชมานํ, โน จ อุปฺปนฺนํ, ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ โน จ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑). โสติ อนนฺตราทิปจฺจยภาโว. อปริจฺเฉทนฺติ กาลวเสน ปริจฺเฉทรหิตํ. ยโตติ ปุพฺพนฺตาปรนฺตวเสน ปริจฺเฉทาภาวโต. เตเนวาติ กาลวเสน ปริจฺฉิชฺช เอว ธมฺมานํ คหณโต.
อุปฺปตฺติยา ¶ ปจฺจยภาเวน ปากเฏนาติ อิทํ ตสฺส นิทสฺสนภาวนิทสฺสนํ. สิทฺธฺหิ นิทสฺสนํ. ปจฺจยุปฺปนฺนานนฺติ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ, อตฺตโน ผลภูตานนฺติ ¶ อธิปฺปาโย. สหชาตภาเวนาติ สห อุปฺปนฺนภาเวน. อตฺตนา สหุปฺปนฺนธมฺมานฺหิ สหุปฺปนฺนภาเวน อุปการกตา สหชาตปจฺจยตา. เตน ิติกฺขเณปิ เนสํ อุปการกตา เวทิตพฺพา. เอวฺหิ ‘‘ปกาสสฺส ปทีโป วิยา’’ติ นิทสฺสนมฺปิ สุฏฺุ ยุชฺชติ. ปทีโป หิ ปกาสสฺส ิติยาปิ ปจฺจโยติ.
อฺมฺตาวเสเนวาติ อิมินา สหชาตาทิภาเวน อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการกตามตฺตํ น อฺมฺปจฺจยตา, อถ โข อฺมฺปจฺจยภาววเสนาติ ลกฺขณสงฺกราภาวํ ทสฺเสติ, น สหชาตาทิปจฺจเยหิ วินา อฺมฺปจฺจยสฺส ปวตฺติ. เตเนวาห ‘‘น สหชาตตาทิวเสนา’’ติ. ยทิปิ อฺมฺปจฺจโย สหชาตาทิปจฺจเยหิ วินา น โหติ, สหชาตาทิปจฺจยา ปน เตน วินาปิ โหนฺตีติ สหชาตตาทิวิธุเรเนว ปกาเรน อฺมฺปจฺจยสฺส ปวตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหชาตาทิ…เป… น โหตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘น จ ปุเรชาต…เป… โหนฺตี’’ติ อาห. สหชาตตาทีติ จ อาทิ-สทฺเทน นิสฺสยอตฺถิอวิคตาทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ.
ปถวีธาตุยํ ปติฏฺาย เอว เสสธาตุโย อุปาทารูปานิ วิย ยถาสกกิจฺจํ กโรนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิฏฺานากาเรน ปถวีธาตุ เสสธาตูน’’นฺติ. เอตฺถ อธิฏฺานากาเรนาติ อาธารากาเรน. อาธารากาโร เจตฺถ เนสํ สาติสยํ ตทธีนวุตฺติตาย เวทิตพฺโพ, ยโต ภูตานิ อนิทฺทิสิตพฺพฏฺานานิ วุจฺจนฺติ. เอวฺจ กตฺวา จกฺขาทีนมฺปิ อธิฏฺานากาเรน อุปการกตา สุฏฺุ ยุชฺชติ. น หิ ยถาวุตฺตํ ตทธีนวุตฺติยา วิเสสํ มฺุจิตฺวา อฺโ จกฺขาทีสุ อเทสกานํ อรูปธมฺมานํ อธิฏฺานากาโร สมฺภวติ. ยทิปิ ยํ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เย เย ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ ตทธีนวุตฺติภาโว, เยน ปน ปจฺจยภาววิเสเสน จกฺขาทีนํ ปฏุมนฺทภาเวสุ จกฺขุวิฺาณาทโย ตทนุวิธานากาเรเนว ปวตฺตนฺติ, สฺวายมิทํ เตสํ ตทธีนวุตฺติยา สิทฺโธ วิเสโสติ วุตฺโต. เอวฺหิ ปจฺจยภาวสามฺเ สติปิ อารมฺมณปจฺจยโต นิสฺสยปจฺจยสฺส วิเสโส สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. สฺวายํ ธาตุวิภงฺเค วิภาวิโตเยว. ขนฺธาทโย ตํตํนิสฺสยานํ ขนฺธาทีนนฺติ ‘‘อุปการกา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ยํ ¶ ¶ กิฺจิ การณํ นิสฺสโยติ วทติ, น วุตฺตลกฺขณูปปนฺนเมว. เอเตน ปจฺจยฏฺโ อิธ นิสฺสยฏฺโติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิทฺธาเรตี’’ติ.
สุฏฺุกตตํ ทีเปติ, กสฺส? ‘‘อตฺตโน’’ติ วุตฺตสฺส ปกตสทฺเทน วิเสสิยมานสฺส ปจฺจยสฺส. เกน กตนฺติ? อตฺตโน การเณหีติ สิทฺโธวายมตฺโถ. ตถาติ ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวน. อถ วา ตถาติ นิปฺผาทนวเสน อุปเสวนวเสน จ. ตตฺถ นิปฺผาทนํ เหตุปจฺจยสโมธาเนน ผลสฺส นิพฺพตฺตนํ, ตํ สุวิฺเยฺยนฺติ อนามสิตฺวา อุปเสวนเมว วิภาเวนฺโต ‘‘อุปเสวิโต วา’’ติ อาห. ตตฺถ อลฺลียาปนํ ปริโภควเสน เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘อุปโภคูปเสวน’’นฺติ. วิชานนาทิวเสนาติ วิชานนสฺชานนานุภวนาทิวเสน. เตนาติ ยถาวุตฺตอุปเสวิตสฺส ปกตภาเวน. อนาคตานมฺปิ…เป… วุตฺตา โหติ, ปเคว อตีตานํ ปจฺจุปฺปนฺนานฺจาติ อธิปฺปาโย. ปจฺจุปฺปนฺนสฺสปิ หิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อุตุ โภชนํ เสนาสนํ อุปนิสฺสาย ฌานํ อุปฺปาเทนฺตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๒.๑๘.๘) ปกตูปนิสฺสยภาเว ลพฺภตีติ.
ยถา เย ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ ปจฺฉาชาตปจฺจยา โหนฺติ, เต เตสํ เอกํเสน วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาปิ โหนฺติ, ตถา เย ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติ, เต เตสํ นิสฺสยารมฺมณปจฺจยาปิ โหนฺตีติ อุภเยสุ อุภเยสํ ปจฺจยาการานํ ลกฺขณโต สงฺกราภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปฺปยุตฺตาการาทีหิ วิสิฏฺา, นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺา’’ติ จ วุตฺตํ. ยถา หิ ปจฺฉาชาตปุเรชาตาการา อฺมฺวิสิฏฺา, เอวํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตาการาทโย ปุเรชาตนิสฺสยาการาทโย จ อฺมฺวิภตฺตสภาวา เอวาติ.
มโนสฺเจตนาหารวเสน ปวตฺตมาเนหีติ อิมินา เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ตทนุคุณํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปวตฺติมาห. เตเนวาติ เจตนาหารวเสน อุปการกตฺตา เอว.
ปโยเคน กรณียสฺสาติ เอเตน ภินฺนชาติ ยํ ตาทิสํ ปโยเคน กาตุํ น สกฺกา, ตํ นิวตฺเตติ. อเนกวารํ ปวตฺติยา อาเสวนฏฺสฺส ปากฏภาโวติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กรณ’’นฺติ. เอกสฺส ปน ¶ ปจฺจยธมฺมสฺส เอกวารเมว ปวตฺติ. อตฺตสทิสสฺสาติ อรูปธมฺมสารมฺมณตาสุกฺกกณฺหาทิภาเวหิ อตฺตนา สทิสสฺส. อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสนํ, ‘‘อตฺตสทิสสภาวตาปาทน’’นฺติ ¶ อิทํ ปน ปจฺจยภาววิเสสนํ, ตฺจ ภินฺนชาติยตาทิเมว วิสทิสสภาวตํ นิวตฺเตติ, น ภูมนฺตรตาทิ. น หิ ปริตฺตา ธมฺมา มหคฺคตอปฺปมาณานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจยา น โหนฺตีติ. วาสนํ วาสํ คาหาปนํ, อิธ ปน วาสนํ วิย วาสนํ, ภาวนนฺติ อตฺโถ. คนฺถาทีสูติ คนฺถสิปฺปาทีสุ. วิสเย เจตํ ภุมฺมํ, น นิทฺธารเณ. เตน คนฺถสิปฺปาทิวิสยา ปุริมสิทฺธา อชฺฌยนาทิกิริยา ‘‘คนฺถาทีสุ ปุริมา ปุริมา’’ติ วุตฺตา, สา ปน อาเสวนาการา อิธ อุทาหรณภาเวน อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปุริมา ปุริมา อาเสวนา วิยาติ อธิปฺปาโย’’ติ. นิทฺธารเณ เอว วา เอตํ ภุมฺมํ. คนฺถาทิวิสยา หิ อาเสวนา คนฺถาทีติ วุตฺตา ยถา รูปวิสยชฺฌานํ รูปนฺติ วุตฺตํ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๒๔๘; ๓.๓๑๒; ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙; ธ. ส. ๒๔๘).
อตฺตโน วิย สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ กิจฺจสาธิกา เจตนา จิตฺตสฺส พฺยาปารภาเวน ลกฺขียตีติ อาห ‘‘จิตฺตปโยโค เจตนา’’ติ. ตายาติ ตาย เจตนาย. อุปฺปนฺนกิริยตาวิสิฏฺเติ จิตฺตปโยคสงฺขาตาย เจตนากิริยาย อุปฺปตฺติยา วิสิฏฺเ วิเสสํ อาปนฺเน. ยสฺมิฺหิ สนฺตาเน กุสลากุสลเจตนา อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ยถาพลํ ตาทิสํ วิเสสาธานํ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ยโต ตตฺเถว อวเสสปจฺจยสมวาเย ตสฺสา ผลภูตานิ วิปากกฏตฺตารูปานิ นิพฺพตฺติสฺสนฺติ. เตนาห ‘‘เสสปจฺจย…เป… น อฺถา’’ติ. เตสนฺติ วิปากกฏตฺตารูปานํ. เตนาติ จิตฺตกิริยภาเวน. กึ วตฺตพฺพนฺติ อสหชาตานมฺปิ ภาวีนํ อุปการิกา เจตนา สหชาตานํ อุปการิกาติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถ.
นิรุสฺสาหสนฺตภาเวนาติ อุสฺสาหนํ อุสฺสาโห, นตฺถิ เอตสฺส อุสฺสาโหติ นิรุสฺสาโห, โส เอว สนฺตภาโวติ นิรุสฺสาหสนฺตภาโว, เตน. อุสฺสาโหติ จ กิริยมยจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพ, โย พฺยาปาโรติ จ วุจฺจติ, น วีริยุสฺสาโห. สฺวายํ ยถา อสมุคฺฆาติตานุสยานํ กิริยมยจิตฺตุปฺปาเทสุ สาติสโย ¶ ลพฺภติ, น ตถา นิรนุสยานํ. ตโต เอว เต สนฺตสภาวา วิปากุปฺปาทนพฺยาปารรหิตาว โหนฺติ, กิริยมยจิตฺตุปฺปาทตาย ปน สอุสฺสาหา เอวาติ ตโตปิ วิเสสนตฺถํ ‘‘นิรุสฺสาหสนฺตภาเวนา’’ติ วุตฺตํ. เอเตนาติ นิรุสฺสาหสนฺตภาวคฺคหเณน. สารมฺมณาทิภาเวนาติ สารมฺมณอรูปธมฺมจิตฺตเจตสิกผสฺสาทิภาเวน. วิสทิสวิปากภาวํ ทสฺเสติ ยถาวุตฺตอุสฺสาหมตฺตรหิตสนฺตภาวสฺส วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ เอว ลพฺภนโต. โสติ วิปากภาโว. วิปากานํ ปโยเคน อสาเธตพฺพตายาติ ¶ ‘‘ฉนฺทวโต กึ นามน สิชฺฌตี’’ติอาทินา จิตฺตาภิสงฺขารปโยเคน ยถา กุสลากุสลา นิปฺผาทียนฺติ, เอวํ วิปากานํ ปโยเคน อนิปฺผาเทตพฺพตฺตา. ปโยเคนาติ กมฺมผลุปฺปตฺติมูลเหตุภูเตน ปุริมปโยเคน. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปโยคสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติอาทิ. อฺถาติ ปโยเคน วินา. เสสปจฺจเยสูติ กมฺมสฺส วิปากุปฺปาทเน สหการีการเณสุ. กมฺมสฺส กฏตฺตาเยว ปโยเค สติ อสติปีติ วุตฺตเมวตฺถํ อวธารเณน ทสฺเสนฺโต วิปากานํ นิรุสฺสาหตํ ปากฏํ กโรติ. น กิเลสวูปสมสนฺตภาโว ยถา ตํ สนฺตาเนสุ ฌานสมาปตฺตีสูติ อธิปฺปาโย. อยฺจ วิปากานํ สนฺตภาโว นานุมานิโก, อถ โข ปจฺจกฺขสิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺตภาวโตเยวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อภินิปาตคฺคหเณน กิจฺจโต ปฺจวิฺาณานิ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กิฺจิ ธมฺมํ ปฏิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติ. ตปฺปจฺจยวตนฺติ วิปากปจฺจยวนฺตานํ, วิปากปจฺจเยน อุปกตฺตพฺพานนฺติ อตฺโถ. อวิปากานํ รูปธมฺมานํ. วิปากานุกุลํ ปวตฺตินฺติ สนฺตสภาวํ ปจฺจยภาวมาห.
ยถาสกํ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ อนุพลปฺปทานํ อุปตฺถมฺภกตฺตํ, ตยิทํ อาหาเรสุ น นิยตํ ตโต อฺถาปิ ปวตฺตนโต. ตถา สติ ตเทว ตตฺถ กสฺมา คหิตนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘สติปิ…เป… อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติ. เตน ปธานาปฺปธาเนสุ ปธาเนน นิทฺเทโส ายคโตติ ทสฺเสติ. กามฺเจตฺถ ‘‘รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติ อวิเสสโต วุตฺตํ, สามฺโชตนา ปน วิเสเส อวติฏฺตีติ ยถารหํ ปจฺจยภาโว นิทฺธาเรตพฺโพ. สฺวายํ เตสํ อุปตฺถมฺภกตฺตสฺส ปธานภาววิภาวเนเนว อาวิ ภวตีติ ตเมว ทสฺเสนฺโต ¶ ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺตฺหี’’ติอาทิมาห. ผสฺสมโนสฺเจตนาวิฺาณานิ อตฺตนา สหชาตธมฺมานํ สหุปฺปาทนภาเวน ปจฺจยา โหนฺตีติ อาห ‘‘สติปิ ชนกตฺเต อรูปีนํ อาหาราน’’นฺติ. อุปตฺถมฺภกตฺตํ โหติ อุปฺปาทโต ปรมฺปิ เนสํ ปจฺจยภาวโต. อสติปิ ชนกตฺเต อุปตฺถมฺภิยมานสฺส รูปสฺส อฺเหิ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ ชนิตตฺตา. เตนาห ‘‘จตุสมุฏฺานิกรูปูปตฺถมฺภกรูปาหารสฺสา’’ติ. ยทคฺเคน รูปารูปาหารา อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจยา โหนฺติ, ตทคฺเคน ิติยาปิ ปจฺจยา โหนฺติเยวาติ อุปตฺถมฺภกตฺตํ ชนกตฺตํ น พฺยภิจรติ, ตสฺมา อนุปตฺถมฺภกสฺส อาหารสฺส กุโต ชนกตา. เตนาห ‘‘อสติ ปน…เป… นตฺถีติ อุปตฺถมฺภกตฺตํ ปธาน’’นฺติ. ยสฺมา ชนโก อชนโกปิ หุตฺวา อาหาโร อุปตฺถมฺภโก โหติ, อนุปตฺถมฺภโก ปน หุตฺวา ชนโก น โหติเยว, ตสฺมาสฺส อุปตฺถมฺภกตฺตํ ปธานนฺติ ¶ อตฺโถ. อิทานิ ชนกตฺตมฺปิ อาหารานํ อุปตฺถมฺภนวเสเนว โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชนยมาโนปิ หี’’ติอาทิมาห. อวิจฺเฉทวเสนาติ สนฺตติยา ฆฏฺฏนวเสน.
ยทิ อธิปติยฏฺโ อินฺทฺริยปจฺจยตา, เอวํ สนฺเต อธิปติปจฺจยโต อินฺทฺริยปจฺจยสฺส กึ นานากรณนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ตํ เตสํ นานากรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น อธิปติปจฺจยธมฺมานํ วิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปวตฺตินิวารเกติ อตฺตโน อธิปติปจฺจยปวตฺติยา นิวารเก อฺเ อธิปติปจฺจยธมฺเม. อภิภวิตฺวา ปวตฺตเนนาติ ปุริมาภิสงฺขารสิทฺเธน โธเรยฺยภาเวน อภิภุยฺย ปวตฺติยา. ครุภาโวติ เชฏฺกภาโว. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เยน เชฏฺกภาเวน ฉนฺทาทโย อตฺตโน ปวตฺติวิพนฺธเก ตุลฺยโยคีธมฺเม ตทฺธมฺเม วิย อภิภุยฺย ปวตฺตนฺติ, น โส อินฺทฺริยปจฺจยตาย อธิปติยฏฺโติ อธิปฺเปโตติ. อถ โก จรหีติ อาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิ. ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ นิมิตฺตภูเตสุ จกฺขุวิฺาณาทีหิ จกฺขาทีหิ ปจฺจเยหิ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตนียตาติ สมฺพนฺโธ. ชีวเน อนุปาลเน ชีวนฺเตหิ สหชาตธมฺเมหิ ชีวิตสฺส, สุขิตาทีหิ สุขิตทุกฺขิตโสมนสฺสิตโทมนสฺสิตุเปกฺขิเตหิ สหชาตธมฺเมหิ สุขาทีนํ อนุวตฺตนียตาติ โยชนา. ตํตํกิจฺเจสูติ วุตฺตเมว ทสฺสนาทิกิจฺจํ ปจฺจามสติ. จกฺขาทโย ¶ ปจฺจยา เอเตสนฺติ จกฺขาทิปจฺจยา, จกฺขุวิฺาณาทโย. เตหิ จกฺขาทิปจฺจเยหิ. จกฺขาทีนนฺติ จกฺขาทิชีวิตสุขาทิสทฺธาทีนํ.
เตสุ กิจฺเจสูติ ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ. จกฺขาทีนํ อิสฺสริยํ อธิปติยฏฺโ, สา อินฺทฺริยปจฺจยตาติ อตฺโถ. ตปฺปจฺจยานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ตทนุวตฺตเนน เตสํ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตเนน. ตตฺถ ทสฺสนาทิกิจฺเจ. ปวตฺตีติ จ อิทํ ตสฺส อธิปติยฏฺสฺส ปากฏกรณํ. อนุวตฺตเกน หิ อนุวตฺตนีโย อธิปติยฏฺโ ปากโฏ โหติ. ยถา จกฺขาทีนํ กิจฺจวเสน อธิปติยฏฺโ, น เอวํ ภาวทฺวยสฺส. ตสฺส ปน ตาทิเสน การณตามตฺเตนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ ปนา’’ติอาทิมาห. ปจฺจเยหีติ กมฺมาทิปจฺจเยหิ. ตโตติ อิตฺถาทิคฺคหณปจฺจยภาวโต. ตํสหิตสนฺตาเนติ อิตฺถินฺทฺริยาทิสหิตสนฺตาเน. ‘‘สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยานิปิ จกฺขาทิคฺคหเณน คหิตานี’’ติ อิทํ อินฺทฺริยปจฺจยเมว สนฺธาย วุตฺตํ, ปจฺฉาชาตาทีหิ ปน ตานิ รูปธมฺมานมฺปิ ปจฺจยา โหนฺติเยว.
ลกฺขณารมฺมณูปนิชฺฌานภูตานนฺติ อนิจฺจตาทิลกฺขณสฺส ปถวีกสิณาทิอารมฺมณสฺส จ อุปนิชฺฌานวเสน ¶ ปวตฺตานํ. วิตกฺกาทีนนฺติ วิตกฺกวิจารปีติเวทนาจิตฺเตกคฺคตานํ. อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานนฺติ อุปนิกจฺจ นิชฺฌานชฺฌานารมฺมณสฺส ฌานจกฺขุนา พฺยตฺตตรํ โอโลกนํ อตฺถโต จินฺตนเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เปกฺขนํ จินฺตนฺจา’’ติ. เตเนวาห ‘‘วิตกฺกนาทิวเสนา’’ติ. วิตกฺกาทีนํเยว สาธารโณ, เยน เตเยว ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ. สุขทุกฺขเวทนาทฺวยนฺติ สามฺวจนมฺปิ อุปนิชฺฌายนฏฺสฺส อธิกตตฺตา อนุปนิชฺฌานสภาวเมว ตํ โพเธตีติ อาห ‘‘สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยทฺวย’’นฺติ. ตฺหิ อิธาธิปฺเปตพฺพํ, น โสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ. อฌานงฺคา อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตา ปฺจวิฺาณสหคตา ทฏฺพฺพา วิตกฺกปจฺฉิมกตฺตา ฌานงฺคานํ. ยทิ เอวนฺติ ฌานงฺควจเนเนว อฌานงฺคานํ นิวตฺตนํ กตํ, เอวํ สนฺเต. เอกนฺเตน น อุเปกฺขาย วิย อเนกนฺเตน. อเนกนฺติกฺหิ อุเปกฺขาย อฌานงฺคตฺตํ. ยทิ เอกนฺเตน อฌานงฺคํ สุขทุกฺขินฺทฺริยํ, อถ กถํ ปสงฺโคติ อาห ‘‘ฌานงฺคฏฺาเน นิทฺทิฏฺตฺตา’’ติ. อถ วา ยทิ เอกนฺเตน อฌานงฺคตํ เวทนาทฺวยํ, กถํ ฌานงฺคโวหาโรติ อาห ‘‘ฌานงฺคฏฺาเน นิทฺทิฏฺตฺตา’’ติ. สติปิ…เป… ทสฺสนตฺถํ ‘‘เปตฺวา สุขทุกฺขินฺทฺริยทฺวย’’นฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา ¶ . ยทิ เอวํ ยถาวุตฺตเวทนาทฺวเยน สทฺธึ ตาทิสา อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตา กสฺมา น ปิตาติ อาห ‘‘อุเปกฺขา…เป… อตฺถี’’ติ, ปฺจวิฺาณสหคตานํ ฌานปจฺจยภาโว ปน นตฺถิ, น อิตเรสนฺติ อธิปฺปาโย. คหณํ กตํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตานนฺติ อาเนตฺวา โยชนา.
ยโต ตโต วาติ ทุคฺคติโต วา สุคติโต วา สํกิเลสโต วา โวทานโต วา นิยฺยานฏฺโ, สฺวายํ ยถากฺกมํ สมฺมา มิจฺฉา วา โหตีติ อาห ‘‘สมฺมา วา มิจฺฉา วาติ อตฺโถ’’ติ. อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตีติ เอตฺถ อเหตุกจิตฺเตสุ เอว น ลพฺภนฺตีติ เอวมวธารณํ คเหตพฺพํ, น อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺติ เอวาติ. ตสฺมา ปุริมสฺมิฺหิ อวธารเณ อเหตุกจิตฺเตสุ อลาโภ นิยโตติ โส ปติโยคีสุ นิวตฺติโต โหติ. เตนาห ‘‘สเหตุกจิตฺเตสุ อลาภาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ. ทุติเย ปน อเหตุกจิตฺตานิ อลาเภ นิยตานีติ เตสุ อนวเสสโต อลาเภน ภวิตพฺพํ. ตถา สติ โย เกสุจิ อเหตุกจิตฺเตสุ ฌานปจฺจโย ลพฺภติ, โสปิ นิวาริโต สิยา. เตน วุตฺตํ ‘‘น อเหตุกจิตฺเตสู’’ติอาทิ. ตตฺถ ลาภาภาวทสฺสนตฺถนฺติ ลาภาภาวสฺเสว ทสฺสนตฺถํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เตน เอกจฺจาลาโภ อปฏิกฺขิตฺโต โหติ. เตเนวาห ‘‘กตฺถจิ กสฺสจิ ลาโภ น นิวาริโต’’ติ. เอวํ อตฺเถ คยฺหมาเนติ เอวํ วุตฺตนเยน ปมปทาวธารณวเสน อตฺเถ วิฺายมาเน. เอตฺตกเมว วิฺาเยยฺยาติ อเหตุกจิตฺเตสุ เกสุจิ จิตฺเตสุ ฌานมคฺคปจฺจเยสุ กสฺสจิ ¶ ปจฺจยสฺส ลาโภ น นิวาริโตติ เอตฺตกเมว วิฺาเยยฺย อวิเสเสน วุตฺตตฺตา. กึ ปเนตฺถ อุปริ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘น สวิตกฺก…เป… กต’’นฺติ. ยทิปิ น กตํ, อตฺถโต ปน ตํ กตเมวาติ เวทิตพฺพํ.
อเหตุกจิตฺเตสุ วา ลาภาภาวทสฺสนตฺเถติอาทิ ปจฺฉิมปทาวธารณวเสน อตฺถทสฺสนํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺติ เอวาติ เอวํ นิยเม กริยมาเน ยถาวุตฺโต อตฺโถ สมฺภวติ, ตสฺมา. อยฺจ อตฺโถ ปานฺตเรนปิ สํสนฺทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยน อลาเภนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ อลาภนฺติ ตํ ธมฺมสงฺคณิยํ ปกาสิตํ อลาภํ. เอสาติ เอส อิธ ปฏฺานวณฺณนายํ ‘‘อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตี’’ติ ¶ อลาโภ วุตฺโต. กีทิโส ปน อลาโภติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สเหตุเกสูติ สเหตุกจิตฺเตสุ. สงฺกฑฺฒิตฺวาติ อวิสเฏ กตฺวา. เอกตฺตคตภาวกรณนฺติ เอกภาวาปาทนํ. อิมสฺมึ ปน ปกรเณ ฌานปจฺจโย วุตฺโตว ยถาลาภปจฺจยาการวิภาวเน เทสนาย ตปฺปรภาวโต.
สมนฺติ อวิสมํ, สมฺมา, สห วา. ปกาเรหีติ เอกวตฺถุกตาทิปฺปกาเรหิ. ยุตฺตตายาติ สํสฏฺตาย. สา ปน สํสฏฺตา ยสฺมา สภาวโต อเนเกสมฺปิ สตํ เอกตฺตคมนํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอกีภาโวปคมเนน วิย อุปการกตา’’ติ. เอวํ อุปการกตา จ เตสํ พหูนํ สหจฺจ เอกตฺตการิตาย นิทสฺเสตพฺพา.
ยุตฺตานมฺปิ สตนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สํสฏฺตาย อฺมฺสมฺพนฺธตาย ยุตฺตานมฺปิ สมานานํ. อยฺจ ยุตฺตตา น สมฺปยุตฺตปจฺจยตาย วิย ปจฺจยธมฺเมสุ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เวทิตพฺพา, เกวลํ ตตฺถ อรูปสภาวตฺตา อุภยํ สมธุรํ, อิธ รูปารูปสภาวตฺตา วิธุรนฺติ อยํ วิเสโส. วิปฺปยุตฺตภาเวนาติ วิสํสฏฺภาเวน. เตน วุตฺตํ ‘‘นานตฺตูปคเมนา’’ติ. อิทฺเหตฺถ วิปฺปยุตฺตตาย วิเสสนํ ยา นานตฺตูปคมนสงฺขาตา วิปฺปยุตฺตตา, น สา ‘‘าณวิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อภาวมตฺตนฺติ, อยฺจ อุปการกตา วินา สํสคฺเคน สหาวฏฺายิตาย กิจฺจการิตาทีหิ นิทสฺเสตพฺพา. น หีติอาทิ ‘‘ยุตฺตาน’’นฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สมตฺถนํ ‘‘ตาทิเส โยเค สติเยว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา’’ติ. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ยถา ‘‘วตฺถุ ขนฺธานํ, สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๔) วตฺถุสหชาตปจฺฉาชาตวเสน ยุตฺตานํ ¶ อตฺถิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา, น เอวํ อยุตฺตานํ วตฺถุสหชาต…เป… อตฺถีติ. ยทิ เอวํ รูปานํ รูเปหิ กสฺมา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น วุตฺโตติ อาห ‘‘รูปานํ ปนา’’ติอาทิ. วิปฺปโยโคเยว นตฺถิ สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโต. สมฺปยุชฺชมานานฺหิ อรูปานํ รูเปหิ, รูปานฺจ เตหิ สิยา สมฺปโยคาสงฺกา, สมฺปโยคลกฺขณํ ปน นตฺถีติ เตสํ วิปฺปโยโค วุตฺโต. เตนาห ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ.
อตฺถิ ¶ เม ปาปกมฺมํ กตนฺติ กตภาววิสิฏฺา อตฺถิตา วุจฺจมานา กิริยาย สิทฺธภาวเมว ทีเปติ, น สิชฺฌมานตนฺติ อาห ‘‘นิพฺพตฺตตาลกฺขณํ อตฺถิภาว’’นฺติ. อตฺถโต ปน กมฺมสฺส อนิพฺพตฺตผลตาย เอวเมตฺถ อตฺถิตา เวทิตพฺพา. อตฺถิ ปุคฺคโลติ ปเนตฺถ ตสฺสา ปฺตฺติยา คเหตพฺพตา, ตทุปาทานสฺส วา ปพนฺธาวิจฺเฉโท ลพฺภเตวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปลพฺภมานตาลกฺขณํ อตฺถิภาว’’นฺติ. ปจฺจยธมฺมสฺส ยทิปิ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ยาว ภงฺคา ลพฺภมานตา อตฺถิภาโว, ตถาปิ ตสฺส ยถา อุปฺปาทกฺขณโต ิติกฺขเณ สาติสโย พฺยาปาโร, เอวํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปีติ วุตฺตํ ‘‘สติปิ ชนกตฺเต อุปตฺถมฺภกปฺปฏฺานา อตฺถิภาเวน อุปการกตา’’ติ. วตฺถารมฺมณสหชาตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปุเรชาตปจฺฉาชาตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. อตฺถิภาเวเนว น นิสฺสยาทิภาเวนาติ ‘‘สาธารณ’’นฺติ วุตฺตํ อุปการกตฺตํ วิภาเวติ.
ผสฺสาทีนํ อเนเกสํ สหภาโว นตฺถีติ อิทํ น เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺเน สนฺธาย, อถ โข นานาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกสฺมึ ผสฺสาทิสมุทาเย สติ ทุติโย น โหตี’’ติ อาห. สฺวายมตฺโถ ‘‘สหภาโว นตฺถี’’ติ สหภาวปฏิกฺเขเปเนว วิฺายติ. เอตฺตาวตา ปน อนวพุชฺฌนฺตานํ วเสน วิวริตฺวา วุตฺโต. เตนาติ อเนเกสํ ผสฺสาทีนํ สหภาวาภาเวน. ยทิ นตฺถิตามตฺเตน อุปการกตา นตฺถิปจฺจยตา, อนานนฺตราตีตวเสนปิ สิยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สติปี’’ติอาทิ. ตานีติ ปุริมตรจิตฺตานิ. ททมานํ วิยาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ โอกาสํ เทติเยว. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกตา’’ติ? สจฺจเมตํ, เอวมชฺฌาสยา วิย ปจฺจยธมฺมา อภาวํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วิย-สทฺทคฺคหณํ.
นตฺถิตาวิคมานํ สติปิ ปจฺจยสฺส ธมฺมสฺส อนุปลทฺธิตาสามฺเ นตฺถิวิคตปจฺจเยสุ ลพฺภมานํ วิเสสมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อภาวมตฺเตนาติ หุตฺวา อภาวมตฺเตน. เตเนตฺถ นิโรธานนฺตรํ ปจฺจยธมฺมสฺส อุปการกตฺตํ อาห, ยถา ตํ ‘‘โอกาสทาน’’นฺติ ¶ วุตฺตํ. สภาววิคเมนาติ เอเตน นิโรธโต ปรมฺปิ ยโต ‘‘วิคตตา นิโรธปฺปตฺตตา’’ติ วุตฺตํ. ปจฺจยธมฺเม ยาสํ นตฺถิตาวิคตตานํ วเสน นตฺถิวิคตปจฺจยา วุตฺตา, ตาสํ วิเสเส ทสฺสิเต นตฺถิวิคตปจฺจยานํ วิเสโส ¶ ทสฺสิโต โหตีติ ‘‘นตฺถิตา จ นิโรธานนฺตรสฺุตา วิคตตา นิโรธปฺปตฺตตา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ นิโรธานนฺตรา น นิโรธสมกาลาติ อธิปฺปาโย. ตถาติ อิมินา ยถา ปจฺจยธมฺมาวิเสเสปิ นตฺถิวิคตปจฺจยภาววิเสโส นิทฺธาริโต, ตถา อตฺถิอวิคตปจฺจยภาววิเสโสติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ. ยถา หิ นิโรธานนฺตรนิโรธปฺปตฺตีหิ นตฺถิวิคตตานํ เภโท ลกฺขิโต, เอวํ ปจฺจยธมฺมสฺส ธรมานตานิโรธานุปคเมหิ อตฺถิอวิคตตานนฺติ. กถํ ปนายํ ธมฺมาวิเสเส ปจฺจยภาววิเสโส ทุวิฺเยฺยรูเปน ิโต สมฺมา วิภาวิสฺสตีติ อาห ‘‘ธมฺมานฺหี’’ติอาทิ. ตทภิสมยาย เตสํ ปจฺจยวิเสสานํ อธิคมตฺถํ.
จตูสุ ขนฺเธสุ เอกสฺสปิ อสงฺคหิตตฺตาภาวโต อนนฺตราทีหีติ วิภตฺตึ ปริณาเมตฺวา โยชนา. อฺนฺติ สุขุมรูปํ. น หิ ตํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติ. นนุ จ รูปรูปมฺปิ ปุเรชาตปจฺจยภาเวน กุสลตฺติเก นาคตนฺติ อาห ‘‘รูปรูปํ ปนา’’ติอาทิ. อฺตฺถ อาคตเมวาติ ยทิปิ กุสลตฺติเก นาคตํ, สนิทสฺสนตฺติกาทีสุ ปน อาคตตฺตา น สกฺกา รูปรูปสฺส ปุเรชาตปจฺจยตํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อตฺโถ.
ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยนิทฺเทโส
๑. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑. เหตุปจฺจเยน ปจฺจยภาโว เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโ, น เหตุปจฺจยธมฺโมติ อตฺโถ. โสติ เหตุภาเวน ปจฺจโย. เอตฺถ จ ปมวิกปฺเป โย เหตุปจฺจเยน ปจฺจยภาโว วุตฺโต, โย จ ทุติยวิกปฺเป เหตุภาเวน ปจฺจโย วุตฺโต, โส ยสฺมา อตฺถโต ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส ยถาวุตฺตานํ ¶ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุปจฺจยภาโวเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุภยถาปิ เหตุภาเวน อุปการกตา เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโติ ทสฺสิตํ โหตี’’ติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจยภาโว, อารมฺมณภาเวน วา ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ อตฺโถ เนตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ¶ ‘‘เอส นโย เสสปจฺจเยสุปี’’ติ อาห. ธมฺมสภาโว เอว, น ธมฺมโต อฺา ธมฺมสตฺติ นาม อตฺถีติ. อุปการกํ ธมฺมนฺติ ปจฺจยธมฺมํ อาห. อุปการกตนฺติ ปจฺจยตํ.
ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโติ ปจฺจตฺตวเสน นิทฺทิฏฺโ, ปมาย วิภตฺติยา นิทฺทิฏฺโติ อตฺโถ. เตนาติ ปจฺจยธมฺมนิทฺเทสภูเตน ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺเน ปเมน เหตุสทฺเทน. เอตสฺสาติ เหตุสทฺทาภิเธยฺยมตฺถมาห. โส หิ ฉพฺพิโธ นววิโธ ทฺวาทสวิโธติ อเนกเภเทน ภินฺโนปิ เหตุภาวสามฺเน เอกชฺฌํ กตฺวา เอกวจเนน วุตฺโต. ทุติโย เหตุสทฺโทติ อาเนตฺวา โยชนา. เหตุนา สมฺปยุตฺตานนฺติ อธิกตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เหตุ สมฺปยุตฺตานํ ปจฺจโย โหนฺโต เหตุนา สมฺปยุตฺตานเมว ปจฺจโย โหติ, น วิปฺปยุตฺตาน’’นฺติ เอวํ ปทเมตํ. น หิ สพฺเพน สพฺพํ เหตุวิปฺปยุตฺตธมฺมานํ เหตุปจฺจโย น โหตีติ. สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส สมฺพนฺธีสทฺทตฺตา ‘‘สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา’’ติ วุตฺตํ. สมฺปยุตฺโตติ หิ วุตฺเต เกน สมฺปยุตฺโตติ เอกนฺตโต สมฺพนฺธิอนฺตรํ อเปกฺขิตพฺพํ. เตนาห ‘‘อฺสฺส…เป… วิฺายตี’’ติ. นายํ เอกนฺโตติ ยฺวายํ ‘‘ทุติเย เหตุสทฺเท อวิชฺชมาเน’’ติอาทินา วุตฺโต อตฺโถ, อยเมกนฺโต น โหติ, อฺาเปกฺโขปิ สทฺโท อฺสฺส วิเสสนํ โหตีติ อิทํ น สพฺพตฺเถว สมฺภวตีติ อตฺโถ. ‘‘ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโ’’ติ อิมินา ปมสฺส เหตุสทฺทสฺส สมฺปยุตฺตสทฺทานเปกฺขตํ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘เหหุปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺเถว พฺยาวโฏ’’ติ. อวิสิฏฺาติ น วิเสสิตา. เอวนฺติ ยถา เหตุสทฺเทน อฺตฺถ พฺยาวเฏน สมฺปยุตฺตา น วิเสสิยนฺติ กิจฺจนฺตรปสุตตฺตา, เอวํ สมฺปยุตฺตสทฺเทน เหตุสทฺทวิเสสนรหิเตน ตทตฺถมตฺตพฺยาวฏตฺตา อวิเสสโต สมฺปยุตฺตานํ คหณํ สิยา. เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตสทฺเทนา’’ติอาทิ. อาหารินฺทฺริยาสมฺปยุตฺตสฺส อภาวโตติ อาหาเรหิ อินฺทฺริเยหิ จ นสมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อภาวโต. น หิ ผสฺสเจตนาวิฺาณเวทนาชีวิตวิรหิโต จิตฺตุปฺปาโท อตฺถิ. เตนาห ‘‘วชฺเชตพฺพา…เป… ตํ น กต’’นฺติ. วชฺเชตพฺพํ เหตุวิปฺปยุตฺตํ.
เอวมฺปีติ ทุติเยน เหตุสทฺเทน คยฺหมาเนปิ นาปชฺชติ. ยทิปิ เหตโว พหโว, สามฺนิทฺเทโส จายํ, ตถาปิ สามฺโชตนาย วิเสสนิทฺทิฏฺตฺตาติ ¶ อธิปฺปาโย. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจตฺต…เป… วุตฺตตฺตา’’ติ. วินาปิ ทุติเยน เหตุสทฺเทน เหตุสมฺปยุตฺตภาเว สิทฺเธปีติ อิมินา ยํ ¶ วุตฺตํ ‘‘นายเมกนฺโต’’ติ, ตเมว อุลฺลิงฺเคติ. น ปน เหตูนนฺติ อิทํ เหตุสฺส ปจฺจยภาเวน คหิตตฺตา ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คหณํ น ยุชฺเชยฺยาติ อาสงฺกมานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘เอวมฺปิ คหณํ สิยา’’ติ. โสติ ทุติโย เหตุสทฺโท. อปเร ปน ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ เหตูนฺจ สมฺปยุตฺตกานฺจาติ สมาสํ วิกปฺเปนฺติ. ปติฏฺามตฺตาทิภาเวน นิรเปกฺขาติ เหตุฌานมคฺคธมฺมา ปติฏฺานอุปนิชฺฌานนิยฺยานมตฺเตน อฺธมฺมนิรเปกฺขา เหตุฌานมคฺคปจฺจยกิจฺจํ กโรนฺติ. สาเปกฺขา เอวาติ อฺสาเปกฺขา เอว. อาหริตพฺพอิสิตพฺพา อาหารินฺทฺริยปจฺจเยหิ อุปกตฺตพฺพธมฺมา. ตสฺมาติ ยสฺมา เยหิ สาเปกฺขา, เต อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม ปจฺจยภาเวเนว ปริจฺฉินฺทิตฺวา ติฏฺนฺติ, ตสฺมา. เตนาห ‘‘เต วินาปิ…เป… น กต’’นฺติ. ปริจฺฉินฺทนฺติ วิเสเสนฺติ. ตนฺติ ทุติยํ อาหารินฺทฺริยคฺคหณํ. ตตฺถาติ อาหารินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทเส. น เกวลฺจ ตตฺเถว, อิธ จ เหตุปจฺจยนิทฺเทเส ทุติเยน เหตุคฺคหเณน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปุน วิเสสนกิจฺจํ นตฺถิ, กสฺมา? ปจฺจยภูเตเนว เหตุนา สมฺปยุตฺตานํ อฺเสฺจ เหตูนํ อวิจฺฉินฺนตฺตา.
ปุริมวจนาเปกฺโข วุตฺตสฺเสว นิทฺเทโสติ ตํ-สทฺทสฺส ปฏินิทฺเทสภาวมาห. ปากฏีภูเต เอว อตฺเถ ปวตฺตติ, ปากฏีภาโว จ อฺานเปกฺเขน สทฺเทน ปกาสิตตฺตา เวทิตพฺโพ. อนเปกฺขนีโย อตฺถนฺตรพฺยาวฏตฺตา. อฺโติ เหตุสทฺทโต อฺโ. นิทฺทิสิตพฺพปกาสโก วุตฺโต นตฺถิ, โย ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺเทสํ ลเภยฺย.
ยทิ เอวํ ‘‘ตํสมุฏฺานาน’’นฺติ เอตฺถ กถนฺติ อาห ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ อิมินา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปน-สทฺโท สติปิ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ นิทฺเทสภาเว เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ลพฺภมานานํ นิทฺทิสิตพฺพานํ ปากฏีกรณสงฺขาตํ เหตุสทฺทโต วิเสสํ โชเตติ. ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อิมสฺส สมาสปทสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาห ‘‘ปจฺจยุปฺปนฺนวจเนนา’’ติ. เตน จ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส เอกเทโสว วุจฺจติ ธมฺมานํ วิเสสนภาวโตติ อาห ‘‘อสมตฺเตนา’’ติ. วิเสสนํ นาม วิเสสิตพฺพาเปกฺขนฺติ อาห ‘‘ปจฺจยุปฺปนฺนวจนนฺตราเปกฺเขนา’’ติ. วุตฺตตาย วินา ปฏินิทฺเทสตา นตฺถีติ ‘‘ปุพฺเพ วุตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ.
ตํ-สทฺเทน ¶ นิทฺทิสิตพฺพนฺติ ‘‘ตํสมุฏฺานาน’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพํ เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ปากฏีภูตํ กึ ปนาติ ปุจฺฉติ. เต เหตู เจว…เป… เหตุสมฺปยุตฺตกา จ ¶ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ปากฏีภูตาติ สมฺพนฺโธ. อฺถาติ ‘‘เยหิ เหตูหี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการโต อฺถา อฺเน ปกาเรน. ตํ อฺํ ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต เหตู…เป… สมฺพนฺเธ สตี’’ติ อาห. อิธาติ อนนฺตรํ วุตฺตสมฺพนฺธนํ ภุมฺมนิทฺเทเสน ปรามสติ. เตเนวาติ ปเมเนว เหตุสทฺเทน. ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพาติ ‘‘ตํสมุฏฺานาน’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา ยถา ปากฏา, เอวํ ปุพฺเพ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตโจทนายมฺปิ เอวเมว เตเนว ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา ปากฏา ภวิตุํ อรหนฺติ. ตถา จ สติ นิทฺทิสิตพฺพสฺส…เป… น ยุชฺเชยฺย. ทุวิธมฺปิ วา เหตุคฺคหณํ อปเนตฺวาติ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ กตํ ทฺวิปฺปการเหตุคฺคหณํ อวิจาเรตฺวา ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ อวตฺวา’’ติอาทินา ตํ-สทฺทวจนียตํ โจเทติ, ‘‘นิทฺทิสิตพฺพสฺส อปากฏตฺตา’’ติอาทินา ปริหรติ จ. เหตู หิ ปจฺจยาติ อิทํ อยํ เหตุปจฺจยกถาติ กตฺวา วุตฺตํ.
ตํ น วุตฺตนฺติ จิตฺตสมุฏฺานวจนํ น วุตฺตํ. ตสฺสาติ สหชาตปจฺจยสฺส. กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจยภาโว น วุตฺโต ภเวยฺย, วุตฺโตว โส ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตโย ขนฺธา เอกสฺส ขนฺธสฺส กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติอาทินา, ตสฺมา จิตฺตเจตสิกานํ กฏตฺตารูปปจฺจยภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ. ตตฺถาติ สหชาตปจฺจยนิทฺเทเส. ตตฺถ หิ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จิตฺตสมุฏฺานรูปานิ เอว นิทฺทิฏฺานิ. อิธาปีติ อิมสฺมึ เหตุปจฺจยนิทฺเทเสปิ. เอวํ ภวิตพฺพนฺติ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานาน’’นฺติ นิทฺเทเสน ภวิตพฺพํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ตถา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จิตฺตสมุฏฺานานนฺติ ปนา’’ติอาทิ. วิเสสิตํ โหติ สพฺพจิตฺตเจตสิกาสมุฏฺานภาเวน. วจเนนาติ ยถาทสฺสิเตน สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวจเนน. จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยภาโว เอว หิ ตตฺถ ปจฺจยนิทฺเทเส วุตฺโต, น จิตฺตเจตสิกานํ สมุฏฺานภาโวติ อธิปฺปาโย.
เหตุอาทิปฏิพทฺธตฺจ ทสฺเสติ ยทคฺเคน ตานิ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺตีนิ, ตทคฺเคน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมปฏิพทฺธวุตฺตีนิปิ โหนฺตีติ. อารมฺมณเมตํ โหตีติ ¶ ยเทตํ กุสลากุสลเจตนาวเสน มโนทฺวาเร เจตนํ เสสทฺวาเรสุ กายวจีปโยควเสน สงฺกปฺปนํ, ยฺจ กามราคาทีนํ สนฺตาเน อนุสยนํ, เอตํ อารมฺมณํ เอโส ปจฺจโย กมฺมวิฺาณสฺส ิติยา ปติฏฺานาย. ปติฏฺิเตติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาปติฏฺาปตฺเต กมฺมวิฺาเณ วิรุฬฺเหติ ¶ ตโต เอว กมฺมวิฺาณโต ปฏิสนฺธิวิฺาณพีเช วิรุฬฺเห วิรุหนฺเตติ อตฺโถ. อถ วา ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหตีติ กิเลสาภิสงฺขารสงฺขาเต กมฺมวิฺาณสฺส ิติยา ปวตฺติยา อารมฺมเณ ปจฺจเย ปฏิสิทฺเธ อายติปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปติฏฺา โหติ, ตสฺมึ ปฏิสนฺธิวิฺาเณ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติวเสน ปติฏฺิเต ปติฏฺหนฺเต วิรุฬฺเห พีชภาเวน วิรุหนฺเต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปสฺส วิฺาณปจฺจยตา วุตฺตา’’ติ.
ปุริมตรสิทฺธายาติ เขตฺตภาวนิพฺพตฺติยา ปุเรตรเมว สิทฺธาย ปถวิยา. อตฺตลาโภเยว เจตฺถ ปติฏฺานํ, น ปฏิลทฺธตฺตภาวานํ อวฏฺานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปติฏฺานํ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปตฺตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห.
เสสรูปานนฺติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปถวีธาตุอาทีนํ เสสรูปานํ, ปวตฺเต ปน ติสนฺตติรูปานมฺปิ. สหภวนมตฺตํ วา ทสฺเสติ. สหภาเวนปิ หิ อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตา. กตฺถจิ กตฺถจีติ ปกติกาลภววิเสสาทิเก. ตติยปกติยฺหิ ปมกปฺปิกกาเล จ ภาวกลาโป นตฺถิ, รูปภเว กายกลาโปปิ. อาทิ-สทฺเทน ตตฺเถว ฆานชิวฺหากลาปา, กามภเว จ อนฺธาทีนํ จกฺขาทิกลาปา สงฺคยฺหนฺติ. กตฺถจิ อภาวาภาวโตติ นามรูโปกาเส กตฺถจิปิ อภาวาภาวโต.
เตสนฺติ ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ. น หิ เหตุ ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจโย โหติ, อุตุอาหารชานํ ปน สมฺภโวเยว นตฺถิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยภาวปฺปสงฺโคเยว นตฺถี’’ติ. น ปน ลพฺภติ ปจฺจยปจฺจนีเย ตาทิสสฺส วารสฺส อนุทฺธฏตฺตา. อิทนฺติ ‘‘ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวปฏิพาหนโต’’ติ อิทํ ‘‘เหตู สหชาตาน’’นฺติ อเทสนาย ปริหารวจนํ, อีทิสี ปน โจทนา อโนกาสา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. โย หิ ธมฺโม ยถา ภควตา เทสิโต, โส ตเถว คเหตพฺโพติ.
เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒. อุปฺปชฺชนกฺขเณเยวาติ ¶ เอตฺถ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ ปวตฺตนํ อุปฺปชฺชนํ, ตสฺส ขโณ, ตสฺมึ อุปฺปชฺชนกฺขเณติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ สติ อุปฺปชฺชนสทฺเทน อุปฺปนฺนสทฺเทน วิย สพฺเพ ปวตฺตมานภาวา สงฺคหิตา โหนฺติ, น อุปฺปาทมตฺตํ. เตนาติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วตฺตมานกฺขเณเยว รูปาทีนํ อารมฺมณปจฺจยตฺเตน. อนาลมฺพิยมานานนฺติ สพฺเพน สพฺพํ นาลมฺพิยมานานนฺติ อตฺโถ. อฺถา หิ ยถาวุตฺตานํ รูปาทีนํ ยทา อารมฺมณปจฺจยตฺตาภาโว, ตทา อนาลมฺพิยมานตาวาติ. สพฺพรูปานีติ สพฺพานิ รูปายตนานิ, ยตฺตกานิ ตานิ อาปาถคตานิ โยคฺยเทเส ิตานิ, ตานิ สพฺพานีติ อตฺโถ. สห น โหนฺตีติ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ น โหนฺติ. สติปิ หิ อเนเกสํ เอกชฺฌํ อาปาถคมเน ยตฺถ ยตฺถ ปุพฺพาโภโค, ตํ ตํเยว อารมฺมณํ โหติ, น สพฺพํ. นีลาทิสงฺฆาตวเสน เจตํ วุตฺตํ, น ปจฺเจกํ นีลาทิรูปายตนมตฺตวเสน. สมุทิตานิเยว หิ รูปายตนานิ จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณํ, น วิสุํ วิสุนฺติ ธาตุวิภงฺควณฺณนายํ ทสฺสิโตยํ นโย. ยํ ปน อฏฺกถายํ ‘‘เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตี’’ติปิ วุตฺตํ, ตมฺปิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฺถา รูปายตนํ มนินฺทฺริยโคจรํ นาม น สิยา. สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโย. เตเนวาห ‘‘ตถา สทฺทาทโยปี’’ติ. ‘‘สห น โหนฺตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยํ ยนฺติ หิ วจนํ รูปาทีนิ ภินฺทตี’’ติ อาห.
‘‘เย เอเต’’ติอาทิโก ปุริโม อตฺโถ, ‘‘น เอกโต โหนฺตี’’ติอาทิโก ปน ปจฺฉิโม, ‘‘สพฺพารมฺมณตาทิวเสน วา อิธาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. น หิ ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา วิย ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ อิมสฺส ปาสฺส ปุรโต มโนวิฺาณสฺส สพฺพารมฺมณตา นาคตา. วุตฺตฺหิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. น ¶ หิ อนนฺตรเมว ปาฬิยํ สรูปโต อาคตมตฺถํ คเหตฺวา ปทนฺตรํ สํวณฺเณตพฺพํ. ตตฺถ หิ ‘‘รูปารมฺมณํ วา’’ติอาทินา นิยมวเสน ฉ อารมฺมณานิ วตฺวา ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ วจนํ สพฺพารมฺมณตาทิทสฺสนนฺติ ยุตฺตเมเวตนฺติ, อิธ ปน สพฺพารมฺมณตํ วตฺวา ปุน ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ วุจฺจมานํ สพฺพารมฺมณตาทสฺสนนฺติ กถมิทํ ยุชฺเชยฺย? กมาภาโวปิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติ อวิเสสวจเนเนว สิทฺโธ อารมฺมณานุปุพฺพิยาว อคฺคหิตตฺตา. น หิ มโนธาตุยา วิย ¶ มโนวิฺาณธาตุยา อิธ อารมฺมณานิ อนุปุพฺพโต คหิตานิ, ตตฺถ วิย วา เอเตเนว นิยมาภาโวปิ สํวณฺณิโตติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ปวตฺตนฺติ ปวตฺตนํ. นทิยา สนฺทนํ ปพฺพตสฺส านนฺติ หิ วุตฺตา อวิรตมวิจฺเฉทนายํ ตถาปวตฺติกิริยาว. เตนาห ‘‘อวิรตํ อวิจฺฉินฺนํ สนฺทนฺตี’’ติ. เอวนฺติ ยถา ‘‘สนฺทนฺตี’’ติ วตฺตมานวจนํ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ สพฺพสงฺคหวเสน อุปฺปชฺชนสฺส คหิตตฺตา อารมฺมณปวคฺคโต ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วตฺตมานวจนํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สพฺพกาลสงฺคหวเสนา’’ติอาทิ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อตีตานาคต…เป… อธิปฺปาโย’’ติ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานนฺติ อตฺโถ. สมุทายวเสนาติ จิตฺเตน ราสีกรณวเสน. อธิปฺปาโยติ อิมินา วตฺตมานุปจาเรน วินาว ‘‘เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วตฺตมานตฺถํ สกฺกา โยเชตุนฺติ อิมมตฺถํ อุลฺลิงฺเคติ. เตนาห ‘‘อิเม ปนา’’ติอาทิ. ยทิปิ ปจฺจยธมฺมา เกจิ อตีตา อนาคตาปิ โหนฺติ, ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม ปน ปจฺจุปฺปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘อตีตานาคตานํ น โหนฺตี’’ติ. อุปฺปาเท วา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ ิติยํ วาติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อตีตานาคตา ปรมตฺถโต นตฺถิ, ตสฺมา. เตสูติ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ. ตํตํปจฺจยาติ ตํ ตํ รูปาทิอารมฺมณํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ ตํตํปจฺจยา. อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ สมานสภาวตฺตา. น หิ อตฺถาเภเทน สภาวเภโท อตฺถิ. น ปน ตํตํปจฺจยวนฺตตา ทสฺสิตา โหติ อตีตานาคเตสุ นิปฺปริยาเยน ตทภาวโต. ยสฺมา ปจฺจยวนฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนาเยว, เต จ ปจฺจุปฺปนฺนาเยวาติ.
ยํ ¶ ยํ ธมฺมํ เต เต ธมฺมาติ ยํนิมิตฺตายํวจนเภโท, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. รูปารูปธมฺมา หิ กลาปโต ปวตฺตมานาปิ จิตฺตเจตสิกานํ กทาจิ วิสุํ วิสุํ อารมฺมณํ โหนฺติ, กทาจิ เอกชฺฌํ, น เอตฺถ นิยโม อตฺถิ, ปุริมาโภโคเยว ปน ตถาคหเณ การณํ. ตยิมํ ทีเปตุํ ภควตา ยํวจนเภโท กโตติ จ สกฺกา วตฺตุํ, ยสฺมา ปน เอกกลาปปริยาปนฺนานมฺปิ ธมฺมานํ เอกชฺฌํ คหเณ น สมุทาโย คยฺหติ ตทาโภคาภาวโต, อถ โข สมุทิตา ธมฺมา เอวาติ สหคฺคหณมฺปิ วิสุํคหณคติกํ, ตสฺมา วิสุํคหณสพฺภาวทีปนตฺถํ ‘‘ยํ ย’’นฺติ วตฺวา สติปิ วิสุํคหเณ เต สพฺเพ เอกชฺฌํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เต เต’’ติ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร หิ ขนฺธา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เวทนาทีสูติ เวทนาทีสุ จตูสุ ขนฺเธสุ อภินฺทิตฺวา คหณวเสน, ภินฺทิตฺวา ปน คหณวเสน ผสฺสาทีสุ. โย ¶ จ รูปาทิโกติ อิทํ วิฺาณนฺตรสฺส สาธารณารมฺมณวเสน วุตฺตํ, เย จ อเนเก ผสฺสาทโยติ อิทํ อสาธารณารมฺมณวเสน. เต สพฺเพติ เต สาธารณาสาธารณปฺปเภเท สพฺเพปิ อารมฺมณธมฺเม. เอเกกเมว อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. รูปารมฺมณธมฺมา จ อเนเก นีลาทิเภทโต. ตถาติ อเนเก. เตน เภริสทฺทาทิเก, มูลคนฺธาทิเก, มูลรสาทิเก, กถินสมฺผสฺสาทิเก, เวทนาทิเก จ สงฺคณฺหาติ. อเนเกติ หิ อิมินา อเนกกลาปคตานํเยว วณฺณาทีนํ อินฺทฺริยวิฺาณารมฺมณภาวมาห. สามฺโต หิ วุตฺตํ ยถารหํ ภินฺทิตฺวา นิทสฺสิตพฺพํ โหตีติ.
กุสลวิปากสฺสาติ กุสลสฺส วิปากสฺส จ. น หิ นิพฺพานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถนฺติ อิทํ ‘‘ทิฏฺนิพฺพาโนเยวา’’ติอาทินา วกฺขมานเมว อตฺถํ หทเย เปตฺวา วุตฺตํ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน หิ นิพฺพานวิภาวนํ อทิฏฺสจฺจสฺส วา สิยา ทิฏฺสจฺจสฺสปิ วา. ตตฺถ อทิฏฺสจฺเจน ตาว ตํ วิภาเวตุเมว น สกฺกา อปฺปฏิวิทฺธตฺตา, อิตรสฺส ปน ปเคว วิภูตเมวาติ ตํ เตน วิภาวิตํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ ‘‘น จ ตํ วุตฺต’’นฺติ อิมินา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส นิพฺพานารมฺมณกรณาภาวํ อาคมโต ทสฺเสตฺวา ‘‘น หิ นิพฺพาน’’นฺติอาทินา ยุตฺติโต ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘น ปุพฺเพ นิวุตฺถํ อสงฺขตตฺตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? โคจราเสวนาย อาเสวิตสฺสปิ นิวุตฺถนฺติ อิจฺฉิตตฺตา. ทิฏฺสจฺโจเยว หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน ¶ นิพฺพานํ วิภาเวติ, น อทิฏฺสจฺโจ. ตํ ปน าณํ ขนฺเธ วิย ขนฺธปฏิพทฺเธปิ วิภาเวตีติ นิพฺพานารมฺมณขนฺธวิภาวเน นิพฺพานมฺปิ วิภาเวตีติ สกฺกา วิฺาตุํ. เอเตน ปโยชนาภาวโจทนา ปฏิกฺขิตฺตาติ ทฏฺพฺพา. เอวํ อนาคตํสาเณปิ โยเชตพฺพนฺติ ยถา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส นิพฺพานารมฺมณตา ทสฺสิตา, เอวํ อนาคตํสาเณปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ปน ‘‘ขนฺธปฏิพทฺธวิภาวนกาเล’’ติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพา. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถารห’’นฺติ. กสฺสจิ อภิฺาปฺปตฺตสฺสปิ รูปาวจรสฺส, ปเคว อิตรสฺส.
อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๓. ธุรสหจริยโต ¶ โธเรยฺโย ‘‘ธุร’’นฺติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ธุรนฺติ ธุรคฺคาห’’นฺติ. ฉนฺทสฺส ปุพฺพงฺคมตาสิทฺธํ ปาสํสภาวํ อุปาทาย อฏฺกถายํ ‘‘เชฏฺก’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตเมวตฺถํ ทีเปนฺโต ‘‘เสฏฺ’’นฺติ อาห. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺสาลินิยํ ‘‘ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิต’’นฺติ. ปุริมฉนฺทสฺสาติ ‘‘ฉนฺทาธิปตี’’ติ ปุริมสฺมึ ปเท นิทฺเทสวเสน วุตฺตสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส สมานรูเปน สทิสากาเรน. ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเนาติ ตสฺส ปุริมสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส อนนฺตรํ นิทฺเทสวเสน วุตฺเตน. ตโต เอว จ ตํสมานตฺถตาย จ ตํสมฺพนฺเธน ‘‘ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ ฉนฺทสทฺเทเนว อธิปติสทฺทรหิเตนาติ อตฺโถ. ปจฺจยภูตสฺสาติ อธิปติปจฺจยภูตสฺส. สมฺปยุตฺตกวิเสสนภาโวติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โส เอว อธิปติปจฺจยตาสงฺขาโต วิเสสนภาโว. เอส นโยติ อิมินา ‘‘วีริยาธิปติ วีริยสมฺปยุตฺตกานนฺติอาทีสุ ปุริมวีริยสฺส สมานรูเปนา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ อตฺถวจนํ อติทิสติ.
กุสลาพฺยากตานํ ปวตฺตินฺติ กุสลาพฺยากตานํ อธิปตีนํ ปวตฺตนาการํ. อลทฺธํ อารมฺมณํ ลทฺธพฺพํ ลพฺภนียํ, ลทฺธุํ วา สกฺกุเณยฺยํ, ทุติเย ปน อตฺเถ ลาภมรหตีติ ลทฺธพฺพํ. อวฺาตนฺติ ปเคว อนวฺาตนฺติ อตฺโถ.
อปฺปนาปฺปตฺตา กุสลกิริยธมฺมา มหาพลา สาธิปติกา เอว โหนฺติ, ตถา มิจฺฉตฺตนิยตาปีติ อาห ‘‘อปฺปนาสทิสา…เป… นุปฺปชฺชนฺตี’’ติ. อปฺปนาสทิสาติ ¶ อปฺปนาปฺปตฺตสทิสา. กมฺมกิเลสาวรณภูตา จ เตติ เต มิจฺฉตฺตนิยตธมฺมา กมฺมาวรณภูตา, เย อานนฺตริยปฺปการา กิเลสาวรณภูตา, เย นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺมา, สมฺปยุตฺตเจตนาย ปเนตฺถ กิเลสาวรณปกฺขิกตา ทฏฺพฺพา อานนฺตริยเจตนาสมฺปยุตฺตสฺส ปฏิฆสฺส กมฺมาวรณปกฺขิกตา วิย. ปจฺจกฺขคติ อนนฺตรตาย วินา ภาวินีติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจกฺขสคฺคานํ กามาวจรเทวานมฺปี’’ติ. เตน เตสุ อานนฺตริยา วิย อสมฺภาวิโน อเหตุกาภินิเวสาทโยปีติ ทสฺเสติ.
ติวิโธปิ กิริยารมฺมณาธิปตีติ เอตฺถ อยํ กิริยารมฺมณาธิปตีติ อชฺฌตฺตารมฺมโณ อธิปฺเปโต, อุทาหุ พหิทฺธารมฺมโณติ อุภยถาปิ น สมฺภโว เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามาวจราทิเภทโต ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปรสนฺตานคตานํ สารมฺมณธมฺมานํ อธิปติปจฺจยตา ¶ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อภาวโตติ อวจนโต. อวจนฺหิ นาม ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม อภาโว เอวาติ เอเตเนว อนุทฺธฏตาปิ อวุตฺตโต เวทิตพฺพา. อชฺฌตฺตารมฺมณพหิทฺธารมฺมณทฺวยวินิมุตฺตสฺส สารมฺมณธมฺมสฺส อภาวโต นตฺถีติ วิฺายตีติ วตฺตพฺเพ ตเมว วิฺายมานตํ สมฺภาเวนฺโต ‘‘นตฺถีติ วิฺายมาเนปี’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา ขนฺเธ’’ติอาทิ. รูเป เอว ภวิตุํ อรหติ เอทิเสสุ าเนสุ อรูเป อสมฺภวโตติ อธิปฺปาโย. อสมฺภวโต จ ยถาวุตฺตปาฬิอนุสารโตติ เวทิตพฺพนฺติ. ‘‘วิจาริต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘อตีตารมฺมเณ อนาคเต ขนฺเธ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทตี’’ติอาทิวจนโต อรูเปปิ เอทิเสสุ าเนสุ ขนฺธสทฺโท ปวตฺตเตว. อาวชฺชนกิริยสพฺภาวโต ปนาติ อิทํ ยถาทสฺสิตปาฬิยา วิโรธปริหรณาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, อวจนํ ปน กตฺถจิ วิเนยฺยชฺฌาสเยน, กตฺถจิ นยทสฺสเนน โหตีติ กุโต วิโรธาวสโร.
อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๔. ยถาวุตฺตา นิโรธานนฺตรสฺุตา นิโรธปฺปตฺตตา โอกาสทานวิเสโส, อตฺตโน อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนสมตฺถตา จิตฺตนิยมเหตุตา, ตตฺถ ¶ อนนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ สณฺานาภาวโต สุฏฺุตรํ นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา จ จิตฺตนิยมเหตุวิเสโส ทฏฺพฺโพ. ธาตุวเสนาติ วิฺาณธาตุมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุวเสน. เอตฺตกา เอว หิ ธาตุโย ภินฺนสภาวา อนนฺตรปจฺจยตาย นิยเมตฺวา วตฺตพฺพา, อภินฺนสภาวา ปน วิเสสาภาวโต ปุริมตามตฺตํเยว วิเสสํ ปุรกฺขตฺวา วตฺตพฺพาติ ตา กุสลาทิเภเทน ตถา วุตฺตา. เตนาห ‘‘กุสลาทิวเสน จา’’ติ. ยา ปน มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุวเสน อนนฺตรปจฺจยตา วตฺตพฺพา, ตตฺถ มโนวิฺาณธาตุ มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุจฺจมาโน สมฺโมโห สิยา, ปุเร มโนธาตุยา อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตา, อิทานิ มโนวิฺาณธาตุ มโนธาตุยาติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสา น วิฺาเยยฺย, มโนธาตุยา ปน จกฺขุวิฺาณาทิธาตูนํ อนนฺตรปจฺจยภาเว วุจฺจมาเน นิยโม นตฺถิ. เตนาห ‘‘มโนธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุยาติ จา’’ติ ¶ . ตเถวาติ นิยมาภาวโต เอวาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา อิโต อฺถา เทสนาย ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ วิเสสาภาโว จิตฺตวิเสสทสฺสนวิจฺเฉโท นิยมาภาโว จาติ อิเม โทสา อาปชฺชนฺติ, ตสฺมา. นิทสฺสเนนาติ ธาตุวเสน นิทสฺสเนน. นยํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘มโนวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทิกสฺส อนนฺตรปจฺจยตาคฺคหณสฺส นยํ ทสฺเสตฺวา. นิรวเสสทสฺสนตฺถนฺติ นิรวเสสสฺส อนนฺตรปจฺจยภาวิโน จิตฺตุปฺปาทสฺส ทสฺสนตฺถํ.
สทิสกุสลานนฺติ สมานกุสลานํ, สมานตา เจตฺถ เอกวีถิปริยาปนฺนตาย เวทิตพฺพา. เตเนวาห ‘‘ภูมิภินฺนานมฺปิ ปจฺจยภาโว วุตฺโต โหตี’’ติ. สมานวีถิตา จ ยสฺมา สมานเวทนา สมานเหตุกา จ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘เวทนาย วา เหตูหิ วา สทิสกุสลาน’’นฺติ อาห. วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถ. เตน าณสงฺขาราทิเภทสฺสปิ วิกปฺปนวเสน สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. จุติปิ คหิตา ตํสภาวตฺตา. ภวงฺคจิตฺตเมว หิ ปริโยสาเน ‘‘จุตี’’ติ วุจฺจติ. กุสลากุสลานนฺตรฺจ กทาจิ สา อุปฺปชฺชตีติ ตทารมฺมณมฺปิ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ, กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย.
กามาวจรกิริยาย ¶ อาวชฺชนสฺสาติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺชนคฺคหเณน กามาวจรกิริยํ วิเสเสตี’’ติ อาห. ตเมว หิ อตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กามาวจรวิปาโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. โวฏฺพฺพนมฺปิ คหิตํ สนฺตีรณานนฺตรตฺตาติ อธิปฺปาโย.
อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๖. โปราณปาโติ ปุราตโน อฏฺกถาปาโ. อิมสฺสาติ อิมสฺส ปทสฺส. อวุตฺตสฺสาติ ปาฬิยํ อวุตฺตสฺส. ยทิปิ สหคตสทฺทสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ สํสฏฺสทฺทสฺส วิย สมานตฺถสฺสปิ กตฺถจิ สทฺทนฺตรสฺส อตฺโถ วุจฺจติ ปริยายวิเสสโพธนตฺถํ, ตถาปิ น มูลสทฺทสฺส อตฺโถ วิภาวิโต ¶ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น จ…เป… โหตี’’ติ. ‘‘อฺมฺ’’นฺติ จ ‘‘อฺอฺ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ม-การาคมํ กตฺวา นิทฺเทโส, กมฺมพฺยติหาเร เจตํ ปทํ, ตสฺมา อิตเรตรนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ เอกสฺมึเยว ขเณ ปจฺจยุปฺปนฺนปจฺจยภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา โย หิ ยสฺส ปจฺจโย ยสฺมึ ขเณ, ตสฺมึเยว ขเณ โสปิ ตสฺส ปจฺจโยติ อยเมตฺถ อฺมฺปจฺจยตา. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘อฺโ อฺสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา…เป… ทีเปตี’’ติ วุตฺตํ. โอกฺกมนํ ปวิสนนฺติ อตฺโถ. อาสนกฺขเณ หิ ธมฺมา ปุริมภวโต อิมํ ภวํ ปวิสนฺตา วิย โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตี’’ติ. ตสฺมา อวิเสเสน ปฏิสนฺธิ โอกฺกนฺติสทฺทาภิเธยฺยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘โอกฺกนฺติ…เป… อธิปฺปาเยนาหา’’ติ. ตํนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ขณนฺตเร รูปีนํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส ‘‘กฺจิ กาเล น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิวารณตฺถํ. เตน ปททฺวเยน สมาเนสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส วิเสสมตฺถํ ทสฺเสติ.
เอวฺจ ‘‘กฺจิ กาเล’’ติ ปทสฺส ‘‘เกจิ กาเลติ วา, กิสฺมิฺจิ กาเล’’ติ วา วิภตฺติวิปลฺลาเสน อตฺโถ คเหตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ปมวิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘กฺจิ กาเลติ เกจิ ¶ กิสฺมิฺจิ กาเลติ วา อตฺโถ’’ติ อาห. เตน ‘‘กฺจี’’ติ อยํ สามฺนิทฺเทโสติ ทสฺเสติ. โย หิ อยํ ‘‘เกจี’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนาภิเธยฺโย อตฺโถ, โย จ ‘‘กิสฺมิฺจี’’ติ ภุมฺเมกวจนาภิเธยฺโย, ตทุภยํ สติ กาลวนฺตกาลตาวิภาเค กึ-สทฺทสฺส วจนียตาสามฺเน ปน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘กฺจี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ กิสฺมิฺจี’’ติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘กิสฺมิฺจี’’ติ ภุมฺมวเสเนว วุตฺตํ. เตน ยถาวุตฺตอตฺถวิภาเคน ปเทน. วตฺถุภูตาติ วตฺถุสภาวา. หทยรูปเมว สนฺธาย วทติ. รูปนฺตรานนฺติ หทยวตฺถุโต อฺรูปานํ. อรูปีนํ สหชาตปจฺจยตํ ปุพฺเพ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ เอตฺถ อนิวาริตํ นิวาเรตีติ โยชนา, ตถา วตฺถุสฺส จ กาลนฺตเร ปฏิสนฺธิกาลโต อฺสฺมึ กาเล อรูปีนํ นิวาเรตีติ. เอวฺจ กตฺวาติอาทินา ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนาย ปาฬิยํ วิภตฺตินิทฺเทสสฺส รูปกภาวมาห. ปุนปิ ปุริมโต ปจฺฉิมสฺส อุปจเยน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริเมน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุริเมนาติ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ อิมินา ปจฺจยนิทฺเทสวจเนน. ‘‘เอโก ขนฺโธ วตฺถุ จ ติณฺณํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา ปฏิจฺจวาราทิปาเน. อตฺถวิวรณฺหิ ปจฺจยนิทฺเทสปาฬิยา สพฺเพปิ สตฺต มหาวารา. วตฺถุสฺส วตฺตพฺพตฺเต อาปนฺเน กินฺติ ปจฺจโยติ ตสฺส นามสฺสาติ โยชนา. เอเตนาติ ‘‘รูปิโน ¶ ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมาน’’นฺติ เอเตน วจเนน. เกวลสฺสาติ นามรหิตสฺส วตฺถุสฺส. ตถาติ นามสฺส ปจฺจยภาเวน.
กตฺถจีติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กฺจิ กาลํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺมึ นิทฺเทเส. เอตฺถ หิ อฺมฺสหชาตปจฺจยภาโว ลพฺภติ. วจเนนาติ ‘‘อฺมฺ’’นฺติ อิมินา วจเนน ปาฬิยํ สหชาตปจฺจยภาวสฺส อสงฺคหิตตฺตา, อตฺถโต ปน ลพฺภเตวาติ. เตนาห ‘‘ลพฺภมาเนปี’’ติ. ตสฺสาติ อฺมฺปจฺจยตฺตสฺส. เอวนฺติ ‘‘น อฺมฺวเสนา’’ติ อิมินา ปกาเรน. สมุทาเยกเทสวเสน สามิวจนนฺติ อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อตฺโถ, นิทฺธารเณ วา ‘‘กณฺหา คาวีน’’นฺติอาทีสุ วิย.
สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๘. กิสฺมิฺจิ ¶ กาเลติ อิทํ น ลพฺภติ สพฺพทาปิ นิสฺสยปจฺจยตาย ลพฺภมานตฺตา. สหชํ ปุเรชนฺติ หิ วิภาคํ อนามสิตฺวา นิสฺสยตามตฺตเมว นิสฺสยปจฺจยตา. วตฺถุรูปํ ปฺจโวการภเวติ วตฺถุรูปํ ปฺจโวการภเว จาติ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ทฏฺพฺโพ. ตสฺสาติ อารุปฺปวิปากฏฺปนสฺส. ปกาเสตพฺพตฺตาติ อิมินา อปากฏํ ปากฏํ กตฺวา วจเนน โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสติ.
นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๙. อุปนิสฺสเย ตโยติ อนนฺตรารมฺมณปกตูปนิสฺสยปฺปเภเท ตโย อุปนิสฺสเย. อเนกสงฺคาหกตายาติ อเนเกสํ ปจฺจยธมฺมานํ สงฺคหณโต. เอกนฺเตเนว โหนฺติ จิตฺตนิยมเหตุภาเวน ¶ ปวตฺตินิยมโต. เยสุ ปเทสูติ เยสุ กุสลาทิปเทสุ. สงฺคหิโตติ สงฺคหํ คโต, กุสลาทิปเทสุ เยสํ ปทานํเยว อนนฺตรูปนิสฺสโย ลพฺภตีติ อตฺโถ. เตสุ ‘‘เกสฺจี’’ติ น วุตฺตํ. กสฺมา? น สกฺกา วตฺตุํ เอกนฺเตเนว อุปลพฺภนโต. เตสูติ กุสลากุสลปเทสุ. น หิ กุสโล อกุสลสฺส อนนฺตรูปนิสฺสโย โหติ, อกุสโล วา กุสลสฺส, อารมฺมณปกตูปนิสฺสยา ปน อเนกนฺติกา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘เกสฺจี’’ติ วุตฺตํ. สิทฺธานํ ปจฺจยธมฺมานนฺติ ปจฺจยภาเวน ปุริมนิปฺผนฺนานํ กุสลาทีนํ กุสลสฺส อกุสลสฺส วาติ อตฺโถ. อกุสลาทีหีติ ยถาสงฺขฺยํ อกุสเลน กุสเลน วา. อวิเสเสนาติ ยถาวุตฺตวิเสเส นิยมํ อคฺคเหตฺวา อกุสลาทีสุ อกุสลกุสลานํ ‘‘เกสฺจี’’ติอาทินา.
อนารมฺมณตฺตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ ปุพฺพาปรนิยเมน อปฺปวตฺติโต อนนฺตรูปนิสฺสยํ น ลภตีติ โยชนา. ปกตสฺสาติ นิปฺผาทิตสฺส, อุปเสวิตสฺส วา. น หิ รูปสนฺตานสฺส สทฺธาทินิปฺผาทนํ อตฺถิ, อุตุโภชนาทิอุปเสวนํ วา สมฺภวติ. เตนาห ‘‘ยถา หิ…เป… รูปสนฺตาเนนา’’ติ. นนุ จ รูปสนฺตาเน ปุพฺเพนาปรํ วิเสโส ลพฺภติ ¶ , โส จ น วินา สมานชาติเยน การเณนาติ สฺวายํ ปกตูปนิสฺสยลาโภติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ อาห ‘‘ยสฺมิฺจา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตนฺติ อุตุพีชาทิกํ กมฺมาทิ จ เตน รูเปน ปุริมนิปฺผนฺเนน. อุปฺปาทนํ สาภิสนฺธิกํ ทฏฺพฺพํ. อธิปตีสุ ปุพฺพาภิสงฺขาโร วิย ปกปฺปนํ สํวิทหนํ. ปกรณํ วุตฺตลกฺขเณน การณภาเวน อวฏฺานํ, ยโต การณวิเสโส ‘‘ปกตี’’ติ วุจฺจติ. ยทิ เอวํ กสฺมา รูปสฺเสว ตํ ปฏิกฺขิปียตีติ อาห ‘‘ยถา จ…เป… ทฏฺพฺพา’’ติ. เอวมฺปิ อุตุพีชาทีนํ องฺกุราทีสุ กถํ ปจฺจยวิเสสภาโวติ อาห ‘‘อุตุพีชาทโย ปน…เป… ภาวโต’’ติ. อุปนิสฺสโยติ จ ยสฺมา พลวตาการณํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา น เอตฺถ เอกนฺเตน ปุริมนิปฺผตฺติ อิจฺฉิตพฺพา. ยทิ เอวํ ปาฬิยํ กถํ ปุริมคฺคหณนฺติ อาห ‘‘ปุริมปุริมานํเยว ปนา’’ติอาทิ. เตปิ วา ปริกปฺปนวเสน ปุริมนิปฺผนฺนาเยว นาม โหนฺติ. น หิ อสํวิทิตากาเร วตฺถุสฺมึ ปตฺถนาปวตฺตีติ. เตนาห ‘‘ตํสมานลกฺขณตายา’’ติ.
ธมฺเมติ ปุคฺคลเสนาสนปฺตฺตีนํ อุปาทานภูเต ธมฺเม. อยํ นโยติ ปฺตฺติมุเขน ปฺเปตพฺพา ตทุปาทานภูตา ธมฺมา คยฺหนฺตีติ ยถาวุตฺโต นโย. เอตฺเถวาติ ‘‘เสนาสนมฺปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺมึเยว วจเน. กถํ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปกตูปนิสฺสยภาโวติ โจทนาย ‘‘วกฺขตี’’ติอาทินา อาคมํ ทสฺเสตฺวา ยุตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานมฺปิจ ตาทิสานํ ปุพฺเพ ¶ ปกตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตาทิสานนฺติ ยาทิสา อุตุอาทโย ปจฺจุปฏฺิตา, ตาทิสานํ ตโต ปุพฺเพ ปุเรตรํ ปกตตฺตา ปกตูปนิสฺสยโยคฺยตาย อาปาทิตตฺตา.
กสิณาทีนมฺปิ อารมฺมณูปนิสฺสยตา สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยน ‘เอกจฺจายา’ติ อาหา’’ติ. ตถา หิ ‘‘กสิณมณฺฑลํ ทิสฺวา’’ติอาทินา ตสฺส อุปนิสฺสยภาโว อฏฺกถายํ วุตฺโต.
อรูปาวจรกุสลมฺปิ อุปนิสฺสโย โหติ, ปเคว กามาวจรรูปาวจรกุสลนฺติ อธิปฺปาโย. ตํ ปน ยถา อุปนิสฺสโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมึ กสิณาทิมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนุปฺปนฺนฌานุปฺปาทเนติ รูปาวจรชฺฌานํ สนฺธายาห, อรูปาวจรชฺฌาเน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตทุปฺปาทกกุสลานนฺติ ตสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อุปฺปาทกกุสลานํ, รูปาวจรกุสลานนฺติ ¶ อตฺโถ. ปฏิสนฺธินิยามกสฺสาติ รูปาวจรปฏิสนฺธินิยามกสฺส. จุติโตติ รูปาวจรปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภูตาย จุติยา. ปุริมชวนสฺส วเสนาติ จุติยา อาสนฺนชวนภาเวน. รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรวิปากสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘ตทุปฺปาทกกุสลาน’’นฺติอาทินา อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. ยถา จ ‘‘รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรวิปากสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘กามาวจรกุสลมฺปิ ตทุปฺปาทกกุสลาน’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพํ. โลกุตฺตรวิปากสฺส เตภูมกกุสลานมฺปิ ปาทกาทิวเสน อุปนิสฺสยภาโว ปากโฏเยว, ตถา ตํตํภูมกกุสลานํ ตํตํภูมกกิริยานํ, กามาวจรกุสลสฺส รูปารูปาวจรกิริยานํ, รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกิริยาย อุปนิสฺสยภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ ปจฺเจกํ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา ปกตูปนิสฺสโย อุทฺเทสวเสเนว ปาโ อาคโต, น วิภชนวเสนาติ อาห ‘‘ปาฬิยมฺปิ…เป… วิสฺสชฺชิโต’’ติ. กุสลตฺติกาทีสุ อนุโลมาทิเภทภินฺนตฺตา ปฺหาวาเรสูติ พหุวจนนิทฺเทโส.
โลกุตฺตรนิพฺพตฺตนํ อุปนิสฺสาย ปรสฺส สิเนหุปฺปาทเน โลกุตฺตรธมฺมา อุปนิสฺสโย วิย โหนฺตีติ อยเมตฺถ เลโส, ภาวิโน ปน โลกุตฺตรสฺส อกุสลานํ อุปนิสฺสยตา สมฺภวตีติ อาห ‘‘น อิทํ สารโต ทฏฺพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ. รูปาวจราทิกุสลานนฺติ รูปารูปาวจรโลกุตฺตรกุสลานํ อุปฺปาทิยมานสฺส รูปาวจรกุสลสฺสาติ โยชนา. รูปาวจรกิริยสฺส จ อรูปาวจรวิปาโก อุปนิสฺสโย กถนฺติ อาห ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถาทีสุ…เป… อรหโต’’ติ ¶ . ตํ ตํ วิปากํ ปตฺเถนฺโต ตสฺส ตสฺส วิปากสฺส เหตุภูตํ กุสลํ นิพฺพตฺเตตีติ วิปากานํ กุสลูปนิสฺสยตาติ อาห ‘‘จตุภูมกา…เป… อุปนิสฺสโย’’ติ. โลกิยกุสลานํ ปน โลกุตฺตรวิปากา อุปนิสฺสโย น โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิปี’’ติอาทิมาห. เตเนว หิ ‘‘ตถา เตภูมกวิปาโก’’ติ เตภูมกคฺคหณํ กตํ. ตตฺถ เตนาติ อนาคามินา. ตนฺติ อรหตฺตผลํ. ตสฺมาติ อทิฏฺปุพฺพตฺตา. ตานิ วิยาติ โสตาปตฺติผลานิ วิย. เตสนฺติ ปุถุชฺชนาทีนํ. อิมสฺสาติ อนาคามิโน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุถุชฺชนาทีนํ สนฺตาเน ฌานาทีนํ โสตาปตฺติผลาทีนํ น อุปนิสฺสยปจฺจโย อนุปลทฺธปุพฺพตฺตา, เอวํ อนาคามิโน ฌานาทีนํ ¶ อคฺคผลํ อุปนิสฺสยปจฺจโย อทิฏฺปุพฺพตฺตา. เตนาห ‘‘อุปลทฺธปุพฺพสทิสเมว หิ อนาคตมฺปิ อุปนิสฺสโย’’ติ. อฏฺกถายํ ปน เหฏฺิมผลานํ กุสลูปนิสฺสยตา วุตฺตา เอว.
ยถา วิปากา กุสลานํ, เอวํ กิริยาปิ เตสํ อุปนิสฺสโย โหตีติ ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิริยํ อตฺถปฏิสมฺภิทาทิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. โยนิโสมนสิกาเร วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ จตุภูมกกุสลสฺสปิ โยนิโสมนสิกาโร อุปนิสฺสโย โหตีติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตทตฺถํ โยนิโสมนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ตนฺติ โยนิโสมนสิการํ. อกุสลสฺส จ จตุภูมกวิปากสฺส อุปนิสฺสโย โยนิโสมนสิกาโรติ โยชนา. เอวํ กิริยสฺสปีติ ยถา กุสลสฺส โยนิโสมนสิการสฺส วเสน อุปนิสฺสโย วุตฺโต, เอวํ กิริยสฺสปิ โยนิโสมนสิการสฺส วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถ. โส หิ ตํ อุปนิสฺสาย ราคาทิอุปฺปาทเน อกุสลสฺส วุตฺตนเยน กุสลากุสลูปนิสฺสยภาวมุเขน จตุภูมกวิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติเยว. ยทิ กิริยสงฺขาโต…เป… โหติเยว, อถ กสฺมา ปกตูปนิสฺสยวิภชเน กิริยา น คหิตา, อุตุโภชนเสนาสนานิเยว คหิตานีติ อาห ‘‘เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺเมสุ…เป… นยทสฺสนมตฺตเมวา’’ติ. เอวมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น อุปนิสฺสยปจฺจยา’’ติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติ. อุปนิสฺสยปริยาโย อุปนิสสทฺโทติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิฺาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสฺจ สฬายตนนฺติอาทิเกนา’’ติ. เอตฺถ หิ วิฺาณสฺส นามรูปานํ ผสฺสรูปาทีนํ จกฺขายตนาทีนฺจ อุปนิสฺสยภาโว วุตฺโตติ.
อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๐. ทสฺสิตเมว ¶ นยทสฺสนวเสนาติ โยชนา. ยทิ ทสฺสิตเมว, กสฺมา วุตฺตํ ‘‘สาวเสสวเสน เทสนา กตา’’ติ อาห ‘‘สรูเปน อทสฺสิตตฺตา’’ติ. ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ ปุเรชาตํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ¶ ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สรูเปน ปาฬิยํ อทสฺสิตตฺตา. อิทฺธิวิธาภิฺาย จาติ จ-สทฺเทน จุตูปปาตาณสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตสฺสปิ หิ รูปธมฺมารมฺมณกาเล อฏฺารสสุ ยํ กิฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ โหติ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา. ‘‘จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติ หิ วุตฺตํ. ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตาเณสุ จ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
อิตรสฺสปิ อภาวาติ อารมฺมณปุเรชาตสฺสปิ อภาวา อคฺคหณํ ปฏิสนฺธิภาวิโนติ โยชนา. สติปิ กสฺสจิ ปฏิสนฺธิภาวิโน อารมฺมณปุเรชาเต วิภูตํ ปน กตฺวา อารมฺมณกรณาภาวโต อวิชฺชมานสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิตรสฺสปิ อภาวา’’ติ. เตเนวาห ‘‘ปฏิสนฺธิยา วิย อปริพฺยตฺตสฺส อารมฺมณสฺส อารมฺมณมตฺตภาวโต’’ติ. สนฺตีรณภาวิโน มโนวิฺาณธาตุยาปิ เอกนฺเตเนว ปุเรชาตปจฺจโย รูปาทีนิ ปฺจารมฺมณานีติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘มโนธาตูนฺจา’’ติอาทิ ‘‘ตทารมฺมณภาวิโน’’ติ ปทสฺส ปุรโต วตฺตพฺโพ, อุปฺปฏิปาฏิยา ลิขิตํ.
ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑. นิรวเสสทสฺสิตปุเรชาตทสฺสนวเสนาติ ‘‘จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกรูปกายสฺสา’’ติ เอวํ นิรวเสสโต ทสฺสิตสฺส ปุเรชาตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ทสฺสนวเสน. ปจฺจยา หิ อิธ กามาวจรรูปาวจรวิปากา, เตสุ กามาวจรวิปาโก จ จตุสมุฏฺานิกรูปกายสฺส ปจฺจโย, น อิตโร. เตเนวาห ‘‘รูปาวจรวิปาโก ปน อาหารสมุฏฺานสฺส น โหตี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺเสวา’’ติ วุตฺเตปิ ยถารหมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๒. ปกาเรหิ ¶ ¶ คุณิตํ ปคุณํ, พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา ภาวิตนฺติ อตฺโถ. อติสเยน ปคุณํ ปคุณตรํ, ตโตเยว พลวตรํ. ตสฺส ภาโว, เตน ปคุณตรพลวตรภาเวน วิสิฏฺํ วิเสสปฺปตฺตํ. สฺวายํ วิเสโส วิปาเก นตฺถีติ อาห ‘‘เอเตน วิปากาพฺยากตโต วิเสเสตี’’ติ.
อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓. เอวํสภาวาติ กมฺมปจฺจเยน อุปการกสภาวา. สมตฺถตาติ อานุภาโว. ตสฺสาติ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส ผลสฺส. กมฺมปจฺจยภาโว วุตฺโตติ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจยภาโว วุตฺโต. เอกโวกาเร รูปมฺปีติ เอกโวกาเรปิ รูปํ น ชเนติ, ปเคว จตุโวกาเรติ อตฺโถ.
กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๔. ยถา หิ รูปภเว สฺีนํ ตํนิพฺพตฺติตปฺุาภิสงฺขาเรเนว รูปุปฺปตฺติ, เอวํ อสฺีนมฺปีติ ตตฺถ กามาวจรกมฺมุนา ยถา วิปากานุรูปานํ ปจฺจโย โหนฺโต เกสฺจิเยว โหติ, น สพฺเพสํ, กตฺถจิเยว โหติ, น สพฺพตฺถ, น เอวํ วิปากานนฺติ อาห ‘‘เอกนฺเตนา’’ติ. เตสํ วเสนาติ เตสํ วิปากปจฺจยลาภีนํ วิปากกฺขนฺธานํ วเสน. น หีติอาทินา ‘‘เอกนฺเตนา’’ติ วุตฺตมตฺถํ พฺยติเรกโต วิภาเวติ. ภูมิทฺวยวิปาโกติ กามาวจรรูปาวจรวิปาโก อารุปฺเป รูปสฺส น หิ ปจฺจโยติ โยชนา.
วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๕. เกวลาย ¶ ¶ โอชาย อชฺโฌหรณสฺส อภาวา ‘‘อสิตปีตาทิวตฺถูหิ สห อชฺโฌหริโตวา’’ติ วุตฺตํ. ขาทนียโภชนียปฺปเภเท อสิเต ตาว กพฬีการตา โหตุ, ปาตพฺพาทิเก ปน กถนฺติ อาห ‘‘ปาตพฺพ…เป… โหนฺตี’’ติ. เยภุยฺยวเสน วา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อนุปาลโกติ อุปตฺถมฺภโก. จิตฺตสมุฏฺานสฺส กายสฺส อาหารปจฺจยภาโว กพฬีการาหารสฺส วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพ. กสฺมาติ เจ? เอตฺถ การณมาห ‘‘น หี’’ติอาทินา. สติ หิ ปจฺจยภาเว ‘‘จิตฺตสมุฏฺาโน กพฬีการาหาโร จิตฺตสมุฏฺานสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, โนจิตฺตสมุฏฺานสฺส ปน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ติวิโธปิ…เป… วุตฺโต’’ติ.
อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๖. ‘‘มิสฺสกตฺตา’’ติ อิทํ อินฺทฺริยตาย รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ เอกชฺฌํ กตฺวา เทสิตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา มิสฺสกตฺตาติ รูปชีวิตินฺทฺริยมิสฺสกตฺตาติ อตฺโถ. ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ. น สพฺเพน สพฺพํ วชฺชิตพฺพนฺติ ยถา ปฺหาปุจฺฉเก อรูปชีวิตินฺทฺริยํ มิสฺสกตฺตา น คหิตํ, น เอวมิธ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อคฺคหิตนฺติ อตฺโถ.
อรูปานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปจฺจยนฺตราเปกฺขานิ อาวชฺชนารมฺมณาทิอฺปจฺจยสาเปกฺขานิ อินฺทฺริยปจฺจยา สิยุํ จกฺขาทีนํ รูปารูปานํ อฺมฺํ กทาจิปิ อวินิพฺภุตฺตภาวสฺส อภาวโต, ปจฺจยนฺตรสโมธานาเปกฺขตาย จ. โย ปน นิรเปกฺโขติ ยถา จกฺขาทีนิ ปจฺจยนฺตเรสุ สาเปกฺขานิ, เอวํ สาเปกฺโข อหุตฺวา โย ตตฺถ นิรเปกฺโข อินฺทฺริยปจฺจโย โหติ อวินิพฺภุตฺตธมฺมานํ ยถา ทุวิธมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ, โส อตฺตโน…เป… นตฺถีติ ¶ โยชนา. อวินิพฺภุตฺตานํ เตสมฺปิ ลิงฺคาทีนํ สิยุํ วินิพฺภุตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ อินฺทฺริยปจฺจยตาภาวสฺส อทิฏฺตฺตา. นนุ จกฺขาทีนํ วินิพฺภุตฺตานํ ¶ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว ทิฏฺโติ? สจฺจํ ทิฏฺโ, น ปน โส สมานชาติยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. สติ เจวนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร สมานชาติยํเยว อวินิพฺภุตฺตสฺส อินฺทฺริยปจฺจยภาเว สติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิ สทฺธึ. สหโยเค หิ อิทํ กรณวจนํ. ยทิปิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ลิงฺคาทีนํ กลลาทิกาเล อินฺทฺริยปจฺจยตํ น ผเรยฺยุํ เตสํ ตทา อภาวโต. เย ปน รูปธมฺมา ตทา สนฺติ, เตหิ อวินิพฺภุตฺตาว, เตสํ กสฺมา น ผรนฺตีติ อาห ‘‘อฺเสํ ปนา’’ติอาทิ. อพีชภาวโต อนิมิตฺตภาวโต. ตทนุรูปานนฺติ กลลาทิอวตฺถานุรูปานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺติ, ยโต ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ ปกติวิภาโค วิฺายตีติ เตสํ อธิปฺปาโย.
กุสลชาติยนฺติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เย ปน ‘‘กุสลชาติก’’นฺติ ปนฺติ, เตสํ ปจฺจตฺเตกวจนํ. วิสุํ เอกชาติ วา ภูมิ วา น โหติ ตเทกเทสภาวโต. เหตุอาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติ. เอส นโยติ ยฺวายํ ‘‘ภูมิวเสน วุตฺเตสู’’ติอาทินา อรูเป อลพฺภมานสฺส อินฺทฺริยปจฺจยสฺส อฏฺปเน อตฺถนโย วุตฺโต, เอส นโย โยเชตพฺโพติ. ตถา อปริยาปนฺนกุสลเหตุ, ตถา อกุสลเหตูติ เอตฺถาปิ ปมาปริยาปนฺนกุสลเหตุ โทมนสฺสสหคตากุสลเหตุ จ วิสุํ เอกชาติ ภูมิ วา น โหนฺตีติ อารุปฺเป อลพฺภมานาปิ วิสุํ น ปิตาติ โยเชตพฺโพ. เอส นโย ‘‘อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ เอวมาทีสุ.
สติ สหชาตปจฺจยตฺเต อุปฺปาทกฺขเณปิ อินฺทฺริยปจฺจยตา สิยาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สหชาตปจฺจยตฺตาภาวํ สนฺธายา’’ติ. วุตฺตฺหิ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน สห อุปฺปชฺชมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. อฏฺ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา). ตสฺส ปน สหชาตปจฺจยตฺตาภาโว ยทิปิ อฏฺกถายํ ‘‘สหชาตปจฺจยตา ปน ตสฺส นตฺถี’’ติ สรูเปเนว ทสฺสิโต, ตถาปิ ตํ อนนุชานนฺโต ‘‘อุปฺปาท…เป… นิวาเรตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘วกฺขตี’’ติอาทินา ตมตฺถํ สมตฺเถติ. กมฺมปจฺจยสทิสนฺติ หิ เอเตน ตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปจฺจยภาโว ปกาสิโต. ปวตฺเตจาติ จ-สทฺเทน ปฏิสนฺธิยฺจ กฏตฺตารูปสฺส รูปชีวิตินฺทฺริยโต อฺโ อินฺทฺริยปจฺจโย น หิ อตฺถีติ โยชนา. ปฏิจฺจวาราทโย ¶ สมฺปยุตฺตวารปริโยสานา ฉ วารา อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ¶ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา, น ิติกฺขณนฺติ อธิปฺปาโย. เอวฺจ กตฺวาติ อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตตฺตา. เอเตสูติ ยถาวุตฺเตสุ ฉสุ วาเรสุ. เกจิ ปน ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุปาลนํ อุปฺปาทกฺขเณ น ปากฏํ พลวฺจ ยถา ิติกฺขเณ ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยลาภโต ถิรภาวปฺปตฺติยาสฺส ตํ ปากฏํ พลวฺจ, ตสฺมา ‘ิติกฺขเณ’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗. ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗. โสมนสฺสโทมนสฺสสงฺขาตานีติ โสมนสฺสโทมนสฺสปริยาเยน วุตฺตานิ, ฌานงฺคภาววิเสสนโต วา โสมนสฺสโทมนสฺสภูตาเนว สุขทุกฺขานิ ฌานงฺคานิ, น อิตรสุขทุกฺขานีติ ฌานงฺคภูตานํเยว สุขทุกฺขานํ ฌานงฺคภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหณํ กตํ. อิทานิ ยถาวุตฺตเมว ‘‘ทฺวิปฺจวิฺาเณสู’’ติอาทินา วิตฺถารโต วิภาเวติ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. เตนาติ วิเสสนภูเตน โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหเณน.
อภินิปาตมตฺตตฺตาติ อารมฺมณกรณมตฺตภาวโต. จินฺตนาปวตฺติยา อุปนิชฺฌายนปวตฺติยา. ยถาวุตฺเตเนว การเณนาติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ เอเตน การเณน. ปุพฺเพติอาทิโต. จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานีติ สตฺตสุ องฺเคสุ ทสฺสิยมาเนสุ จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานิ. อฏฺกถา เหสาติ เลเสน อปกาเสตพฺพตาย การณมาห. ตีสุปิ เอกเมว วตฺตพฺพํ สิยา, ตํสมานลกฺขณตาย อิตเรสํ ติณฺณมฺปิ คหณํ โหตีติ. ติณฺณํ ปน วจเนนาติ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานํ อฌานงฺคตาทสฺสนตฺเถน วจเนน. ตโต อุเปกฺขาทิโต อฺสฺส ธมฺมสฺส จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อุทฺธฏภาโว อาปชฺชติ อฌานงฺเคสุ อคฺคหิตตฺตา. ยถาวุตฺตการณโตติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ วุตฺตการณโต อฺเน การเณน อนุทฺธฏภาโว วา อาปชฺชติ อนุปนิชฺฌายนสภาเวหิ สทฺธึ อคฺคหิตตฺตา อุปนิชฺฌายนาการภาวโต อฺเเนว การเณน จิตฺเตกคฺคตาย ¶ ปาฬิยํ อนุทฺธฏภาโว อาปชฺชติ. ตํโทสปริหรณตฺถนฺติ ยถาวุตฺตโทสวินิโมจนตฺถํ.
เย ¶ ปนาติอาทิ ปทการมตฺตทสฺสนํ. โสมนสฺสาทีหีติ โสมนสฺสโทมนสฺสฌานงฺคุเปกฺขาหิ. อวิภูตภาโว อุเปกฺขนํ. อุเปกฺขา หิ อวิภูตกิจฺจา วุตฺตา. สมานานํ เกสํ? สุขาทีนํ, เกหิ? โสมนสฺสาทีหิ, กถํ? สุข…เป… ยุตฺตตาติ โยชนา. น จิตฺเตกคฺคตายาติ สุขาทีหิ, ตทฺเหิ อภินิโรปนาทีหิ จ อนินฺทฺริยกิจฺจตาย จ อนุปนิชฺฌายนกิจฺจตาย จ อสมานตาย ปฺจวิฺาเณสุ จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อนุทฺธฏภาเว การณํ น วตฺตพฺพนฺติ. สาติ จิตฺเตกคฺคตา. เอตฺถาติ ‘‘อุเปกฺขาสุขทุกฺขานี’’ติ เอตสฺมึ อฏฺกถาวจเน น คหิตา. วิจิกิจฺฉายุตฺตมโนธาตุอาทีสูติ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺเต มโนธาตุยา สมฺปฏิจฺฉนาทีสุ จ. ตสฺสาปิ จิตฺเตกคฺคตายปิ.
ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘. ทุวิธมฺปิ สงฺกปฺปนฺติ สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ จ เอวํ อนวชฺชสาวชฺชเภเทน ทุวิธมฺปิ. วีริยํ สมาธินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สงฺคณฺหิตฺวา วิตกฺกาทิภาวสามฺเน สห คเหตฺวา, เอเกกเมว กตฺวา คเหตฺวาติ อตฺโถ. เตหิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีเวหิ. อิธาติ อิมสฺมึ มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส ลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยภาวโต, จ-สทฺเทน อลพฺภมานานิ จ มคฺคปจฺจยตฺตาภาวา. ยทิ เอวํ กสฺมา วุตฺตานีติ อาห ‘‘มคฺคงฺควจนสามฺเนา’’ติ. เอวํ ปริยายนิทฺเทโส อิธ กิมตฺถิโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอวฺหิ สุตฺตโวหาโรปิ ทสฺสิโต โหตี’’ติ. เอวํ ปน ทสฺเสนฺเตนาติ ปรมตฺถโต อมคฺคงฺคานิปิ สุตฺเต มคฺคงฺคโวหารสิทฺธิยา อิธ มคฺคงฺเคหิ สห ทสฺเสนฺเตน. อุทฺธริตฺวาติ ปทุทฺธารํ กตฺวา. อิทานิ มิจฺฉาวาจาทีหิ สทฺธึ ทฺวาทสงฺคานิ น ทสฺเสตพฺพานิ, กสฺมาติ เจติ อาห ‘‘น หิ ปาฬิยํ…เป… วตฺตพฺโพ’’ติ. ตปฺปฏิปกฺขภาวโตเยว มิจฺฉามคฺคงฺคานิ, น มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย วิย สภาวโตติ อธิปฺปาโย.
ปริยายนิปฺปริยายมคฺคงฺคทสฺสนตฺเถปิ อตฺถวจเน เอวํ น วตฺตพฺพเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริยาย…เป… อธิกรณานี’’ติ อาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ¶ ‘‘อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติ ¶ เอตฺถ ปาฬิคตอธิกรณสทฺทปติรูปโก อฺโ อธิกรณสทฺโท ปาฬิคตตทฺสาธารณตาย อุภยปทตฺโถ อุทฺธโฏ ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติ, เอวมิธาปิ นิปฺปริยายํ อิตรฺจ มคฺคงฺคํ ทสฺเสตุกาเมน ปาฬิคตตทฺสาธารโณ มคฺคงฺคสทฺโท อุทฺธริตพฺโพ สิยา, ตถา น กตนฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปาฬิคโตเยว มคฺคงฺคสทฺโท อุทฺธโฏ, น ตทฺสาธารโณ, น จ อตฺถุทฺธารมุเขน อธิปฺเปตตฺโถ นิยมิโต, ตสฺมา. เตสูติ อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ. ‘‘สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมาธโย’’ติ เอตฺถ สงฺกปฺปวายามสมาธโย สมฺมามิจฺฉาสทฺเทหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตาติ อาห ‘‘สมฺมาทิฏฺิอาทโย ยถาวุตฺตา สนฺตี’’ติ. สงฺกปฺปวายามสมาธิปฺปตฺตา ปน ตตฺถ เกจิ สนฺติเยวาติ. อถ วา สมฺมาทิฏฺิอาทโยติ วุตฺตปฺปกาเร สมฺมาทิฏฺิอาทิเก อนวเสเส สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ยถาวุตฺตา’’ติ. อุปฺปตฺติฏฺานนิยมนตฺถตฺตา น วิเสสนตฺถตฺตาติ อธิปฺปาโย.
มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐. สมฺปโยคาสงฺกาวตฺถุภูโตติ สมฺปโยคาสงฺกาย อธิฏฺานภูโต. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ.
วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๑. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๑. ยสฺมึ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ ยทิทํ สมาสโต ปจฺจยลกฺขณํ ยํ สนฺธาย สุตฺเต วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ, ตยิทํ อตฺถิปจฺจเย โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทึ วตฺวา อยฺจ นโย ¶ นิพฺพาเน น ลพฺภติ, ตสฺมา นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจยภาเวน น อุทฺธฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพานฺจ…เป… อุปการกํ โหตี’’ติ อาห. เตน ปจฺจยธมฺมานํ ¶ ปจฺจยภาโว วิเสสโต พฺยติเรกมุเขน ปากโฏ โหตีติ ทสฺเสติ. นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธติ นตฺถิปจฺจยภาววิรุทฺโธ. วิคตาวิคตปจฺจยา วิย หิ อฺมฺํ อุชุปจฺจนีกภาเวน ิตา นตฺถิอตฺถิปจฺจยา. น นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจโย นตฺถิภาโวปการกตาอวิโรธโต. เย หิ อตฺถิปจฺจยธมฺมา, เต นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺธา เอว ทิฏฺาติ อธิปฺปาโย.
สติ จ อุปฺปนฺนตฺเตติ สมฺพนฺโธ. เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ อาหารินฺทฺริยาติ โยชนา. เอกโตติ สห. สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาวโตติ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยตฺตาภาวโต. ตทภาโวติ สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาโว. เอเตสนฺติ อตฺถิปจฺจยตาวเสน ปวตฺตมานานํ อาหารินฺทฺริยานํ. ธมฺมสภาววเสนาติ ธมฺมตาวเสน. ธมฺมตา เหสา, ยทิทํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สห ปุเรตรํ ปจฺฉา จ ลพฺภมานา อาหารินฺทฺริยา เตสํ อตฺถิปจฺจยา โหนฺติ, น สหชาตาทิปจฺจยาติ. ยถา วา จกฺขาทิทฺวารานํ รูปาทิอารมฺมณานํ สติปิ นิยตวุตฺติตาย ทฺวารารมฺมณโต วิฺาณสฺส ฉพฺพิธภาเว อารมฺมณมนามสิตฺวา, ทฺวารโต ทฺวารมนามสิตฺวา อารมฺมณโต ฉพฺพิธตา วุจฺจติ, เอวมิธาปิ อาหารินฺทฺริยานํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สติปิ สหชาตาทิภาเว อรูปกฺขนฺธาทิวเสน สหชาตาทิเภทภินฺนสฺส อตฺถิปจฺจยสฺส ทสฺสิตตฺตา ปฺหาวาเร อาหารินฺทฺริยานํ วเสน อาคเต จตุตฺถปฺจมโกฏฺาสภูเต อตฺถิปจฺจยวิเสเส สหชาตาทิเภทํ อามสิตุํ น ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘อาหาโร อินฺทฺริยฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน อาหารินฺทฺริเยสุ สหชาตาทิภาวสฺส อภาวโต. เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๒-๒๓-๒๔. นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒-๒๓. เอตฺถาติ นตฺถิปจฺจเย. นานนฺติ นานตฺตํ. เอเตนาติ อนนฺตรปจฺจยโต นตฺถิปจฺจยสฺส วิเสสมตฺตทีปเนน ‘‘ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นาน’’นฺติ อิมินา วจเนน. อตฺโถติ ¶ ธมฺโม. พฺยฺชนสงฺคหิเตติ ‘‘นตฺถิปจฺจโย ¶ วิคตปจฺจโย’’ติ เอวมาทิพฺยฺชเนน สงฺคหิเต. ปจฺจยลกฺขณมตฺเตติ เอตฺถ ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกา อรูปธมฺมา, วิคตภาเวน อุปการกาติ เอวมาทิเก ปจฺจยานํ ลกฺขณมตฺเต.
นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา
อาทิมปาโติ ปุริมปาโ. ตถา จ สตีติ โทสสฺสปิ สตฺตรสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยภาเว สติ. อธิปติปจฺจยภาโวปิสฺส อนฺุาโต โหตีติ อาห ‘‘โทสสฺสปิ ครุกรณํ ปาฬิยํ วตฺตพฺพํ สิยา’’ติ. ‘‘เสสาน’’นฺติ วจเนเนว นิวาริโตติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘น จ เสสาน’’นฺติอาทิ. ปุเรชาตาทีหีติ ปุเรชาตกมฺมาหารฌานินฺทฺริยมคฺควิปากปจฺจเยหิ. ตนฺนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ยถาวุตฺตโทสสฺส นิวารณตฺถํ. วิสฺุจ อคฺคเหตฺวาติ โลภโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, ตถา โทโสติ เอวํ วิสฺุจ อคฺคเหตฺวา. โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา อารมฺมณาทิปจฺจโย โหนฺตํเยว ปถวีอาทิสภาวตฺตา อตฺตนา สหชาตานํ สหชาตาทิปจฺจยา โหนฺติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘โผฏฺพฺพายตนสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติ. ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ วุตฺเต สพฺพธมฺเม สนฺธายาห ‘‘สพฺพธมฺมานํ ยถาโยคํ เหตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติ. น หิ เอตํ…เป… ภาวทสฺสนํ, อถ โข เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘เอเตน โผฏฺพฺพายตนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. รูปาทีนนฺติ รูปายตนาทีนํ.
เภทาติ วิเสสา. เภทํ อนามสิตฺวาติ จกฺขุวิฺาณธาตุอาทิวิเสสํ อคฺคเหตฺวา. เต เอวาติ ยถาวุตฺตวิเสสานํ สามฺภูเต ขนฺเธ เอว. ยํ สนฺธาย ‘‘เอวํ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ วิภาเวตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏฺานสํวณฺณนา เหสาติ เอเตน สุตฺเต วุตฺตปริยายมคฺคภาเวเนตฺถ ¶ น สกฺกา มิจฺฉาวาจาทีนํ มคฺคปจฺจยํ วตฺตุนฺติ ทสฺเสติ. เสสปจฺจยภาโวติ มคฺคปจฺจยํ เปตฺวา ยถาวุตฺเตหิ เสเสหิ อฏฺารสหิ ¶ ปจฺจเยหิ ปจฺจยภาโว. อธิปติปจฺจโย น โหตีติ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย น โหติ. ตนฺติ วิจิกิจฺฉํ. ตตฺถาติ ยถาวุตฺเตสุ อหิริกาทีสุ.
ทสธา ปจฺจยา โหนฺติ, ปุน ตถา หทยวตฺถุนฺติ อิทํ อตฺถมตฺตวจนํ. ปาโ ปน ‘‘หทยวตฺถุ เตสฺเจว วิปฺปยุตฺตสฺส จ วเสน ทสธา ปจฺจโย โหตี’’ติ เวทิตพฺโพ. รูปสทฺทคนฺธรสายตนมตฺตเมวาติ อิทํ รูปาทีนํ สหชาตปจฺจยตาย วิย นิสฺสยปจฺจยตาย จ อภาวโต, ปุเรชาตปจฺจยตาย จ ภาวโต วุตฺตํ. เอตานีติ ยถาวุตฺตานิ รูปสทฺทคนฺธรสารมฺมณานิ. สพฺพาติกฺกนฺตปจฺจยาเปกฺขาติ ‘‘เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโต’’ติ เอตสฺมึ วิจาเร เหตุอาทิอติกฺกนฺตปจฺจยาเปกฺขา เอเตสํ รูปาทีนํ อปุพฺพตา นตฺถิ, อถ โข อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจยาเปกฺขา. น หิ รูปาทีนิ เหตุสหชาตาธิปติอาทิวเสน ปจฺจยา โหนฺตีติ. ตสฺสาติ รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส ปุเรชาตปจฺจยภาวโต อปุพฺพตา, ตสฺมา ตํ เอกูนวีสติวิโธ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ โหติ. สตฺตธา ปจฺจยภาโว โยเชตพฺโพ, น หิ โอชา ปุเรชาตปจฺจโย น โหตีติ.
อตฺโถติ วา เหตุอาทิธมฺมานํ สภาโว เวทิตพฺโพ. โส หิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต, าเณน วา าตพฺพโต ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. อากาโรติ ตสฺเสว ปวตฺติอากาโร, เยน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาวํ อุปคจฺฉตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตํ ปน วิปฺปยุตฺตํ. ‘‘สตฺตหากาเรหี’’ติ ปานสฺส การณมาห ‘‘อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท หี’’ติอาทินา.
ยํ กมฺมปจฺจโย…เป… ทฏฺพฺพํ อาเสวนกมฺมปจฺจยานํ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อนนฺตรฏฺานตาย. สหชาตมฺปิ หิ อนนฺตรเมวาติ. โกจิ ปเนตฺถาติ เอตฺถ เอตสฺมึ ปกตูปนิสฺสยสมุทาเย โกจิ ตเทกเทสภูโต กมฺมสภาโว ปกตูปนิสฺสโยติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ‘‘ยทิทํ อารมฺมณปุเรชาเต ปเนตฺถ อินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตา น ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมึ, ตสฺมึ วา อารมฺมณปุเรชาตคฺคหเณ. วตฺถุสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา ลพฺภตีติ น วตฺตพฺพา. น หิ อารมฺมณภูตํ วตฺถุ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติ, อถ โข นิสฺสยภูตเมวาติ. อิโต อุตฺตรีติ เอตฺถ ‘‘อิโต’’ติ ¶ อิทํ ปจฺจามสนํ ปุเรชาตํ วา สนฺธาย อารมฺมณปุเรชาตํ วา. ตตฺถ ปมนยํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ¶ ‘‘ปุเรชาตโต ปรโตปี’’ติ. เตน กมฺมาทิปจฺจเยสุปิ วกฺขมาเนสุ ลพฺภมานาลพฺภมานํ เวทิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทุติยํ ปน นยํ อนเปกฺขิตฺวา อฏฺกถายํ อาคตวเสน วุตฺตํ ‘‘อิโต วา อินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตโต’’ติ, อตฺตนา วุตฺตนเยน ปน ‘‘นิสฺสยินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตโต วา’’ติ. ตตฺถ วตฺตพฺพํ สยเมวาห ‘‘อารมฺมณาธิปตี’’ติอาทิ. กมฺมาทีสุ ลพฺภมานาลพฺภมานํ น วกฺขติ ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทินา ปเคว อติเทสสฺส กตตฺตา, ตสฺมา ปุริโมเยว ปุเรชาตโตปีติ วุตฺตอตฺโถเยว อธิปฺเปโต.
‘‘มคฺคปจฺจยตํ อวิชหนฺโตวา’’ติ อิมินา จ มคฺคปจฺจโย วุตฺโตติ ‘‘มคฺควชฺชานํ นวนฺน’’นฺติ วุตฺตํ ปจฺฉิมปาเ, ปุริมปาเ ปน ‘‘มคฺคปจฺจยตํ อวิชหนฺโตวา’’ติ วุตฺตตฺตา เอว มคฺคปจฺจเยน สทฺธึ สหชาตาทิปจฺจยา คเหตพฺพาติ ‘‘ทสนฺน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺฉิมปาเ ‘‘เอกาทสหากาเรหี’’ติ วตฺตพฺพํ, ปุริมปาเ ‘‘ทฺวาทสหี’’ติ.
สมนนฺตรนิรุทฺธตาย อารมฺมณภาเวน จาติ วิชฺชมานมฺปิ วิเสสมนามสิตฺวา เกวลํ สมนนฺตรนิรุทฺธตาย อารมฺมณภาเวน, น จ สมนนฺตรนิรุทฺธตาอารมฺมณภาวสามฺเนาติ อตฺโถ. ‘‘อิมินา อุปาเยนา’’ติ ปจฺจยสภาคตาทสฺสเนน ปจฺจยวิสภาคตาทสฺสเนน จ วุตฺตํ ปททฺวยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ปทุทฺธาโร กโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เหตุอาทีนํ สหชาตานํ…เป… โยเชตพฺพา’’ติ อาห. เหตุอารมฺมณาทีนํ สหชาตาสหชาตภาเวน อฺมฺวิสภาคตาติ โยชนา. เอวมาทินาติ อาทิ-สทฺเทน ปุเรชาตานํ จกฺขาทีนํ รูปาทีนฺจ ปุเรชาตภาเวน สภาคตา, ปวตฺติยํ วตฺถุขนฺธาทีนํ ปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ ปุเรชาตปจฺฉาชาตภาเวน วิสภาคตาติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เหตุนเหตุอาทิภาวโตปิ เจตฺถ ยุคฬกโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. เหตุปจฺจโย หิ เหตุภาเวน ปจฺจโย, อิตเร ตทฺภาเวน. เอวมิตเรสุปิ ยถารหํ ยุคฬกโต เวทิตพฺโพ.
อุภยปฺปธานตาติ ชนโนปตฺถมฺภนปฺปธานตา. านนฺติ ปทสฺส อตฺถวจนํ การณภาโวติ วินาปิ ภาวปจฺจยํ ภาวปจฺจยสฺส อตฺโถ ายตีติ. อุปนิสฺสยํ ภินฺทนฺเตนาติ อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวิภาเคน วิภชนฺเตน. ตโยปิ อุปนิสฺสยา วตฺตพฺพา อุปนิสฺสยวิภาคภาวโต. อุปนิสฺสยคฺคหณเมว กาตพฺพํ สามฺรูเปน. ตตฺถาติ เอวมวฏฺิเต อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสโยติ ¶ ¶ ภินฺทนํ วิภาคกรณํ ยทิ ปกตูปนิสฺสยสฺส รูปานํ ปจฺจยตฺตาภาวทสฺสนตฺถํ, นนุ อารมฺมณูปนิสฺสยอนนฺตรูปนิสฺสยาปิ รูปานํ ปจฺจยา น โหนฺติเยวาติ? สจฺจํ น โหนฺติ, เต ปน ทสฺสิตนยาติ ตเทกเทเสน อิตรมฺปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อารมฺมณํ…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ อาห. ตํสมานคติกตฺตาติ เตหิ อนนฺตราทีหิ สมานคติกตฺตา อรูปานํเยว ปจฺจยภาวโต. ตนฺติ ปุเรชาตปจฺจยํ. ตตฺถาติ อนนฺตราทีสุ ปิตฺวา.
ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุจฺฉาวาโร
๑. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา
เอเกกํ ติกํ ทุกฺจาติ กุสลตฺติกาทีสุ พาวีสติยา ติเกสุ เหตุทุกาทีสุ สตํ ทุเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกฺจ. น ติกทุกนฺติ ตุลฺยโยคีนํ น ติกทุกนฺติ อตฺโถ. ติกวิสิฏฺํ ปน ทุกํ, ทุกวิสิฏฺฺจ ติกํ, ติกวิสิฏฺติกทุกวิสิฏฺทุเกสุ วิย นิสฺสาย อุปริ เทสนา ปวตฺตา เอวาติ.
เย กุสลาทิธมฺเม ปฏิจฺจาติ วุตฺตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทีสุ, เต กุสลาทิธมฺมา ปฏิจฺจตฺถํ ผรนฺตา เหตุอาทิปจฺจยฏฺํ สาเธนฺตา กุสลาทิปจฺจยา เจวาติ อตฺโถ. เตเนวาหาติ ยสฺมา ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปฏิจฺจตฺถผรณํ อุภเยสํ เตสํ สหภาเว สติ, นาฺถา. เตเนว การเณนาห ‘‘เต จ โข สหชาตาวา’’ติ. เตติ เหตุอาทิปจฺจยา. เตสุ หิ เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยาทโย สหชาตา, อนนฺตรสมนนฺตราทโย อสหชาตา ปจฺจยา โหนฺตีติ. เอเตหิ ทฺวีหิ วาเรหิ อิตเรตรตฺถโพธนวเสน ปวตฺตาย เทสนาย กึ สาธิตํ โหตีติ อาห ‘‘เอวฺจ นิรุตฺติโกสลฺลํ ชนิตํ โหตี’’ติ.
เต ¶ เต ปฺเห อุทฺธริตฺวาติ ‘‘สิยา กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทโย เย เย ปฺหา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, เต เต ปฺเห อุทฺธริตฺวา. ปมาทเลขา เอสาติ อิทํ ‘‘กุสโล เหตุ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ ลิขิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฏิจฺจสหชาตวาเรสุ สหชาตปจฺจโย, ปจฺจยนิสฺสยวาเรสุ นิสฺสยปจฺจโย, สํสฏฺสมฺปยุตฺตวาเรสุ ¶ สมฺปยุตฺตปจฺจโย เอกนฺติโกติ กตฺวา วุตฺโตติ อาห ‘‘ปุริมวาเรสุ…เป… นิยเมตฺวา’’ติ. ตตฺถาติ เตสุ ปุริมวาเรสุ ฉสุ. น วิฺายนฺติ สรูปโต อนุทฺธฏตฺตา. เอวมาทีหิ ปฺเหหิ. เหตาทิปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเนสูติ เหตุอาทีสุ ปจฺจยธมฺเมสุ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธาทิเภเทสุ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ. นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. เหตาทิปจฺจยานํ นิจฺฉยาภาวโตติ ‘‘อิเม นาม เต เหตุอาทโย ปจฺจยธมฺมา’’ติ นิจฺฉยาภาวโต สรูปโต อนิทฺธาริตตฺตา. ยถา หิ นาม นานาชฏาชฏิตํ คุมฺพนฺตรคตฺจ ตํสทิสํ สรูปโต อทิสฺสมานํ อิทํ ตนฺติ น วินิจฺฉินียติ, เอวํ าตุํ อิจฺฉิโตปิ อตฺโถ สรูปโต อนิทฺธาริโต นิชฺชโฏ นิคุมฺโพ จ นาม น โหติ นิจฺฉยาภาวโต, สรูปโต ปน ตสฺมึ นิทฺธาริเต ตพฺพิสยสฺส นิจฺฉยสฺส วเสน ปุคฺคลสฺส อสมฺพุทฺธภาวาปฺปตฺติยา โส ปฺโห นิชฺชโฏ นิคุมฺโพ จ นาม โหตีติ อาห ‘‘นิจฺฉยาภาวโต เต ปฺหา นิชฺชฏา นิคุมฺพา จ กตฺวา น วิภตฺตา’’ติ, ‘‘น โกจิ ปุจฺฉาสงฺคหิโต…เป… วิภตฺตา’’ติ จ. ตนฺติ ปฺหาวิสฺสชฺชนํ สนฺธาย นิชฺชฏตา น วุตฺตา, อถ โข นิจฺฉยุปฺปาทนนฺติ อธิปฺปาโย.
ปนํ นาม อิธ วิเนยฺยสนฺตาเน ปติฏฺปนํ, ตํ ปน ตสฺส อตฺถสฺส ทีปนํ โชตนนฺติ อาห ‘‘ปกาสิตตฺตา’’ติ. ปกาเรหีติ เหตุอาทิปจฺจยปฺปกาเรหิ, กุสลาทิปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนปฺปกาเรหิ วา.
๒๕-๓๔. ปริกปฺปนํ วิทหนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ปริกปฺปปุจฺฉาติ วิธิปุจฺฉา’’ติ. สิยาติ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. เอโส วิธิ กึ อตฺถีติ เอเตน ‘‘สิยา’’ติ วิธิมฺหิ กิริยาปทํ. ปุจฺฉา ปน วากฺยตฺถสิทฺธา เวทิตพฺพา. ตเมว หิ วากฺยตฺถสิทฺธํ ปุจฺฉํ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายมฺปิ ‘‘กึ โส กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สิยา’’ติ วุตฺตํ. สํปุจฺฉนํ ปริกปฺปปุจฺฉาติ ตสฺมึ ปกฺเข หิ กิริยาย ปเทเนว ปุจฺฉา วิภาวียตีติ วุตฺตํ โหตีติ. ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยา’’ติ อุภยมิทํ ปจฺจยวจนํ, ‘‘กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปจฺจยุปฺปนฺนวจนํ. เตสุ ¶ ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺจยภาเว วิภาวิเต ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถโต วิภาวิตาเยว โหตีติ ปจฺจยธมฺโมว ปุจฺฉิตพฺโพ. ตตฺถ จ ปจฺจยธมฺมวิสิฏฺโ ปฏิจฺจตฺโถ วา ปุจฺฉิตพฺโพ สิยา ปจฺจยวิสิฏฺโ วาติ ทุวิธา ปุจฺฉิตพฺพาเยว อตฺถวิกปฺปา อฏฺกถายํ วุตฺตา. เตสุ ปมสฺมึ ปุจฺฉา ¶ สโทสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพปุจฺฉานํ ปวตฺติโตติ กุสลมูลาทีนํ สตฺตสตฺตปุจฺฉานํ ปวตฺตนโต, อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ. เตหิ ปจฺจเยหีติ ปจฺฉาชาตวิปากปจฺจเยหิ อุปฺปตฺติ อนฺุาตาติ อาปชฺชติ, น จ ตํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตํตํปจฺจยาติ ตโต ตโต โยนิโสมนสิการาทิปจฺจยโต. ภวนมตฺถิตา เอตฺถ น จ ปุจฺฉิตาติ ‘‘กึ สิยา’’ติ วุตฺตโยชนาย โทสมาห. เอวฺจ กตฺวาติ อุปฺปตฺติยา เอว ปุจฺฉิตตฺตา.
ตตฺถาติ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา วุตฺเต อตฺถนฺตเร. อุปฺปชฺเชยฺยาติ อุปฺปตฺตึ อนุชานิตฺวาติ ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ กุสลปจฺจยํ อุปฺปตฺตึ อนุชานิตฺวา. ตสฺสาติ อุปฺปตฺติยา. ภวนปุจฺฉนนฺติ เหตุปจฺจยา ภวนปุจฺฉนํ น ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุน ตสฺสาติ เหตุปจฺจยา อุปฺปตฺติยา. ภวนปุจฺฉนนฺติ เกวลํ ภวนปุจฺฉนํ. ตสฺมาติ ยสฺมา วุตฺตนเยน อุภยตฺถาปิ อุปฺปตฺติอนุชานนมุเขน ภวนปุจฺฉนํ อยุตฺตํ, ตสฺมา. อนุชานนฺจ อฏฺกถายํ วุตฺเต อตฺถวิกปฺปทฺวเย อตฺถโต อาปนฺนํ, ตํ อนนุชานนฺโต อาห ‘‘อนนุชานิตฺวาวา’’ติอาทิ. สํปุจฺฉนเมวาติ อิมินา สํปุจฺฉเน ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อิทํ กิริยาปทนฺติ ทสฺเสติ. ยทิ เอวํ ‘‘สิยา’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห ‘‘สิยาติ…เป… ปุจฺฉตี’’ติ. อยํ นโยติ ‘‘สิยา’’ติอาทินา อนนฺตรวุตฺโต อตฺถนโย. น วิฺายติ อนามฏฺวิเสสตฺตา. ทฺเวปิ ปุจฺฉาติ สมฺภวนปุจฺฉา ตพฺพิเสสปุจฺฉา จาติ ทุวิธาปิ ปุจฺฉา เอกาเยว ปุจฺฉา สํปุจฺฉนภาวโต เอกาธิกรณภาวโต จ.
คมนุสฺสุกฺกวจนนฺติ คมนสฺส อุสฺสุกฺกวจนํ. คมนกิริยาย ยถา อตฺตโน กตฺตา อุปริ กตฺตพฺพกิริยาย โยคฺยรูโป โหติ, เอวเมว านํ คมนุสฺสุกฺกนํ ตสฺส โพธนํ วจนํ. เอวํภูตา จ กิริยา ยสฺมา อตฺถโต กิริยนฺตราเปกฺขา นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘คมนสฺส…เป… อตฺโถ’’ติ. กถํ ปเนตสฺมึ สหชาตปจฺจยปฏฺาเน ปฏิจฺจวาเร ปฏิจฺจสทฺทสฺส ปจฺฉิมกาลกิริยาเปกฺขตาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิ. เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘อสติปิ ปฏิอยนุปฺปชฺชนานํ กาลเภเท อฺตฺร เหตุผเลสุ ทิสฺสมานํ ปุริมปจฺฉิมกาลตํ ¶ เหตุผลตาสามฺโต อิธาปิ สมาโรเปตฺวา รุฬฺหีวเสน ปุริมปจฺฉิมกาลโวหาโร กโต’’ติ. เตนาห ‘‘คหณปฺปวตฺติอาการวเสน…เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ. ตตฺถ อตฺตปฏิลาโภ อุปฺปาโทติ อตฺโถ.
คมนนฺติ ¶ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานํ อยนกิริยํ ปริยายนฺตเรนาห. สา ปนตฺถโต ปวตฺติ, ปวตฺติ จ ธมฺมานํ ยถาปจฺจยํ อุปฺปตฺติเยว. สภาวธมฺมานฺหิ อุปฺปตฺติยํ โลเก สพฺโพ กิริยาการกโวหาโร, ตสฺมา ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานํ ยํ ปฏิอยนํ ปฏิคมนํ อตฺถโต ปฏิอุปฺปชฺชมานํ, ตฺจ คจฺฉนฺตาทิอเปกฺขาย โหตีติ อาห ‘‘คจฺฉนฺตสฺส ปฏิคมนํ, อุปฺปชฺชนฺตสฺส ปฏิอุปฺปชฺชน’’นฺติ. ตยิทํ คมนปฏิคมนํ, อุปฺปชฺชนปฏิอุปฺปชฺชนํ สมานกิริยา. กถํ? ยสฺมา ปฏิกรณํ ปฏิสทฺทตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา สหชาตปจฺจยภูตสฺส อุปฺปชฺชนฺตสฺส ปฏิอุปฺปชฺชนํ ‘‘ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ อตฺโถ, ตสฺมา. ตทายตฺตุปฺปตฺติยาติ สหโยเค กรณวจนํ, กรณตฺเถ, เหตุตฺเถ วา, ตสฺมึ อุปฺปชฺชมาเน กุสลธมฺเม อายตฺตาย ปฏิพทฺธาย อุปฺปตฺติยา สเหว ปฏิคนฺตฺวาติ อตฺโถ. เตน ปฏิอยนตฺตลาภานํ สมานกาลตํ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘สหชาตปจฺจยํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ. นนุ จ สมานกาลกิริยายํ อีทิโส สทฺทปฺปโยโค นตฺถิ, ปุริมกาลกิริยายเมว จ อตฺถีติ? นายเมกนฺโต สมานกาลกิริยายมฺปิ เกหิจิ อิจฺฉิตตฺตา. ตถา หิ –
‘‘นิหนฺตฺวา ติมิรํ โลเก, อุทิโต สตรํสมิ;
โลเกกจกฺขุภูโตย-มตฺถเมติ ทิวากโร.
‘‘สิรีวิลาสรูเปน, สพฺพโสภาวิภาวินา;
โอภาเสตฺวาทิโต พุทฺโธ, สตรํสิ ยถา ปโร’’ติ. –
จ ปโยคา ทิสฺสนฺติ.
๓๕-๓๘. ตาสูติ ทุกมูลกนเย เหตารมฺมณทุเก เอกูนปฺาสปุจฺฉา, ตาสุ. เหตารมฺมณทุเกติ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ เหตุปจฺจยอารมฺมณปจฺจยานํ วเสน อาคเต ปจฺจยทุเก. ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ ทสฺสิตตฺตาติ ยสฺมึ วาจนามคฺเค กุสลปทมูลา กุสลปทาวสานา ¶ , กุสลาทิปทตฺตยมูลา กุสลาทิปทตฺตยาวสานา จ เอกูนปฺาสาย ปุจฺฉานํ อาทิปริโยสานภูตา ทฺเว เอว ปุจฺฉา ทสฺสิตา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปณฺณตฺติวาเร ปุจฺฉานํ วุตฺโต น ปจฺจยานนฺติ อตฺโถ. ปุจฺฉาย หิ วเสน เหตุปจฺจเย เหตุปจฺจยสงฺขาตํ เอกมูลํ เอตสฺสาติ เอกมูลโก, นยสทฺทาเปกฺขาย จายํ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. เอวํ อารมฺมณปจฺจยมูลกาทีสุ. ตถา เหตุอารมฺมณปจฺจยสงฺขาตานิ ¶ ทฺเว มูลานิ เอตสฺสาติ ทฺวิมูลโกติอาทินา โยเชตพฺพา. ปจฺจยานํ ปน วุจฺจมาเน ปมนยสฺส เอกมูลกตา น สิยา. น หิ ตตฺถ ปจฺจยนฺตรํ อตฺถิ, ยํ มูลภาเวน วตฺตพฺพํ สิยา. เตนาห ‘‘ปจฺจยานํ ปน วเสนา’’ติอาทิ. เหตารมฺมณทุกาทีนนฺติ อวยเว สามิวจนํ, อธิปติอาทีนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโต ปรํ มูลสฺส อภาวโต สพฺพมูลกํ อนวเสสานํ ปจฺจยานํ มูลภาเวน คหิตตฺตา. น หิ มูลวนฺตภาเวน คหิตา ปจฺจยา มูลภาเวน คยฺหนฺติ. ปจฺจยคมนํ ปาฬิคมนนฺติ วิฺายติ อภิเธยฺยานุรูปํ ลิงฺควจนาทีติ กตฺวา. อิธาติ อนุโลเม. จ-สทฺโท อุปจยตฺโถ. โส เตวีสติมูลสฺส สพฺพมูลภาวํ อุปจเยน วุจฺจมานํ โชเตติ.
๓๙-๔๐. เอวํ สตีติ ‘‘อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘อารมฺมณปจฺจยา อวิคตปจฺจยา, อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ วาจนามคฺเค สติ. จกฺกพนฺธนวเสน ปาฬิคติ อาปชฺชตุ, โก โทโสติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาห ‘‘เหฏฺิมโสธนวเสน จ อิธ อภิธมฺเม ปาฬิ คตา’’ติ. ตถา หิ ขนฺธวิภงฺคาทีสุปิ ปาฬิ เหฏฺิมโสธนวเสน ปวตฺตา. คณนจาเรน ตมตฺถํ สาเธตุํ ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณาทีสูติ อารมฺมณมูลกาทีสุ นเยสุ. ตสฺมึ ตสฺมินฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมณาทิปจฺจเย. สุทฺธิกโตติ สุทฺธิกนยโต. ตสฺมาติ อารมฺมณมูลกาทีสุ สุทฺธิกนยสฺส อลพฺภมานตฺตา. เอกมูลกนโย ทฏฺพฺโพ อารมฺมณมูลเกติ อธิปฺปาโย. ‘‘อารมฺมณปจฺจยา…เป… อวิคตปจฺจยาติ วา’’ติอาทิ ตาทิสํ วาจนามคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยตฺถ ‘‘อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยา, อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อารมฺมณปจฺจยา…เป… อวิคตปจฺจยา’’ติ เอวํ อารมฺมณมูลเก อนนฺตรปจฺจยมูลภูตา อารมฺมณปจฺจยปริโยสานเมว เอกมูลกํ ทสฺเสตฺวา อุปริ อวสิฏฺเอกมูลกโต ปฏฺาย ยาว สพฺพมูลเก วิคตปจฺจยา, ตาว สํขิปิตฺวา อวิคตปจฺจโยว ทสฺสิโต. เตนาห ‘‘เอกมูลเกสู’’ติอาทิ. อิโต ปเรสุปิ เอทิเสสุ าเนสุ เอเสว นโย. มูลเมว ทสฺเสตฺวาติ อธิปติมูลเก เอกมูลกสฺส อาทิเมว ทสฺเสตฺวา. น สุทฺธิกทสฺสนนฺติ น สุทฺธิกนยทสฺสนํ. ‘‘สุทฺธิกนโย ¶ หิ วิเสสาภาวโต อารมฺมณมูลกาทีสุ น ลพฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํ. นาปิ สพฺพมูลเก ¶ กติปยปจฺจยทสฺสนํ อุปริ สพฺพมูลเก เอกมูลกสฺส อาคตตฺตา.
๔๑. เอกสฺมิฺจาติ อวิคตมูลกาทิเก จ นเย. สงฺเขปนฺตรคโตติ สงฺเขปสฺส สงฺขิปิตสฺส อพฺภนฺตรคโต, สงฺขิปิตพฺโพติ อตฺโถ. มชฺฌิมานํ ทสฺสนนฺติ มชฺฌิมานํ นยโต ทสฺสนํ, อฺถา สงฺเขโป เอว น สิยา. คติทสฺสนนฺติ อนฺตทสฺสนํ อกตฺวา ปาฬิคติยา ทสฺสนํ, ตฺจ อาทิโต ปฏฺาย กติปยทสฺสนเมว. เตน วิคตปจฺจยุทฺธารเณน โอสานจตุกฺกํ ทสฺเสติ อวิคตมูลเก วิคตปจฺจยสฺส โอสานภาวโต. สพฺพมูลกสฺส อวสาเนน ‘‘วิคตปจฺจยา’’ติ ปเทน.
ยถา เหตุอาทีนํ ปจฺจยานํ อุทฺเทสานุปุพฺพิยา ทุกติกาทิโยชนา กตา, เอวํ ตตฺถ อารมฺมณาทิปจฺจเย ลงฺฆิตฺวาปิ สกฺกา โยชนํ กาตุํ, ตถา กสฺมา น กตา? ยทิปิ อนวเสสโต ปจฺจยานํ มูลภาเวน คหิตตฺตา เกสฺจิ เกหิจิ โยชเน อตฺถวิเสโส นตฺถิ, อารมฺมณมูลกาทีสุ ปน อารมฺมณาธิปติทุกาทีนํ เหตุมูลเก จ เหตุอธิปติอนนฺตรติกาทีนํ ตํตํอวสิฏฺปจฺจเยหิ โยชนาย อตฺเถว วิเสโส, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อุปฺปฏิปาฏิยา โยชนา น สุขคฺคหณา, สกฺกา จ าณุตฺตเรน ปุคฺคเลน ยถาทสฺสิเตน นเยน โยชิตุนฺติ อุปฺปฏิปาฏิยา ปจฺจเย อคฺคเหตฺวา ปฏิปาฏิยาว เต โยเชตฺวา ทสฺสิตาติ อิมมตฺถมาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา.
ตฺจ คมนํ ยุตฺตนฺติ ยํ สพฺเพหิ ติเกหิ เอเกกสฺส ทุกสฺส โยชนาวเสน ปาฬิคมนํ, ตํ ยุตฺตํ ติเกสุ ทุกานํ ปกฺเขปภาวโต. ตตฺถาติ ทุเกสุ. เอเกกสฺมินฺติ เอเกกสฺมึ ทุกติเก. นยาติ อนุโลมนยาทโย วาเร วาเร จตฺตาโร นยา, ปุจฺฉา ปน สตฺตวีสติ. ยทิ เอวํ กสฺมา เหตุทุเกน สมานาติ? ตํ ติกปเทสุ ปจฺเจกํ เหตุทุกสฺส ลพฺภมานสฺส เหตุทุกภาวสามฺโต วุตฺตํ.
วุตฺตนเยนาติ ‘‘น หี’’ติอาทินา ทุกติเก วุตฺตนเยน. ตตฺถ หิ น ทุกสฺส โยชนา อตฺถิ, อถ โข ทุกานํ เอเกเกน ปเทน ติกสฺส โยชนา. เตนาห ‘‘เอเกโก ติโก ทุกสเตน โยชิโต’’ติ. เอเกกสฺมินฺติ เอเกกสฺมึ ติกทุเก.
ติกาทโย ¶ ¶ ฉ นยาติ ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวร’’นฺติอาทินา คาถายํ วุตฺตา ติกปฏฺานาทโย ฉ นยา. สตฺตวิธมฺปีติ วารเภเทน สตฺตธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตมฺปิ. อนุโลมนฺติ ปจฺจยานุโลมํ อนุโลมภาวสามฺเน สห คเหตฺวา. ตถา จตุพฺพิธมฺปิ ติกปฏฺานํ ติกปฏฺานตาสามฺเน, ทุกปฏฺานาทีนิ จ จตฺตาริ จตฺตาริ ตํสามฺเน สห คเหตฺวา. อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ติกฺจ ปฏฺานวร’’นฺติ คาถาย อธิปฺปายวิภาวนวเสน ‘‘อนุโลมมฺหี’’ติอาทินา วุตฺตํ อิมมตฺถํ คเหตฺวา. สตฺตปฺปเภเทติ ปฏิจฺจวาราทิวเสน สตฺตปฺปเภเท. ฉปิ เอเต ติกาทิเภเทน จตุจตุปฺปเภทา ธมฺมานุโลมาทิวเสน ฉ อุทฺธริตพฺพาติ อิทํ ทสฺเสตีติ โยชนา. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ธมฺมานุโลมาทิวิภาคภินฺนาปิ ติกาทิภาวสามฺเน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตา ติกปฏฺานาทิสงฺขาตา ติกาทโย ฉ ธมฺมนยา ปฏิจฺจวาราทิวเสน วิภชิยมานา ตตฺถ ตตฺถ นิทฺธาริยมาเน อนุโลมตาสามฺเน อนุโลมนฺติ เอกโต คหิเต ปจฺจยานุโลเม สุฏฺุ อติวิย คมฺภีราติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิธ ปน อยํ คาถา ตสฺมึ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา’’ติ ธมฺมานุโลโม ปจฺจยานุโลมสฺส วิเสสนภาเวน นิยเมตฺวา วุตฺโต. เอส นโย ปจฺจนียคาถาทีสุปิ. ติกปฏฺานสฺส ทุกปฏฺานสฺส จ ปุพฺเพ อตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘ทุกติกปฏฺานาทีสู’’ติ. ติเกหิ ปฏฺานนฺติ ติเกหิ นานปฺปการโต ปจฺจยวิภาวนํ, ติเกหิ วา าณสฺส ปวตฺตนฏฺานํ. ทุกสมฺพนฺธิ ติกปฏฺานํ, ทุกวิสิฏฺานํ วา ติกานํ ปฏฺานํ ทุกติกปฏฺานนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุกาน’’นฺติอาทิมาห. ทุกาทิวิเสสิตสฺสาติ ทุกาทิปทวิเสสิตสฺส ทุกาทิภาโว ทฏฺพฺโพ ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ, นเหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิวจนโต.
ปจฺจยานุโลมวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
๔๒-๔๔. ยาวาติ ปาฬิปทสฺส อตฺถวจนํ ยตฺตโกติ อาห ‘‘ปเภโท’’ติ. อตฺถิ เตวีสติมูลกสฺสาติ อตฺโถ. ตาว ตตฺตกํ ปเภทํ. ตตฺถาติ อนุโลเม อาคตนฺติ อตฺโถ. นยทสฺสนวเสน ¶ ทสฺสิตํ ¶ , กินฺติ? เอเกกสฺส ปทสฺส วิตฺถารํ ทสฺเสติ. อวเสสสฺส ปจฺจยสฺส มูลวนฺตภาเวน คหิตสฺส.
ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๔๕-๔๘. ปุน ตตฺถาติ อนุโลเม. ปจฺจยปทานีติ ปจฺจยา เอว ปทานิ ปจฺจยปทานิ. อิธาติ อนุโลมปจฺจนีเย. สุทฺธิกปจฺจยานนฺติ ปจฺจยนฺตเรน อโวมิสฺสานํ ปจฺจยานํ, อนุโลมปจฺจนียเทสนํ วกฺขมานํ สนฺธายาติ อตฺโถ.
อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. กุสลตฺติกํ
๑. ปฏิจฺจวารวณฺณนา
๑. ปจฺจยานุโลมํ
(๑) วิภงฺควารวณฺณนา
๕๓. ติกปทานํ ติกนฺตรปเทหิ วิสทิสตา ปากฏาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ติกปทนานตฺตมตฺเตน วินา’’ติ. มูลาวสานวเสนาติ ‘‘เอกมูเลกาวสานํ นวา’’ติอาทินา วุตฺตมูลาวสานวเสน. ‘‘น ตาเยว เวทนาตฺติกาทีสู’’ติ เอตฺถ ยา สทิสตา ปฏิกฺขิตฺตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทิสตํ สนฺธาย ¶ ‘น ตาเยวา’ติ วุตฺต’’นฺติ อาห. ยาติ ยา ปุจฺฉา. สพฺพปุจฺฉาสมาหรณนฺติ สพฺพาสํ เอกูนปฺาสาย ปุจฺฉานํ สมุจฺจยนํ อนวเสเสตฺวา กถนํ. อิธ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวารุทฺเทเส กตฺตพฺพํ. อาทิโต หิ อนวเสสโต วุตฺเต ปจฺฉา ยถารหํ ตเทกเทสวจนํ ยุตฺตํ. น หิ ตตฺถ เอกูนปฺาส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺตีติ ตตฺถ ตสฺมึ ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย ปีติตฺติเก เอกูนปฺาส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ น หิ ลภนฺติ, อฏฺวีเส ปน ลภนฺตีติ อตฺโถ.
เตน สหชาตปจฺจยภูเตนาติ เตน เวทนาทิเภเทน เอเกน ธมฺเมน สหชาตปจฺจโย โหนฺเตน, สหชาตปจฺจยตํ วา ปตฺเตน ปาปุณนฺเตนาติ ¶ อตฺโถ. อนฺุาตํ วิย โหตีติ ยทิปิ อฏฺกถายํ ‘‘ยาว นิโรธคมนา’’ติอาทิวจเนหิ ขณตฺตยสมงฺคี อุปฺปชฺชตีติ อนฺุาตํ วิย โหติ, อุปฺปาทกฺขณสมงฺคีเยว ปน อุปฺปชฺชตีติ วุตฺโต ปฏิจฺจวาราทีนํ ฉนฺนํ วารานํ อุปฺปาทเมว คเหตฺวา ปวตฺตตฺตา. ตถา หิ เตสุ ปจฺฉาชาตปจฺจโย อนุโลมโต น ติฏฺติ.
อิธ กุสลวจเนน คหิเต ขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวาเร ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ กุสลสทฺเทน คหิเต ขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตํ จตูสุปิ กุสลขนฺเธสุ เอกโต อุปฺปชฺชมาเนสุ สามฺโต วุตฺเตสุ สหชาตาทิสาธารณปจฺจยวเสน อวิเสสโต สพฺเพ สพฺเพสํ ปจฺจยาติ อยเมว อิมสฺส ปจฺจโย, อิมสฺเสว อยํ ปจฺจโยติ จ นิยเมตฺวา วตฺตุํ น สกฺกา. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘เอกสฺเสว ทฺวินฺนํเยว วา’’ติอาทิ. ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ ปน วิเสสนภาเวน เวทนาทีนํ วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติอาทิ วตฺตุํ สกฺกา. เตน วุตฺตํ ‘‘เวทนาตฺติกาทีสุ ปนา’’ติอาทิ. ตถาติ อิมินา ‘‘เอเกกสฺสปิ ทุกาทิเภทานฺจา’’ติ อิมํ อนุกฑฺฒติ.
เอตสฺมินฺติ ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากต’’นฺติ เอวํ วิปากกิริยาพฺยากตคฺคหเณ. ‘‘สพฺพสฺมึ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กตฺถ ปน คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปนฺติ เอตฺเถวา’’ติ. เอวํ ปเม วากฺเย อติพฺยาปิตํ ปริหริตฺวา ทุติเย อพฺยาปิตํ ปริหริตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถาติ ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากต’’นฺติ เอตฺถ น คเหตพฺพํ ตสฺสปิ อารุปฺเป อุปฺปชฺชมานสฺส รูเปน วินา อุปฺปตฺติโต. เอตฺถ จ ยถา เหตุปจฺจยคฺคหเณเนว อเหตุกํ นิวตฺติตํ, เอวํ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปนฺติ รูปคฺคหเณเนว อารุปฺเป วิปาโกปิ ตตฺถ อุปฺปชฺชมาเนน จิตฺตุปฺปาเทน สทฺธึ น คหิโต. ตํ ปเนตํ อตฺถสิทฺธเมว อกตฺวา สรูปโต ปากฏตรํ ¶ กตฺวา ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘วิปากาพฺยากต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิปจฺฉิมจิตฺตานิ ปเนตฺถ สติปิ รูปสฺส อนุปฺปาทเน ววตฺถานาภาวโต น คหิตานีติ ทฏฺพฺพํ.
ปจฺจยภูตสฺสาติ ขนฺธานํ ปจฺจยภูตสฺส วตฺถุสฺส อคฺคหิตตาปตฺตึ นิวาเรตุํ, กถํ? ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน, กตฺถ? ‘‘กฏตฺตา จ รูป’’นฺติ เอตสฺมึ สามฺวจเน ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ วุตฺตํ, เอวฺหิสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนตา ทสฺสิตา ¶ โหตีติ. อฺมฺาเปกฺขํ วจนทฺวยนฺติ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ ปททฺวยํ สนฺธาย วุตฺตํ. สามฺเน คหิตนฺติ ‘‘กฏตฺตา จ รูป’’นฺติ อิมินา สามฺวจเนน, กฏตฺตารูปสามฺเน วา คหิตํ.
อุปาทารูปคฺคหเณน วินา ‘‘อุปาทารูป’’นฺติ อคฺคเหตฺวา เกวลํ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ‘‘กฏตฺตารูปํ’’อิจฺเจว คเหตฺวาติ อตฺโถ. เอตสฺมึ ปน ทสฺสเนติ ‘‘มหาภูเตปิ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ วุตฺเต เอตสฺมึ อตฺถทสฺสเน. ขนฺธปจฺจยสหิตนฺติ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ วทติ. อสหิตนฺติ ปน ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปํ อาหารสมุฏฺานํ อุตุสมุฏฺานํ อนินฺทฺริยพทฺธํ อสฺภวสงฺคหิตฺจ รูปํ. ปฏิสนฺธิยมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ปวตฺติยมฺปิ กฏตฺตารูปํ อฺฺจ ตตฺถ อุปฺปชฺชนกํ อุปาทารูปนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. กถํ ปเนตฺถ ภูเต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานสฺส รูปสฺส เหตุปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ? ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยา อุปฺปชฺชมานํ รูปํ ภูเตปิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ ปทเมตํ, ภูตานํ วา เหตุปจฺจยโต นิพฺพตฺตตฺตา เอวํ วุตฺตํ. การณการณมฺปิ หิ การณนฺตฺเวว วุจฺจติ ยถา ‘‘โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ’’ติ.
ภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปนฺติ ปทุทฺธาโร กโต, ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูป’’นฺติ ปน ปาโติ อฏฺกถายฺจ ตเมว วุตฺตํ. อยํ เหตฺถตฺโถ – ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูป’’นฺติ อิมสฺมึ ปาเ วุตฺตนเยน อุปาทารูปมฺปิ กุสเล ขนฺเธ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ. โก ปน โส นโยติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาภูเต…เป… สนฺธายาหา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อตฺถโต อยํ นโย วุตฺโตติ ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ อิมินา อพฺยากเต ขนฺเธ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปาทารูปานํ อุปฺปตฺติวจเนน กุสเล ขนฺเธ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปาทารูปานํ อุปฺปตฺติ อตฺถโต วุตฺโต โหตีติ อตฺโถ.
๕๔. รูเปน ¶ วินา ปจฺจยุปฺปนฺนํ น ลพฺภตีติ เอเตน ยา ปุจฺฉา อรูปมิสฺสกาวสานา, ตาปิ อิธ น คยฺหนฺติ, ปเคว รูปาวสานาติ ทสฺเสติ.
๕๗. ตาย สมานลกฺขณาติ ปฺจกฺขนฺธปฏิสนฺธิตาย คพฺภเสยฺยกปฏิสนฺธิยา สมานลกฺขณา. ปริปุณฺณธมฺมานนฺติ ปริยตฺติวิภาคานํ ปฺจกฺขนฺธธมฺมานํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สหชาตปจฺจยนิทฺเทเส.
จิตฺตกมฺมสมุฏฺานรูปนฺติ ¶ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ กมฺมสมุฏฺานรูปฺจ. ปุน อาหารสมุฏฺานนฺติ เอตฺถ ปุนคหณํ อุตุสมุฏฺานาเปกฺขํ. น หิ ตํ ปุพฺเพ พาหิรคฺคหเณน อคฺคหิตํ, อาหารสมุฏฺานํ ปน อคฺคหิตเมว, อุตุสมุฏฺานสฺส กสฺมา ปุนคหณนฺติ อาห ‘‘เอเตหี’’ติอาทิ. ตตฺถาติ อสฺสตฺเตสุ. ตสฺสาติ อุตุสมุฏฺานสฺส. อาทิมฺหีติ พาหิรอาหารสมุฏฺานอุตุสมุฏฺานอสฺสตฺตวเสน อาคตวาเรหิ ปมวาเร. อวิเสสวจนนฺติ พาหิราทิวิเสสํ อกตฺวา วุตฺตวจนํ, อรูปมฺปิ ปจฺจยํ ลภนฺตํ อตฺถํ เหตาทิเก ปจฺจเย ลภนฺตํ สห สงฺคณฺหิตฺวาติ โยชนา. ตสฺสาติ, ตตฺถาติ จ ปททฺวเยน ยถาวุตฺตํ ปมวารเมว ปจฺจามสติ. ตํสมานคติกนฺติ จิตฺตสมุฏฺานคติกํ. อิธาปีติ อิมสฺมึ สหชาตปจฺจยนิทฺเทเสปิ. กมฺมปจฺจยวิภงฺเค วิยาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยนิทฺเทเส วิย. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ตํสมุฏฺานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคณฺหาตี’’ติ. อยฺจ อตฺถวิเสโส เอตฺถ เอกํเสน อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หิ…เป… อตฺถี’’ติ อาห.
อวิเสเสตฺวาติ ‘‘อุตุสมุฏฺาน’’นฺติอาทินา วิเสสํ อกตฺวา. อุปาทารูปนฺติ วิเสเสตฺวาว กสฺมา ปน วุตฺตานีติ โยชนา. เหตุปจฺจยาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สหชาตปจฺจยาทึ สงฺคณฺหาติ. สหาติ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ กฏตฺตารูปนฺติ เอวํ เอกโต. วิสุนฺติ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปโต วิเสเสตฺวา. ตตฺถ พาหิรคฺคหณาทีหิ วิยาติ ยถา ‘‘พาหิรํ เอกํ มหาภูต’’นฺติอาทีสุ พาหิรอาหารสมุฏฺานอุตุสมุฏฺานคฺคหเณหิ มหาภูตานิ วิเสสิตานิ, เอวํ เอตฺถ ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจา’’ติ เอตสฺมึ นิทฺเทเส มหาภูตานํ เกนจิ วิเสสเนน อวิเสสิตตฺตา จิตฺตสมุฏฺานรูปภาวกฏตฺตารูปภาเวหิ วิเสเสตฺวาว วุตฺตานีติ โยชนา.
อิทานิ อฺเนปิ การเณน เตสํ วิเสสิตพฺพตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ น ¶ โกจิ ปจฺจโยติ อิทํ ปฏฺาเน อาคตนิยาเมน รูปํ อุปนิสฺสยปจฺจยํ น ลภตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เหตาทีสู’’ติ. ตทวินาภาวโต ปน ตสฺส จิตฺตกมฺมานํ การณภาโว เวทิตพฺโพ, ยโต อิทฺธิจิตฺตนิพฺพตฺตานิ กมฺมปจฺจยานิ จาติ วุตฺตานิ. นนุ จิตฺตํ อาหารอุตุสมุฏฺานานํ ปจฺจโย โหตีติ? สจฺจํ โหติ, โส ปน อุปตฺถมฺภกตฺเตน, น ชนกตฺเตนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาหาร…เป… ชนก’’นฺติ ¶ . กึ ปน เตสํ ชนกนฺติ อาห ‘‘มหาภูตาเนว…เป… ชนกานี’’ติ. จิตฺเตน กมฺมุนา จ วินา อภาเว ยถากฺกมํ จิตฺตกมฺมสมุฏฺานอุปาทารูปานนฺติ อตฺโถ. จิตฺตสมุฏฺานรูปกฏตฺตารูปภูตาเนวาติ จิตฺตกมฺมสมุฏฺานมหาภูตนิพฺพตฺตาเนว มหาภูตานํ เตสํ อาสนฺนการณตฺตา. อฺานีติ อุตุอาหารสมุฏฺานานิ อุปาทารูปานิ วทติ. วิเสสนํ กตํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ. สมานชาติเกน รูเปน อุตุนา อาหาเรน จาติ อตฺโถ. ปากฏวิเสสนาเนวาติ อิทํ เยหิ มหาภูเตหิ ตานิ นิพฺพตฺตานิ, เตสํ ‘‘อาหารสมุฏฺานํ อุตุสมุฏฺาน’’นฺติ วิเสสิตตฺตา วุตฺตํ. น วิเสสนํ อรหนฺติ น วิเสสิตพฺพานิ การณวิเสสเนเนว วิเสสสฺส สิทฺธตฺตา, ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูป’’นฺตฺเวว วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอตานิ ปน จิตฺตชกมฺมชรูปานิ.
สวิเสเสนาติ เยน วิเสเสน วิเสสิตา, ตํ ทสฺเสนฺโต จิตฺตํ สนฺธายาห ‘‘สหชาตาทิปจฺจยภาวโต’’ติ, อิตรํ ปน สนฺธาย ‘‘มูลการณภาวโต’’ติ, กมฺมูปนิสฺสยปจฺจยภาวโตติ อตฺโถ. อิตรานีติ อาหารอุตุสมุฏฺานานิปิ อุปาทารูปานิ. มหาภูตวิเสสเนเนว วิเสสิตานีติ ‘‘อาหารสมุฏฺานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ อุตุสมุฏฺานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจา’’ติ มหาภูตวิเสสเนเนว ชนกปจฺจเยน อาหาเรน อุตุนา จ วิเสสิตานิ. อิธาติ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ อิมสฺมึ วจเน. เอตฺถ หิ อุปาทารูปานํ จิตฺตกมฺมสมุฏฺานตาวจเนน ตํนิสฺสยานมฺปิ ตพฺภาโว ปกาสิโตติ. อฺตรวิเสสนํ อุภยวิเสสนํ โหติ อุภเยสํ อวินิพฺโภเคน ปวตฺตนโต.
๕๘. ปุพฺเพติ เหตุปจฺจยาทีสุ. วิสุํ ปจฺจยภาเวนาติ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา กฏตฺตา จ รูป’’นฺติอาทินา วตฺถุสฺส วิสุํ ปจฺจยภาเวน. เอตฺถ จ วิสุํเยว ปจฺจยภาเวน ทสฺสิตานีติ น สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว วิย ขนฺธานํ เอกโตปิ ปจฺจยภาโว ทสฺสิโต. เตเนว หิ ตสฺมึ อตฺเถ อตฺตโน อรุจึ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนาหา’’ติ. โย ปนตฺโถ อตฺตโน ¶ รุจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถูติ อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ขนฺธานํ ปจฺจยภูตานํ ปฏิจฺจฏฺผรณตาทสฺสนํ ¶ , วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตสฺส ปฏิจฺจฏฺผรณตาทสฺสนํ, น ขนฺธานนฺติ สมฺพนฺโธ. อิเธวาติ อิมสฺมึ อฺมฺปจฺจเย เอว. เหตุปจฺจยาทีสุปิ อยเมว นโย, ตตฺถ หิ ปฏิจฺจฏฺผรณสฺส สมานตา. ทสฺสิตาย ปฏิจฺจฏฺทฺวยผรณตาย. ขนฺธวตฺถูนฺจ ทสฺสิตาเยวาติ ขนฺธวตฺถูนฺจ เอกโต ปฏิจฺจฏฺผรณตา ทสฺสิตาเยว.
เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ เอวมาทิ สงฺคยฺหติ. นนุ ภวิตพฺพนฺติ โยชนา. เหตุปจฺจยาทีหิ วิยาติ สทิสูทาหรณนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. ยํ ‘‘เอกํ, ตโย, ทฺเว จ ขนฺเธ ปฏิจฺจา’’ติ วุตฺตํ ปจฺจยชาตนฺติ อตฺโถ. ปจฺจยฏฺโ หิ ปฏิจฺจฏฺโ. เตนาห ‘‘เต เหตุปจฺจยภูตา เอว น โหนฺตี’’ติ. เอเตน น ปฏิจฺจฏฺผรณกสฺส เอกนฺติโก เหตุอาทิปจฺจยภาโวติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘เอส นโย อารมฺมณปจฺจยาทีสู’’ติ. น หิ อารมฺมณปจฺจยภูโต ธมฺโม ปฏิจฺจฏฺํ ผรติ. วุตฺตฺจ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา’’ติ.
ปจฺจยนฺตเรนปิ อุปการกตามตฺตมฺปิ คเหตฺวา ปฏิจฺจวาเร วารนฺตเร จ เหตุอาทิปจฺจยา ทสฺสิตาติ อุปจเยน ยถาวุตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปจฺจยวาเร จา’’ติอาทิมาห. ตํปจฺจยาติ วตฺถุปจฺจยา, ยถารหํ ปจฺจยภูตํ วตฺถุํ ลภิตฺวาติ อตฺโถ. เตติ กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ. เตสนฺติ มหาภูตานํ ขนฺธานํ. ปจฺจยภาวาภาวโตติ อิทํ ขนฺธานํ เหตุสหชาตาทิปจฺจยภาวสฺส มหาภูเตสุ ทิฏฺตฺตา วุตฺตํ. ยทิ เอวํ อฺมฺปจฺจยาปิ เต เตสํ ภเวยฺยุนฺติ ปรสฺส อาสงฺกนิราสงฺกํ กโรนฺโต ‘‘อฺมฺสทฺโท หี’’ติอาทิมาห. นิรเปกฺโขติ อฺนิรเปกฺโข. น หิ เหตุธมฺโม ธมฺมนฺตราเปกฺโข หุตฺวา เหตุปจฺจโย โหติ, สทฺทสีเสเนตฺถ อตฺโถ วุตฺโต. อฺตราเปกฺโขติ อตฺตนา สหการิการณภูตํ, อิตรํ วา ยํ กิฺจิ อฺตรํ อเปกฺขตีติ อฺตราเปกฺโข. ยถาวุตฺเตตเรตราเปกฺโขติ อรูปกฺขนฺธาทิเภทํ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปการํ อิตเรตรํ มิถุ ปจฺจยภูตํ อเปกฺขตีติ อิตเรตราเปกฺโข. ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ ขนฺธา มหาภูตา อิธ ยถาวุตฺตา ภเวยฺยุนฺติ กสฺมา วุตฺตํ. น หิ ขนฺธา มหาภูตา อฺมฺํ อฺมฺปจฺจยภาเวน วุตฺตา, อถ ขนฺธา จ มหาภูตา จาติ วิสุํ วิสุํ คยฺเหยฺยุํ, เอวํ สติ ‘‘มหาภูตา ขนฺธานํ น โกจิ ปจฺจโย’’ติ น วตฺตพฺพํ.
ยสฺส ¶ ¶ สยํ ปจฺจโย, ตโต เตน ตนฺนิสฺสิเตน วาติ ยสฺส ธมฺมสฺส สยํ อตฺตนา ปจฺจโย โหติ, ตโต ธมฺมโต สยํ อุปฺปชฺชมานํ กถํ เตน ธมฺเมน ตนฺนิสฺสิเตน วา อฺมฺปจฺจเยน เอวํภูตํ ตํ ธมฺมชาตํ อฺมฺปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ วุตฺตเมวตฺถํ อุทาหรเณน วิภาเวติ ‘‘ยถา’’ติอาทินา. ตตฺถ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ อิทํ ‘‘เตน อฺมฺปจฺจเยน อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ อิมสฺส อุทาหรณํ, ‘‘วตฺถุํ ปจฺจยา ขนฺธา’’ติ อิทํ ปน ‘‘ตนฺนิสฺสิเตน อฺมฺปจฺจเยน อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอตสฺส. ตสฺมาติ วุตฺตเมว อตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติ. อตฺตโน ปจฺจยสฺส ปจฺจยตฺตาภาวโตติ อตฺตโน ปจฺจยภูตสฺส อรูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยภาวาภาวโต. น หิ มหาภูตา ยโต ขนฺธโต อุปฺปนฺนา, เตสํ ปจฺจยา โหนฺติ. ตทเปกฺขตฺตาติ อิตเรตรปจฺจยภาวาเปกฺขตฺตา. ขนฺเธ ปฏิจฺจ ปจฺจยา จาติ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตนิยาเมเนว ขนฺเธ ปฏิจฺจ, ปจฺจยวาเร วุตฺตนิยาเมน ขนฺเธ ปจฺจยา จ. นอฺมฺปจฺจยา จ วุตฺตาติ อฺมฺปจฺจยโต อฺสฺมา นิสฺสยปจฺจยาทิโต มหาภูตานํ อุปฺปตฺติ วุตฺตา จาติ อตฺโถ. วตฺถุํ ปจฺจยา อุปฺปชฺชมานาติ วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานา. ตนฺนิสฺสิเตน จ อฺมฺปจฺจเยนาติ ตํ วตฺถุํ นิสฺสิเตน ขนฺเธน อฺมฺปจฺจยภูเตน อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน การเณน วตฺถุํ ปจฺจยา…เป… วุตฺตา, อิมินา ปริยาเยน ปน อุชุกํ ปวตฺติยํ วตฺถุสฺส อฺมฺปจฺจยภาโวติ อตฺโถ.
๕๙. สา น คหิตาติ ยา ‘‘จกฺขายตนํ นิสฺสายา’’ติอาทินา จกฺขายตนาทีนํ นิสฺสยปจฺจยตา วุตฺตา, สา อิธ ปฏิจฺจวาเร น วุตฺตาติ อตฺโถ สหชาตตฺโถ ปฏิจฺจตฺโถติ กตฺวา. เตนาห ‘‘จกฺขายตนาทีนิ…เป… อธิปฺปาโย’’ติ. เยสํ ปน อรูปกฺขนฺธมหาภูตนามรูปจิตฺตเจตสิกมหาภูตรูปิธมฺมานํ วเสน ฉธา นิสฺสยปจฺจโย อิจฺฉิโต, เตสํ วเสน อิธ วิภตฺโต เอว. กถํ รูปิวเสน วิภตฺโตติ เจ? ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ หทยวตฺถุวเสน สรูปโต ทสฺสิโต เอว. อิตเรสมฺปิ วเสน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นิสฺสยปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ทสฺสิโต. ยถา หิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทีสุ รูปายตนาทีนํ อสติปิ ปฏิจฺจฏฺผรเณ อารมฺมณปจฺจยภาโว ทสฺสิโต โหติ, เอวมิธาปิ จกฺขายตนาทีนํ นิสฺสยปจฺจยภาโว ทสฺสิโต โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิสฺสย…เป… น คหิตานี’’ติ.
๖๐. ทฺวีสุ ¶ อุปนิสฺสเยสูติ อนนฺตรปกตูปนิสฺสเยสุ. กุสลาปิ ปน มหคฺคตาติ ปิ-สทฺเทน ¶ อพฺยากเต มหคฺคเต อากฑฺฒติ ‘‘กุสลาปิ มหคฺคตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ น ลภนฺติ, ปเคว อพฺยากตา’’ติ. กทาจิ น ลภนฺติ, ยทา ครุํ กตฺวา น ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
๖๑. อฺตฺถ เหตุปจฺจยาทีสุ. ปจฺจยํ อนิทฺทิสิตฺวาติ ปจฺจยํ ธมฺมํ สรูปโต อนิทฺทิสิตฺวา. น หิ เหตุปจฺจยนิทฺเทสาทีสุ อโลภาทิกุสลาทิสรูปวิเสสโต เหตุอาทิธมฺมา ทสฺสิตา. กุสลาทีสูติ อิทํ อโลภาทิวิเสสนํ. เตน ยถา อโลภาทีสุ อยเมว ปจฺจโยติ นิยโม นตฺถิ, เอวํ ตพฺพิเสเสสุ กุสลาทีสูติ ทสฺเสติ. อิธ ปน ปุเรชาตปจฺจเย. วตฺถุนวตฺถุธมฺเมสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ปุเรชาตปจฺจยา อุปฺปชฺชมานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ, อารุปฺเป อุปฺปชฺชมาเน จ ขนฺเธ นิวตฺเตติ. กสฺมา ปเนตฺถ วตฺถุปุเรชาตเมว คหิตํ, น อารมฺมณปุเรชาตนฺติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อารมฺมณปุเรชาตมฺปิ หิ วตฺถุปุเรชาเต อวิชฺชมาเน น ลพฺภตี’’ติ. ตสฺสาติ ปฏิสนฺธิวิปากสฺส. น อุทฺธโฏติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เนววิปาก…เป… ตีณีติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อลาภโตติ ยทิ ลพฺเภยฺย, ‘‘จตฺตารี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ วิปากตฺติเก. ตีณีติ ‘‘วิปากํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ วิปาโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ ปุเรชาตปจฺจยา, วิปากธมฺมธมฺมํ, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ อิมานิ ตีณิ.
๖๓. ตทุปาทารูปานนฺติ เต มหาภูเต นิสฺสาย ปวตฺตอุปาทารูปานํ. วทตีติ เอกกฺขณิกนานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วทติ อวินิพฺโภควเสน ปวตฺตมานานํ เตสํ ปจฺจเยน วิเสสาภาวโต. ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปานนฺติ วิเสสนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปานํ เอกกฺขณิกสฺสปิ กมฺมปจฺจยสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหาภูตาน’’นฺติ ทุวิโธปิ กมฺมปจฺจโย วุตฺโต.
๖๔. ยํ ยํ ปฏิสนฺธิยํ ลพฺภตีติ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ยํ ยํ อินฺทฺริยรูปํ ปฏิสนฺธิยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อินฺทฺริยรูปฺจ วตฺถุรูปฺจ ‘‘กฏตฺตารูป’’นฺติ วุตฺตํ.
๖๙. เกสฺจีติ ปฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิกฺขนฺธาทีนํ. เตสฺหิ วตฺถุ นิยมโต วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติ. สมานวิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ สทิสวิปฺปยุตฺตปจฺจยา. กุสลากุสลา หิ ขนฺธา เอกจฺเจ จ อพฺยากตา ยสฺส ¶ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, น สยํ ตโต วิปฺปยุตฺตปจฺจยํ ลภนฺติ จิตฺตสมุฏฺานานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาภาวโต วตฺถุนาว วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน อุปฺปชฺชนโต. เอกจฺเจ ปน อพฺยากตา ยสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, สยมฺปิ ตโต วิปฺปยุตฺตปจฺจยํ ลภนฺติ ¶ ยถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกฺขนฺธา. เตน วุตฺตํ ‘‘เกสฺจิ ขนฺธา…เป… นานาวิปฺปยุตฺตปจฺจยาปี’’ติ. ปจฺจยํ ปจฺจยํ กโรตีติ ปจฺจยธมฺมํ วตฺถุํ ขนฺเธ จ อตฺตโน ปจฺจยภูตํ กโรติ, ยถาวุตฺตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ตํกิริยากรณโตติ วิปฺปยุตฺตปจฺจยกิจฺจกรณโต. ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติ นตฺถีติ ปฏิจฺจฏฺผรณํ นตฺถิ สหชาตฏฺโ ปฏิจฺจฏฺโติ กตฺวา. ‘‘ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอตฺตกเมวาห, กึ ปฏิจฺจ? ขนฺเธติ ปากโฏยมตฺโถติ. เตนาห ‘‘กึ ปน ปฏิจฺจา’’ติอาทิ. ปจฺจาสตฺติาเยน อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วา โหตีติ คณฺเหยฺยาติ ตํ นิวาเรตุํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนนฺตรตฺตา…เป… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห.
๗๑-๗๒. สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตานํ วเสเนตํ วุตฺตนฺติ สงฺขิปิตฺวา ทสฺสิตานํ ปจฺจยานํ วเสน เอตํ ‘‘อิเม เตวีสติ ปจฺจยา’’ติอาทิวจนํ วาจนามคฺคํ ทสฺเสนฺเตหิปิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เอเกนปีติ กุสลาทีสุ จ ปเทสุ เอเกนปิ ปเทน, ตสฺมึ ตสฺมึ วา ปจฺจยนิทฺเทเส วากฺยสงฺขาเตน เอเกนปิ ปเทน. ตโย ปจฺจยาติ เหตุอารมฺมณาธิปติปจฺจยา. เต จตฺตาโร ปจฺฉาชาตฺจ วชฺเชตฺวาติ เอตฺถ ยถาวุตฺเต จตฺตาโร ปจฺจเย วิตฺถาริตตฺตา ‘‘วชฺเชตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ปจฺฉาชาตํ ปน สพฺเพน สพฺพํ อคฺคหิตตฺตา. เอตฺตกา หิ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ยถาวุตฺเต ปจฺจเย วชฺเชตฺวา อวสิฏฺา. เย ปนาติ ปทการเก วทติ. สงฺขิปิตฺวาติ ปทสฺส ‘‘ปาฬิยํ วิตฺถาริตํ อวิตฺถาริตฺจ สพฺพํ สงฺคเหตฺวา วุตฺต’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ. ‘‘เตวีสติ ปจฺจยา’’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ ‘‘สพฺพํ สงฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา. ปจฺฉาชาตปจฺจโยเยว หิ วชฺเชตพฺโพติ. เอวํ วาทนฺตเร วตฺตพฺพํ วตฺวา อิทานิ ปาฬิยา อวิปรีตํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิมฺหิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
วิภงฺควารวณฺณนา นิฏฺิตา.
(๒) สงฺขฺยาวารวณฺณนา
๗๓. ยถา ¶ ¶ อฺมฺปจฺจเย วิเสโส วิภงฺเค อตฺถีติ อิทํ เหตุปจฺจยาทิวิภงฺคโต วิเสสภาวสามฺเน วุตฺตํ. น หิ ยาทิโส อฺมฺปจฺจยวิภงฺเค วิเสโส, ตาทิโส ปุเรชาตปจฺจยวิภงฺเค. ตถา หิ อฺมฺปจฺจเย ปฏิสนฺธิ ลพฺภติ, น ปุเรชาตปจฺจเย. ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิเก วิภงฺเคติ อิมินา ยสฺมึ ปจฺจเย วิปากาพฺยากตํ อุทฺธฏํ, ตํ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เหตุปจฺจยาทีสุ ‘‘วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา วิภงฺเค วิปากาพฺยากตํ อุทฺธฏํ อตฺถิ, เอวํ วิปากาพฺยากตาภาวํ อาเสวนปจฺจเย วิเสสํ ทสฺเสตีติ.
๗๔. เอตสฺมึ อนุโลเมติ อิมสฺมึ ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยานุโลเม. สุทฺธิกนเยติ ปเม นเย. ทสฺสิตคณนโตติ ‘‘นว, ตีณิ, เอก’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต ทสฺสิตคณนโต. ตโต ปเรสุ นเยสูติ ตโต ปมนยโต ปเรสุ ทุติยาทินเยสุ. อฺิสฺสาติ นวาทิเภทโต อฺิสฺสา คณนาย. อพหุคณเนน ยุตฺตสฺส พหุคณนสฺส ปจฺจยสฺส, เตน อพหุคณเนน. สมานคณนตา จาติ จ-สทฺโท พฺยติเรโก. เตน ปจฺจนียโต อนุโลเม โย วิเสโส วุจฺจติ, ตํ โชเตติ. เตนาห ‘‘อนุโลเมเยว ทฏฺพฺพา’’ติ. อนุโลเมเยวาติ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจนีเย…เป… วกฺขตี’’ติ วุตฺตํ.
๗๖-๗๙. เต ปน เตรสมูลกาทิเก นเย สาเสวนสวิปาเกสุ ทฺวีสุ ทฺวาวีสติมูลเกสุ สาเสวนเมว คเหตฺวา อิตรํ ปชหนฺโต อาห ‘‘ปจฺฉาชาตวิปากานํ ปริหีนตฺตา’’ติ. วิโรธาภาเว สตีติ อิทํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิย ปริกปฺปวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ปุจฺฉาย ทสฺสิตนเยนา’’ติ. ตสฺส จ เตวีสติมูลกสฺส. นามนฺติ เตวีสติมูลกนฺติ นามํ. ทฺวาวีสติ…เป… วุตฺตนฺติ เอเตน ทฺวาวีสติมูลโกว ปรมตฺถโต ลพฺภติ, น เตวีสติมูลโกติ ทสฺเสติ.
อฺปทานีติ ¶ เหตุอธิปติปทาทีนิ. สุทฺธิกนโยติ ปมนโย, ยํ อฏฺกถายํ ‘‘เอกมูล’’นฺติ วุตฺตํ. อารมฺมณมูลกาทีสุ น ลพฺภตีติ ทุมูลกาทีสุ ตํ น โยชียติ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ โสเธตฺวา เอว หิ อภิธมฺมปาฬิ ปวตฺตา, ตสฺมา ‘‘อารมฺมเณ…เป… ปฺหา’’ติ วุตฺตนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘ตีณิเยว ปฺหา’’ติ ปาเ. ‘‘วตฺตุ อธิปฺปายานุวิธายี สทฺทปฺปโยโค’’ติ กตฺวา อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตโต อุทฺธํ คณนํ นิวาเรติ, น อโธ ปฏิกฺขิปตี’’ติ. คณนาย อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติภาวโต เหฏฺาคณนํ อมฺุจิตฺวาว อุปริคณนา สมฺภวตีติ อาห ‘‘ตีสุ เอกสฺส อนฺโตคธตาย จ ‘ตีณิเยวา’ติ วุตฺต’’นฺติ. อตฺตโน วจนนฺติ ‘‘ตตฺริทํ ลกฺขณ’’นฺติอาทินา วุตฺตํ อตฺตโน วจนํ.
๘๐-๘๕. อวิคตา…เป… วุตฺเตปิ วิปลฺลาสโยชนํ อกตฺวาติ อธิปฺปาโย. สา ทสฺสิตา โหตีติ สา วิปลฺลาสโยชนํ อกตฺวา ทสฺสิยมานา ยทิปิ ทสฺสิตา โหติ, น เอวํ อาวิกรณวเสน ทสฺสิตา โหติ ตาทิสสฺส ลิงฺคนสฺส อภาวโต ยถา วิปลฺลาสโยชนายนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘วิปลฺลาส…เป… โหตี’’ติ. เอวเมว อธิปฺปาโย โยเชตพฺโพติ ‘‘เย…เป… ตํ ทสฺเสตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ยทิปิ อวิคตานนฺตร’’นฺติอาทินา ยถา อธิปฺปาโย โยชิโต, เอวเมว ‘‘เตเนตํ อาวิกโรตี’’ติ เอตฺถาปิ อธิปฺปาโย โยเชตพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา ตตฺถ ‘‘อูนตรคณเนหิ สมานคณเนหิ จ สทฺธึ สํสนฺทเน อูนตรา สมานา จ คณนา โหตี’’ติ อยมตฺโถ าปนวเสน ทสฺสิโต, เอวมิธาปีติ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘อารมฺมณปจฺจโย เยน เยน พหุตรคณเนน วา สมานคณเนน วา ปจฺจเยน สทฺธึ ติกทุกาทิเภทํ คจฺฉติ, สพฺพตฺถ ตีเณว ปฺหวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานี’’ติ. น เกวลมตฺถวิเสสาวิกรณตฺถเมเวตฺถ ตถา โยชนา กตา, อถ โข เทสนากฺกโมเยว โสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจนียาทีสุปิ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ มูลปทนฺติ อารมฺมณปจฺจยาทิกํ ตสฺมึ ตสฺมึ นเย มูลภูตํ ปทํ. ตตฺถาติ ปจฺจนียาทีสุ. เอตํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตตฺริทํ ลกฺขณ’’นฺติอาทินา วุตฺตลกฺขณํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปุพฺเพนาปรํ ปาฬิ เอวเมว ปวตฺตา, ตสฺมา เอว. เตน มูลปทํ อาทิมฺหิเยว เปตฺวา เทสนา ายาคตาติ ทสฺเสติ. ยทิ เอวํ ลิงฺคเนน อตฺถวิเสสาวิกรณํ กถนฺติ ¶ อาห ‘‘น จ วิฺาเต อตฺเถ วจเนน ลิงฺเคน จ ปโยชนํ อตฺถี’’ติ.
ปจฺจยานุโลมวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏิจฺจวาโร
ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
๘๖-๘๗. รูปสมุฏฺาปกวเสเนว ¶ เวทิตพฺพนฺติ อิทํ อฏฺกถาวจนํ อนนฺตรํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ ปาฬิยํ อาคตตฺตา วุตฺตํ, ปฺจวิฺาณานํ ปน อเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานฺจ วเสน โยชนา สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปเนตํ น น สกฺกา โยเชตุ’’นฺติ.
๙๓. สหชาตปุเรชาตปจฺจยาติ อิทํ ปจฺจเยน ปจฺจยธมฺโมปลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาตา จ เหตุอาทโย…เป… อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ วตฺวา ‘‘น หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติ.
๙๔-๙๗. โส ปจฺจโยติ โส ปฏิจฺจฏฺผรณโก ปจฺจโย.
๙๙-๑๐๒. จิตฺตสมุฏฺานาทโยติ อาทิ-สทฺเทน พาหิรรูปอาหารสมุฏฺานาทโย รูปโกฏฺาสา สงฺคยฺหนฺติ. ตสฺสาติ มคฺคปจฺจยํ ลภนฺตสฺส รูปสฺส. เอวเมว ปนาติ อิมินา ยถา นมคฺคปจฺจเย วุตฺตํ, เอวเมว นเหตุปจฺจยาทีสุ ยํ เหตุปจฺจยํ ลภติ, ตสฺส ปริหีนตฺตาติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ. เตนาห ‘‘เอกจฺจรูปสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนตา ทฏฺพฺพา’’ติ.
๑๐๗-๑๓๐. สพฺพตฺถาติ ปนฺนรสมูลกาทีสุ สพฺเพสุ นเยสุ. กามํ สุทฺธิกนยาทีสุ วิสทิสวิสฺสชฺชนา, อิธาธิปฺเปตตฺถํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิธาติ เอเตสุ นาหารมูลกาทินเยสุ. คณนาเยว น สรูปทสฺสนนฺติ สุทฺธิกนเย วิย คณนาย เอว น สรูปทสฺสนํ อธิปฺเปตนฺติ อตฺโถ.
ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๑๓๑-๑๘๙. ติณฺณนฺติ ¶ ¶ เหตุ อธิปติ มคฺโคติ อิเมสํ ติณฺณํ ปจฺจยานํ. สาธารณานนฺติ เย เตสํ ติณฺณํ สาธารณา ปจฺจยา ปจฺจนีกโต น ลพฺภนฺติ, ยสฺมา เตสํ สงฺคณฺหนวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา. มคฺคปจฺจเยติ มคฺคปจฺจเย อนุโลมโต ิเต. อิตเรหีติ เหตุอธิปติปจฺจเยหิ. สาธารณา สตฺเตวาติ มคฺคปจฺจยวชฺเช สตฺเตว. เหตุปจฺจโยปิ ปจฺจนียโต น ลพฺภตีติ เหตุรหิเตสุ อธิปติโน อภาวา. โส ปนาติ เหตุปจฺจโย อสาธารโณติ กตฺวา น วุตฺโต สาธารณานํ อลพฺภมานานํ วุจฺจมานตฺตา. น หิ เหตุปจฺจโย มคฺคปจฺจยสฺส สาธารโณ. เยหีติ เยหิ ปจฺจเยหิ. เตติ อนนฺตรปจฺจยาทโย. เอกนฺติกตฺตาติ อวินาภาวโต. อรูปฏฺานิกาติ อรูปปจฺจยา อรูปธมฺมานํเยว ปจฺจยภูตา อนนฺตรปจฺจยาทโย. เตนาติ ‘‘เอกนฺติกานํ อรูปฏฺานิกา’’ติ อิธาธิปฺเปตตฺตา. เตหีติ ปุเรชาตาเสวนปจฺจเยหิ. เตสํ วเสนาติ เตสํ อูนตรคณนานํ เอกกาทีนํ วเสน. ตสฺส ตสฺสาติ ปจฺจนียโต โยชิตสฺส ตสฺส ตสฺส ทุกาทิกสฺส พหุคณนสฺส. คณนาติ อูนตรคณนา. อนุโลมโต ิตสฺสปีติ ปิ-สทฺเทน อนุโลมโต ิโต วา โหตุ ปจฺจนียโต โยชิโต วา, อูนตรคณนาย สมานนฺติ ทสฺเสติ. นยิทํ ลกฺขณํ เอกนฺติกนฺติ อิมินา ยถาวุตฺตลกฺขณํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ.
ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๑๙๐. สพฺเพสุปีติ ปจฺฉาชาตํ เปตฺวา สพฺเพสุปิ ปจฺจเยสุ. โส หิ อนุโลมโต อลพฺภมานภาเวน คหิโต ‘‘สพฺเพสู’’ติ เอตฺถ สงฺคหํ น ลภติ. อรูปาวจรวิปากสฺส อารุปฺเป อุปฺปนฺนโลกุตฺตรวิปากสฺส จ ปุเรชาตาเสวนานํ อลพฺภนโตติ ‘‘กิฺจิ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสนฺโต’’ติ อาห.
อวเสสานํ ลาภมตฺตนฺติ อวเสสานํ เอกจฺจานํ ลาภํ. เตนาห ‘‘น สพฺเพสํ อวเสสานํ ลาภ’’นฺติ ¶ . ปจฺฉาชาเต ปสงฺโค นตฺถีติ ปจฺฉาชาโต ¶ อนุโลมโต ติฏฺตีติ อยํ ปสงฺโค เอว นตฺถิ. ปุเรชา…เป… ลพฺภตีติ อิมินา วิปฺปยุตฺเต ปจฺจนียโต ิเต ปุเรชาโต ลพฺภตีติ อยมฺปิ อตฺถโต อาปนฺโน โหตีติ ตํ นิทฺธาเรตฺวา ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเรชาโต ปน วิปฺปยุตฺเต ปจฺจนียโต ิเต อนุโลมโต ลพฺภตีติ อิทมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อวเสสา สพฺเพปีติ อตฺเถ คยฺหมาเน อาปชฺเชยฺยา’’ติ อิทํ ตสฺสา อตฺถาปตฺติยา สพฺภาวทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ, อตฺโถ ปน ตาทิโส น อุปลพฺภตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ยมฺปิ เกจี’’ติอาทิ.
ตตฺถ เกจีติ ปทกาเร สนฺธายาห. เต หิ ‘‘อรูปธาตุยา จวิตฺวา กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส คตินิมิตฺตํ อารมฺมณปุเรชาตํ โหตีติ าเปตุํ ‘นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปุเรชาเต’ติ อยมตฺโถ นิทฺธาริโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อารุปฺเป รูปํ อารพฺภ จิตฺตุปฺปาทสฺส อสมฺภวโต. ตถา เหเก อสฺภวานนฺตรสฺส วิย อารุปฺปานนฺตรสฺส กามาวจรปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปุริมานุปฏฺิตารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ. เตเนวาห ‘‘ตมฺปิ เตสํ รุจิมตฺตเมวา’’ติอาทิ. ยุชฺชมานกปจฺจยุปฺปนฺนวเสน วาติ ยสฺมึ ยสฺมึ ปจฺจเย อนุโลมโต ิเต ยํ ยํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ภวิตุํ ยุชฺชติ, ตสฺส ตสฺส วเสนาติ อตฺโถ. น วิจาริตํ สุวิฺเยฺยตฺตาติ อธิปฺปาโย. นวาติ อารมฺมณอนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปุเรชาตาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา. ตมฺปิ เตสํ นวนฺนํ ปจฺจยานํ อนุโลมโต อลพฺภมานตํ.
๑๙๑-๑๙๕. น อฺมฺเน ฆฏิตสฺส มูลสฺสาติ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจนียโต ิเตน โยชิตสฺส สตฺตมสฺส มูลสฺส วิตฺถาริตตฺตา. สพฺพํ สทิสนฺติ สพฺพปาฬิคมนํ สทิสํ.
อิมสฺมึ…เป… เวทิตพฺโพติ เอตฺถ อิมสฺมึ เอตฺถาติ ทฺเว ภุมฺมนิทฺเทสา. เตสุ ปมสฺส วิสโย ปจฺจนียานุโลเมติ อฏฺกถายเมว ทสฺสิโตติ อทสฺสิตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปิ-สทฺเทนาติ ‘‘อิเมสมฺปี’’ติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน. กิสฺมิฺจิ ปจฺจเย. กมฺมปจฺจยํ ลภนฺตานิปิ จกฺขาทีนิ วิปากวิฺาณาทีนิ จ อินฺทฺริยํ น ลภนฺตีติ กตฺวา ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํ, กติปยํ น ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. มคฺคปจฺจยนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถาวุตฺตานีติ ปฺจโวการปวตฺติอสฺภวปริยาปนฺนานิ กฏตฺตารูปาเนว วทติ, น จิตฺตสมุฏฺานรูปานีติ ¶ อธิปฺปาโย. เย รูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺตีติ เย เหตุอธิปติสหชาตาทิปจฺจยา รูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติ, เอเตเยว เหตุอธิปติอาทิเก ฉ ปจฺจเย ¶ น ลภนฺติ. เอเตเยวาติ วจเนน อฺเ กติปเย ลภนฺตีติ สิทฺธํ โหตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉาชาตา…เป… ลภตี’’ติ อาห. อยฺจ ปจฺจยลาโภ น ชนกวเสน เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ลพฺภมานา…เป… ทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺมวเสนาติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมวเสน. อินฺทฺริยนฺติ อินฺทฺริยปจฺจยํ. ยทิ เอวนฺติ กฏตฺตารูปํ ยํ ยํ น ลภติ, ตํ ตํ ยทิ วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเต รูปธมฺเมสุ ภูตรูปานิเยว อฺมฺปจฺจยํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘อุปาทารูปานิ…เป… วตฺตพฺพ’’นฺติ. ตํ ปน อุปาทารูปานํ อฺมฺปจฺจยาลาภวจนํ. อรูปินฺทฺริยาลาภนฺติ อรูปีนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อินฺทฺริยปจฺจยาลาภํ.
๑๙๖-๑๙๗. พหุคณนมฺปิ อูนตรคณเนน โยชิตํ อูนตรคณเมว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ยทิปิ ติกาทีสุ ‘เหตุยา ปฺจา’ติ อิทํ นตฺถี’’ติ. อนุตฺตานํ ทุวิฺเยฺยตาย คมฺภีรํ. ยถา จ ภูตรูปานิ นารมฺมณปจฺจยา อฺมฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปนฺติ อาห ‘‘วตฺถุปิ ปน ลภตี’’ติ. ยถา เหฏฺา เอกมูลกํ ‘‘ทุมูลก’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ อิธาปิ ทุมูลกํ ‘‘ติมูลก’’นฺติ วทนฺติ.
๒๐๓-๒๓๓. เจตนามตฺตสงฺคาหเกติ เจตนามตฺตํเยว ปจฺจยุปฺปนฺนํ คเหตฺวา ิเต ปฺเห. ตตฺถ หิ ‘‘นกมฺมปจฺจยา เหตุปจฺจยา’’ติ วตฺตุํ สกฺกา. เอวํปกาเรติ อิทํ ‘‘ตีณีติอาทีสู’’ติ เอตฺถ อาทิ-สทฺทสฺส อตฺถวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาทิ-สทฺโท หิ ปการตฺโถว โหตี’’ติ อาห. รูปมฺปิ ลพฺภติ เจตนามตฺตเมว อสงฺคณฺหนโต.
ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏิจฺจวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สหชาตวารวณฺณนา
๒๓๔-๒๔๒. สหชาตปจฺจยกรณนฺติ สหชาตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺติ. สหชาตายตฺตภาวคมนนฺติ สหชาเต ปจฺจยธมฺเม อายตฺตภาวสฺส ¶ คมนํ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อตฺตนา สหชาตปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ¶ . เอตฺถ จ สหชาตปจฺจยสงฺขาตํ สหชาตํ กโรตีติ สหชาโต, ตถาปวตฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. ตตฺถ ปวตฺตมาโน สหชาตสทฺโท ยสฺมา ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อตฺตนา สหชาตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺตึ ตทายตฺตภาวูปคมนฺจ วทตีติ วุจฺจติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สหชาตสทฺเทน…เป… วุตฺต’’นฺติ. ตสฺส กรณสฺส คมนสฺส วาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส สหชาตปจฺจยกรณสฺส สหชาตายตฺตภาวูปคมนสฺส วา. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต’’ติ อิมสฺส กุสลํ ธมฺมํ สหชาตํ ตํสหภาวิตฺจ ปจฺจยํ กตฺวาติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘กุสลาทีนํ กมฺมภาวโต’’ติ. สหชาตปจฺจยสหภาวีนํ ปจฺจยานํ สงฺคณฺหตฺถฺเหตฺถ ‘‘สหชาตายตฺตภาวคมนํ วา’’ติ วุตฺตํ.
ตํกมฺมภาวโตติ เตสํ ยถาวุตฺตปจฺจยกรณตทายตฺตภาวคมนานํ กมฺมภาวโต. อฏฺกถายํ ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโตติ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวา’’ติ ปฏิจฺจสทฺทํ อาหริตฺวา อตฺโถ วุตฺโต, ตํ ‘‘ปฏิจฺจตฺโถ สหชาตตฺโถ’’ติ กตฺวา วุตฺตํ. สหชาตสทฺทโยเค กุสลํ ธมฺมนฺติ อุปโยควจนสฺส ยุตฺติ น วุตฺตา, ‘‘เตน สหชาโต หุตฺวา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺสิตนฺติ เกจิ. นิสฺสยวาเร ปน กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสยตฺเถน ปจฺจยํ กตฺวาติ วทนฺเตน อิธาปิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาตตฺเถน ปจฺจยํ กตฺวา’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ, ปฏิจฺจสทฺทาหรณมฺปิ อิมเมวตฺถํ าเปตีติ ทฏฺพฺพํ. อุปาทารูปํ กิฺจิ ภูตรูปสฺส อนุปาลกํ อุปตฺถมฺภกฺจ โหนฺตมฺปิ สหชาตลกฺขเณน น โหติ, ตสฺมา ปฏิจฺจตฺถํ น ผรตีติ อาห ‘‘ปฏิจฺจาติ อิมินา วจเนน ทีปิโต ปจฺจโย น โหตี’’ติ. นิทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ อุทาหรณวเสน วุตฺตํ, น อนวเสสโตติ อตฺโถ. ยถาวุตฺโตติ ปฏิจฺจตฺถผรณวเสน วุตฺโต. ยถา จ อุปาทารูปํ ภูตรูปสฺส อุปาทารูปสฺส จ ปจฺจโย น โหติ, เอวํ เปตฺวา ฉ วตฺถูนิ เสสรูปานิ อรูปธมฺมานํ ปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุวชฺชานิ รูปานิ จ อรูปาน’’นฺติ อาห.
สหชาตวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปจฺจยวารวณฺณนา
๒๔๓. ปติ-สทฺโท ¶ ¶ ปติฏฺตฺถํ ทีเปติ ‘‘สาเร ปติฏฺิโต’’ติอาทีสุ, อย-สทฺโท คตึ ทีเปติ ‘‘เอติ เอตฺถาติ อโย’’ติ.
ภูตุปาทารูปานิ สห สงฺคณฺหิตฺวา วุตฺตํ อุปาทารูปานํ วิย ภูตรูปานิ นิสฺสโย โหตีติ กตฺวา. ยทิ เอวํ กสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘มหาภูเต นิสฺสาย จิตฺตสมุฏฺานํ อุปาทารูป’’นฺติ อุปาทารูปํเยว ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิ.
๒๕๕. ปฏิจฺจวาเร สหชาเตติ ปฏิจฺจวาเร สหชาตปจฺจยวณฺณนายํ, กมฺมอุตุชานนฺติ กมฺมชานํ อุตุชานฺจ วเสน อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนา. ตถา หิ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ทฺวิสนฺตติสมุฏฺานภูตวเสน วุตฺต’’นฺติ (ปฏฺา. อฏฺ. ๑.๕๗). กมฺเม จาติ กมฺเม ชนกกมฺมปจฺจเย คหิเต. เอกนฺตาเนกนฺตกมฺมชานนฺติ เอกนฺเตน กมฺมชานํ น เอกนฺตกมฺมชานฺจ. ตตฺถ อสฺภเว เอกนฺตกมฺมชํ นาม ชีวิตินฺทฺริยํ, อิตรํ อุปาทารูปํ ภูตรูปฺจ น เอกนฺตกมฺมชํ, ตทุภยมฺปิ ตตฺถ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ, ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูป’’นฺติ อิทํ ปน กมฺมสมุฏฺานวเสเนว วุตฺตนฺติ. โส นาธิปฺเปโตติ โย ยถาทสฺสิโต ปฏิจฺจวาเร สหชาตปจฺจเย อตฺโถ วุตฺโต, โส อิธ น อธิปฺเปโต. กสฺมาติ เจ, อาห ‘‘กฏตฺตา…เป… คหิตตฺตา’’ติ. ตํ ปหายาติ ตํ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตมตฺถํ ปหาย อคฺคเหตฺวา. ยถาคหิตสฺสาติ ‘‘อสฺ…เป… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ ปาฬิยํ เอว คหิตสฺส. ปฏิจฺจ ปจฺจยาติ อิทํ ทฺวินฺนํ วารานํ อุปลกฺขณํ. ปฏิจฺจวาเร อาคตนเยน มหาภูเต ปฏิจฺจ, ปจฺจยวาเร อาคตนเยน มหาภูเต ปจฺจยา มหาภูตานํ อุปฺปตฺติ น นิวาเรตพฺพา, ตสฺมา ‘‘อุปาทารูปสงฺขาตํ กฏตฺตารูป’’นฺติ เอวํ อุปาทารูปคฺคหเณน กฏตฺตารูปํ อวิเสเสตฺวา อุปาทารูปานํ นิวตฺเตตพฺพานํ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺานานํ อตฺถิตาย กฏตฺตา…เป… วิเสสนํ ทฏฺพฺพนฺติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
๒๘๖-๒๘๗. เอกจฺจสฺส รูปสฺสาติ อเหตุกจิตฺตสมุฏฺานสฺส. อิโต ปเรสุปิ เอกจฺจรูปคฺคหเณ เอเสว นโย. จกฺขาทิธมฺมวเสนาติ จกฺขายตนาทิรูปธมฺมวเสน. จิตฺตสมุฏฺานาทิโกฏฺาสวเสนาติ จิตฺตชาทิรูปธมฺมภาควเสน. สพฺพํ ลพฺภตีติ สติปิ อิมสฺส นยสฺส ¶ นเหตุมูลกตฺเต ¶ โนนตฺถิโนวิคเตสุ เอกนฺติ คณนํ สพฺพํ รูปํ สพฺพสฺส รูปสฺส วเสน คณนา ลพฺภติ จตุสนฺตติวเสน วตฺตมาเนสุ ปฺจวีสติยา รูปธมฺเมสุ วชฺชิตพฺพสฺส อภาวา.
ปจฺจยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิสฺสยวารวณฺณนา
๓๒๙-๓๓๗. นิสฺสยปจฺจยภาวนฺติ นิสฺสยวาเร วุตฺตสฺส สหชาตปุเรชาตสฺส จ นิสฺสยฏฺสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจยภาวํ ปจฺจยวาเรน นิยเมตุนฺติ โยชนา. ตถา ปจฺจยวาเร ‘‘ปจฺจยา’’ติ วุตฺตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส สหชาตปุเรชาตภาวํ นิสฺสยวาเรน นิยเมตุนฺติ โยชนา. นิยมนฺเจตฺถ ปจฺจยฏฺนิสฺสยฏฺานํ ปริยายนฺตเรน ปกาสิตตฺตา อตฺถโต เภทาภาวทสฺสนนฺติ เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยตฺตํ นาม นิสฺสยตฺตํ, นิสฺสยตฺตํ นาม ปจฺจยตฺต’’นฺติ.
นิสฺสยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สํสฏฺวารวณฺณนา
๓๕๑-๓๖๘. สาติ สวตฺถุกา ปฏิสนฺธิ. อิธาปีติ อิมสฺมึ สํสฏฺวาเรปิ. อธิปติปุเรชาตาเสวเนสุ อนุโลมโต นกมฺมนวิปากนฌานนวิปฺปยุตฺเตสุ ปจฺจนียโต ิเตสุ น ลพฺภติ, อฺเสุ สหชาตาทีสุ อนุโลมโต เหตุอาทีสุ ปจฺจนียโต จ อนุโลมโต จ ิเตสุ ลพฺภตีติ. เตนาห ‘‘ลพฺภมานปจฺจเยสู’’ติ. อิมสฺส วิเสสสฺสาติ อิมสฺส ยถาวุตฺตสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อุทฺธฏา, ตสฺมา ตาทิสสฺส วิเสสสฺส ทสฺเสตพฺพสฺส อภาวโต วตฺถุวิรหิตา ปฏิสนฺธิ อนุทฺธฏา, น วิปฺปยุตฺเต ปจฺจนียโต ิเต อภาวโตติ อตฺโถ. เหตุปจฺจยวิรหิตมตฺตทสฺสนตฺถนฺติ อิมินา ภูตกถนํ อเหตุกคฺคหณํ น พฺยภิจารนิวตฺตนนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อเหตุกวิปากกิริยวเสนา’’ติ ภวิตพฺพํ เหตุปริยนฺตตฺตา มคฺคสฺส.
๓๖๙-๓๙๑. ‘‘เหตุมฺหิ ¶ อนุโลมโต ิเต ฌานมคฺคา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตี’’ติอาทิ ยํ อิธ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตํ เหตุปจฺจยาทิวเสน อุปฺปชฺชมาโน ¶ ธมฺโม จตฺตาโร สพฺพฏฺานิกา อาหารินฺทฺริยฌานมคฺคา จาติ อิเม อฏฺ ปจฺจเย อลภนฺโต นาม นตฺถีติ อิมินา ปฏิจฺจวาเร อนุโลมปจฺจนียวณฺณนายํ วุตฺเตน นเยน เวทิตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ปฏิจฺจวาเร…เป… นเยนา’’ติ. เสเสสูติ อเหตุกโมหวชฺชาเหตุเกสุ ปฺจวิฺาณา…เป… ฌานปจฺจยํ ลภนฺติ, ตสฺมา ‘‘อเหตุกโมโหว ฌานมคฺคปจฺจยํ ลภตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ, กิฺจ ปจฺจนียานุโลเม ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ อนุโลเมน อนุโลมวเสน สห โยชนา นตฺถิ เอเกกสฺเสว โยชนาย อาคตตฺตา, ตสฺมา อเหตุกโมโหว มคฺคปจฺจยํ ลภตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
สํสฏฺวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา
๓๙๒-๔๐๐. สทิสํ สมฺปยุตฺตนฺติ ‘‘ยํ สทิสํ, ตํ สํสฏฺ’’นฺติ วุจฺจมานํ สมฺปยุตฺตํ น โหติ ‘‘สํสฏฺา โยชิตา หยา’’ติอาทีสุ. อสํสฏฺํ โวกิณฺณนฺติ ยํ น สํสฏฺํ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โวกิณฺณมฺปิ วิมิสฺสตาย สมฺปยุตฺตนฺติ วุจฺจมานํ, ตํ สํสฏฺํ น โหติ ‘‘ยา สา วีมํสา…เป… โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุ. เอวํ อสมฺปยุตฺตสฺสปิ สํสฏฺปริยาโย อสํสฏฺสฺส จ สมฺปยุตฺตปริยาโย อตฺถีติ ตทุภยํ อิตเรตรํ นิยเมตีติ ทสฺสนตฺถํ วารทฺวยเทสนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุภยํ…เป… นิยามกํ โหตี’’ติ, สํสฏฺสทฺโท หิ โวกิณฺณฏฺโ นตฺถิ, สมฺปยุตฺตสทฺโท จ สทิสตฺโถ, ตสฺมา ยถา สํสฏฺสทฺโท สมฺปยุตฺตสทฺทาเปกฺโข สทิสตฺถโต วินิวตฺติตฺวา เอกุปฺปาทาทิสภาวเมว อตฺถํ โพเธติ, เอวํ สมฺปยุตฺตสทฺโทปิ สํสฏฺสทฺทาเปกฺโข โวกิณฺณฏฺโต วินิวตฺติตฺวาติ อฺมฺาเปกฺขสฺส สทฺททฺวยสฺส อฺมฺนิยามกตา เวทิตพฺพา.
สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปฺหาวารวิภงฺควณฺณนา
๔๐๑-๔๐๓. เต ¶ ¶ ปจฺจเยติ เต เหตุอาทิเก ปจฺจเย. ปฏิปาฏิยาติ เอตฺถ ปจฺจยปฏิปาฏิยา กุสลาทิปทปฏิปาฏิยา วาติ อาสงฺกายํ อุภยวเสนปิ อตฺโถ ยุชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ปมํ ตาว สนฺธายาห ‘‘ยถากฺกเมนา’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ‘‘เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เทสนากฺกเมน ยาย ปฏิปาฏิยา ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยา อาคตา, ตทนุรูปํ เต ทสฺเสตุนฺติ. ทุติยํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สา ปนายํ ปทปฏิปาฏิ ยสฺมา น กุสลปททสฺสนมตฺเตน ทสฺสิตา โหติ, ตสฺมา ตํ เอกเทเสน สกลํ นยโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสโล กุสลสฺสาติ…เป… โหตี’’ติ. เตนาติ นิทสฺสนมตฺเตน ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติ ปเทน. สพฺโพ ปเภโทติ ยํ ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจเย ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติอาทิโก ยตฺตโก ปเภโท วิสฺสชฺชนํ ลภติ, โส สพฺโพ ปเภโทติ อตฺโถ. เต ปจฺจเย ปฏิปาฏิยา ทสฺเสตุนฺติ เต เหตุอาทิปจฺจเย กุสลาทิปทปฏิปาฏิยา ทสฺเสตุํ.
๔๐๔. ผลวิเสสํ อากงฺขนฺตา ปฏิคฺคาหกโต วิย ทายกโตปิ ยถา ทกฺขิณา วิสุชฺฌติ, เอวํ ทานํ เทนฺตีติ อาห ‘‘วิสุทฺธํ กตฺวา’’ติ. เตสนฺติ วตฺตพฺพตารหนฺติ อิมินา โวทานสฺส สกทาคามิอาทีนํ อาเวณิกตํ ทสฺเสติ. กามํ อคฺคมคฺคปุเรจาริกมฺปิ โวทานเมว, อเสกฺโข ปน หุตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขตีติ น ตํ อิธ คหิตํ. ตนฺติ โวทานํ. โคตฺรภุจิตฺตนฺติ อฏฺมกสฺส อุปฺปชฺชนกาเล ‘‘โคตฺรภู’’ติ วตฺตพฺพตารหํ จิตฺตํ. โคตฺรภุสทิสนฺติ วา โสตาปนฺนาทิโคตฺราภิภาวีติ วา โคตฺรภุจิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺจยุปฺปนฺนํ ภูมิโต ววตฺถเปติ, ‘‘เตภูมกกุสลเมวา’’ติ เอตฺถ วิย น ปจฺจยธมฺมนฺติ อตฺโถ. เทสนนฺตรตฺตาติ ‘‘กุสลจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติอาทินา ปุคฺคลามสนเทสนโต อฺตฺตา, อฺถา คหิตํ ปุน น คณฺเหยฺยาติ อธิปฺปาโย.
๔๐๕. ราครหิตสฺส วิย โสมนสฺสรหิตสฺส จ ราคสฺส น อารมฺมเณ อสฺสาทนวเสน ปวตฺติ อชฺฌุเปกฺขนโตติ วุตฺตํ ‘‘อสฺสาทนํ…เป… กิจฺจ’’นฺติ. สหสาการปฺปวตฺตาย อุปฺปิลาวิตสภาวาย ปีติยา อาหิตวิเสสาย ตณฺหาย ตํ ตณฺหาภินนฺทนนฺติ วุจฺจตีติ ตํ สนฺธายาห ¶ ‘‘ปีติกิจฺจสหิตาย ตณฺหาย กิจฺจ’’นฺติ. ยถา จ ยถาวุตฺตกิจฺจวิเสสาย ปีติยา อาหิตวิเสสา ตณฺหา ตณฺหาภินนฺทนา, เอวํ ทิฏฺาภินนฺทนา เวทิตพฺพา. ยสฺมา ปน สา ¶ อตฺถโต ปจฺจยวิเสสวิสิฏฺา ทิฏฺิเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺาภินนฺทนา ทิฏฺิเยวา’’ติ. เอตฺถ ปนาติ ‘‘อภินนฺทตี’’ติ ปทสฺส ตณฺหาทิฏฺิวเสน วุตฺเตสุ เอเตสุ ปน ทฺวีสุ อตฺเถสุ. อภินนฺทนฺตสฺสาติ อิทํ ทิฏฺาภินนฺทนํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปจฺฉิมตฺถเมว คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อภินนฺทนฺตสฺสาติ ปน อวิเสสโต วุตฺตตฺตา ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน อภินนฺทนฺตสฺสาติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโต, ตสฺมา ‘‘อภินนฺทนา…เป… น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ อิทมิธ วจนมโนกาสํ. กสฺมา? ทิฏฺิรหิเตปิ สนฺตาเน อภินนฺทนสฺส วุตฺตตฺตา. ตณฺหาวเสน นนฺทตีติ ตณฺหาภินนฺทนวเสเนว วุตฺโต อตฺโถ ปุริโม อตฺโถ. ทฺวีสุ ปน โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาเทสูติ ทิฏฺิรหิตานิ โสมนสฺสสหคตจิตฺตานิ สนฺธายาห. ยถาวุตฺเตนาติ ‘‘สราคสฺส โสมนสฺสสฺสา’’ติอาทินา วุตฺเตน โสมนสฺเสน อสฺสาเทนฺตสฺส, ราเคน จ เตสุเยว ยถาวุตฺเตสุ ทฺวีสุ จิตฺเตสุ อสฺสาเทนฺตสฺส, จตูสุปิ โสมนสฺสสหคตจิตฺเตสุ สปฺปีติกตณฺหาย อภินนฺทนฺตสฺส, จตูสุปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ ทิฏฺาภินนฺทนาย อภินนฺทนฺตสฺส ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. เตน วุตฺตํ ‘‘อิติปิ สกฺกา โยเชตุ’’นฺติ. ยถา ทิฏฺูปนิสฺสยโต ทิฏฺาภินนฺทนา สมฺภวติ, เอวํ ตณฺหูปนิสฺสยโต ตณฺหาภินนฺทนาปิ สมฺภวตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อภินนฺทติ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนโต สปฺปีติกตณฺหาย อภินนฺทนฺตสฺส ราคุปฺปตฺติปิ วตฺตพฺพา, น วา วตฺตพฺพา ตณฺหาภินนฺทนาย เอว ราคุปฺปตฺติยา วุตฺตตฺตา.
๔๐๖. ‘‘ตทารมฺมณตายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตทารมฺมณตา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภตฺติโลโป เหตฺถ กโต’’ติ. ตทารมฺมณตาติ เอตฺถ ตา-สทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ ภาโว นาม, โส ปน ตทารมฺมณสทฺทาภิเธยฺยโต อฺโ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภาววนฺตโต วา อฺโ ภาโว นาม นตฺถี’’ติ. เอเตน สกตฺเถ อยํ ตา-สทฺโทติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘วิปาโก ตทารมฺมณภาวภูโตติ อตฺโถ’’ติ. เอตสฺมิฺจตฺเถ ‘‘ตทารมฺมณตา’’ติ ปจฺจตฺเตกวจนํ ทฏฺพฺพํ. วิฺาณฺจายตน…เป… น วุตฺตนฺติ ยทิปิ กามาวจรวิปากานมฺปิ กมฺมํ ¶ อารมฺมณํ ลพฺภติ, ตํ ปน วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนวิปากานํ วิย น เอกนฺเตน อิมสฺส วิปากจิตฺตสฺส อิทํ กมฺมํ อารมฺมณนฺติ ววตฺถิตํ กามาวจรวิปากจิตฺตานํ พหุเภทตฺตา, ตสฺมา ตํ ลพฺภมานมฺปิ น วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ กึ ตํ ลพฺภมานมฺปิ น ทสฺสิตเมวาติ อาสงฺกายํ อาห ‘‘ตทารมฺมเณน ปนา’’ติอาทิ. อนุโลมโต สมาปชฺชเน เยภุยฺเยน อาสนฺนสมาปตฺติยา อารมฺมณภาโว ทสฺสิโต, อฺถา ‘‘ปฏิโลมโต วา เอกนฺตริกวเสน วา’’ติ วจนํ นิรตฺถกํ สิยาติ อธิปฺปาโย. ภเวยฺยาติ อนาสนฺนาปิ สมาปตฺติ อารมฺมณํ ภเวยฺย, น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ ¶ อตฺโถ. เตเนว หิ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ สตีติ ยทิ อาวชฺชนาย เอว อารมฺมณภาเวน กุสลานํ ขนฺธานํ อพฺยากตารมฺมณตา อธิปฺเปตา, เอวํ สนฺเต. วตฺตพฺพํ สิยาติ ‘‘อิทฺธิวิธาณสฺสา’’ติ จ ปาฬิยํ วตฺตพฺพํ สิยา ตสฺสาปิ อาวชฺชนาย อารมฺมณภาวโต. ตํ น วุตฺตนฺติ ตํ อพฺยากตํ อิทฺธิวิธาณํ ‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺสา’’ติ น วุตฺตํ. โหนฺตีติ อารมฺมณํ โหนฺติ. ตานีติ เจโตปริยาณาทีนิ. ยาย กายจีติ เจโตปริยาณาทีนํ อฺเสฺจ กุสลานํ อารมฺมณกรณวเสน อาวชฺชนฺติยา.
๔๐๗-๔๐๙. อาทีนวทสฺสเนน สภาวโต จ อนิฏฺตามตฺตวเสน จ โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาติ โยเชตพฺพํ. อาฆาตวตฺถุอาทิเภเทน อกฺขนฺติเภทา เวทิตพฺพา.
๔๑๐. สพฺพสฺสาติ ปกรณปริจฺฉินฺเน คยฺหมาเน สพฺพสฺส อพฺยากตสฺส, อตฺถนฺตรวเสน ปน คยฺหมาเน สพฺพสฺส เยฺยสฺสาติ อตฺโถ. อสกฺกุเณยฺยตฺตาติ อิทํ วตฺตพฺพสฺส อนนฺตาปริเมยฺยตาย วุตฺตํ, น อฺาณปฏิฆาตโต.
๔๑๗. โวทานสงฺขาตํ วุฏฺานํ อปุพฺพโต น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อปุพฺพโต จิตฺตสนฺตานโต วุฏฺานํ ภวงฺคเมวา’’ติ. ตฺหิ ยถาลทฺธสฺส วิเสสสฺส โวทาปนํ ปคุณภาวาปาทนํ อปุพฺพํ นาม น โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เหฏฺิมํ เหฏฺิมฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหติ, ตสฺมา โวทานมฺปิ วุฏฺานนฺติ วุตฺต’’นฺติ. อวชฺเชตพฺพตฺตา วตฺตพฺพํ นตฺถีติ กุสลภาเวน ¶ สมานตฺตา วชฺเชตพฺพตาย อภาวโต วิภชิตฺวา วตฺตพฺพํ นตฺถิ, ตสฺมา ยเทตฺถ วิเสสนํ ลพฺภติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เนวสฺานาสฺายตนํ…เป… สมาปตฺติยา’’ติ อาห. จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ วุตฺตเมวาติ ปฏฺาเน ปน ‘‘กุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ‘‘กิริยานนฺตรํ ตทารมฺมณภาเว’’ติ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนายํ วุตฺตเมว.
ตา อุโภปีติ ยา ‘‘กุสลวิปากาเหตุกโสมนสฺสสหคตา อุเปกฺขาสหคตา จา’’ติ ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย วุตฺตา, ตา อุโภปิ โสมนสฺสสหคตมโนวิฺาณธาตุวเสน วุตฺตา. กสฺมา? ทสนฺนํ กามาวจรภวงฺคานํ อตฺตโน ตทารมฺมณกาเล สนฺตีรณกาเล จ โวฏฺพฺพนสฺส อนนฺตรปจฺจยภาวโต. อุเปกฺขาสหคตา ปน ยถาวุตฺตานํ ทสนฺนํ วิปากานํ มโนวิฺาณธาตูนํ อตฺตโน ¶ ตทารมฺมณาทิกาเล โวฏฺพฺพนกิริยสฺส สนฺตีรณกาเล มโนธาตุกิริยสฺส ภวงฺคกาเลติ โยเชตพฺพํ.
๔๒๓. ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ ชานิตฺวา. ทฬฺหํ น คเหตพฺพนฺติ ทฬฺหคฺคาหํ น คเหตพฺพํ. พลวโต…เป… วิปจฺจนโตติ เอเตน พลวตา ทุพฺพลตา จ อปฺปมาณํ, กโตกาสตา ปมาณนฺติ ทสฺเสติ. กโตกาสตา จ อวเสสปจฺจยสมวาเย วิปากาภิมุขตาติ ทฏฺพฺพํ. ยํ กิฺจีติ จ พลวํ ทุพฺพลํ วาติ อตฺโถ. วิปากชนกมฺปิ กิฺจิ กมฺมํ อุปนิสฺสยปจฺจโย น โหตีติ สกฺกา วตฺตุํ. สติ หิ กมฺมอุปนิสฺสยปจฺจยานํ อวินาภาเว วิปากตฺติเก อุปนิสฺสยปจฺจเย คหิเต กมฺมปจฺจโย วิสุํ น อุทฺธริตพฺโพ สิยา, เวทนาตฺติเก จ อุปนิสฺสเย ปจฺจนียโต ิเต กมฺมปจฺจเยน สทฺธึ อฏฺาติ น วตฺตพฺพํ สิยาติ อธิปฺปาโย. ปจฺจยทฺวยสฺส ปน ลพฺภมานตปฺปราย เทสนาย อุปนิสฺสเย คหิเตปิ กมฺมปจฺจโย อุทฺธริตพฺโพเยวาติ สกฺกา วตฺตุํ. ลพฺภมานสฺส หิ อุทฺธรณํ ายาคตํ, ตถา อุปนิสฺสเย ปจฺจนียโต ิเตปิ กมฺมปจฺจโย วตฺตพฺโพว อุปนิสฺสยสฺส อเนกเภทตฺตา, วิปากํ ชเนนฺตํ กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสโย น โหตีติ น วตฺตพฺพเมวาติ เวทิตพฺพํ.
ปรสฺส ¶ ปวตฺตํ โอมานนฺติ ปรสนฺตาเน อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตํ อวมานํ. เตสูติ โย อเนน ปุพฺเพ หโต, ตสฺส าติมิตฺเตสุ. มาตุฆาตนตฺถํ ปวตฺติตตาย ปุริมเจตนาย มาตุฆาตกมฺเมน สทิสตา, ยถา จ อาณตฺติยํ ปหาเรปิ เอเสว นโย. เตน วุตฺตํ ‘‘เอส นโย ทฺวีหิ ปกาเรหีติ เอตฺถาปี’’ติ.
วฏฺฏนิสฺสิโต ทานาทิวเสน สทฺธํ อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย ทานาทิวเสน สทฺธํ อุปฺปาเทติ นาม, น วิวฏฺฏนิสฺสิโต อวิเสเสน วุตฺตตฺตาติ อาห ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยน วทตี’’ติ. เอเตสนฺติ กายิกสุขทุกฺขานํ. เอกโตปีติ อิทํ ยทิปิ เอกสฺมึ สนฺตาเน สุขทุกฺขานํ เอกสฺมึ ขเณ อุปฺปตฺติ นตฺถิ, ปจฺจยสมาโยโค ปน เตสํ เอกชฺฌมฺปิ โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
๔๒๕. ปุริมวาเรสุ วิยาติ ปฏิจฺจวาราทีสุ ปุริเมสุ วิย. อิมสฺมินฺติ ปฺหาวาเร. ปจฺจเยน อุปฺปตฺติ วุจฺจตีติ เหตุอาทินา เตน เตน ปจฺจเยน ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ น วุจฺจติ ¶ . เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ เหตุอาทีนํ เตสํ เตสํ ปจฺจยธมฺมานํ. ตํตํปจฺจยภาโวติ เหตุอาทีนํ ตํตํปจฺจยภาโว วุจฺจติ. เตเนว ปุริเมสุ ฉสุ วาเรสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปาทคฺคหณํ กตํ, อิธ ปน ‘‘กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา ปจฺจยภาโว คหิโต. เตนาติ อุปตฺถมฺภกตฺเตน ปจฺจยภาเวน. อิธาติ ปฺหาวาเร.
๔๒๗. ปติฏฺาภูตสฺสาติ นิสฺสยภูตสฺส. กมฺมปจฺจโยติ สหชาตกมฺมปจฺจโย. ทุกมูลกทุกาวสานาติ ‘‘กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺสา’’ติ เอวํ ทุกมูลกทุกาวสานา กตฺวา วุตฺตปฺหา. ตตฺถาติ ปจฺจยวาเร. กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมาติ กุสลาพฺยากตปฺปเภทา ปจฺจยุปฺปนฺนา ธมฺมา. ยโต ตโต วาติ ปจฺจยธมฺมนิยมํ อกตฺวา ยโต ตโต วา กุสลาพฺยากตวเสน อุภยปจฺจยโต อุปฺปตฺติมตฺตเมว ตตฺถ ปจฺจยวาเร อธิปฺเปตํ, อุภยสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุภินฺนํ ยถาวุตฺตานํเยว ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว น อธิปฺเปโต อุปฺปาทปธานตฺตา ตสฺสา เทสนายาติ อธิปฺปาโย. นิสฺสยาทิภูตาติ นิสฺสยอตฺถิอวิคตภูตา ปจฺจยธมฺมา น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา กุสโล จ…เป… น วุตฺตนฺติ โยชนา.
ปฺหาวารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา
๔๓๙. เอตฺถาติ ¶ อพฺยากตมูลเก. ยทิ เอวนฺติ ยทิ กุสลากุสลมูเลหิ อลพฺภมานมฺปิ ลพฺภติ, เอวํ สนฺเต. คณนมตฺตสามฺโต, น ปจฺจยสามฺโตติ อธิปฺปาโย.
๔๔๐. นิทสฺสนวเสน ทฏฺพฺโพ เยภุยฺเยน อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยานฺจ เหตุปจฺจยสฺส วิสภาคตฺตา. อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยา จ วิสภาคาติ วิเสสเนน โย ตตฺถ สภาคภาโว, ตํ นิวตฺเตติ. ตถา ภาวาภาวโตติ ตสฺมึ เหตุปจฺจยากาเร สติ ภาวโต, เหตุธมฺมานํ เหตุปจฺจยภาเว ¶ สติ สหชาตาทิปจฺจยภาวโตติ อตฺโถ. อธิปติปจฺจยาทีนนฺติ อธิปตินฺทฺริยมคฺคปจฺจยานํ. วิสภาคตา เหตุปจฺจยสฺส. กุสลาทิเหตูนนฺติ กุสลากุสลกิริยาพฺยากตเหตูนํ. เหตุปจฺจยภาเวติ เหตุปจฺจยตฺเต เหตุภาเวน อุปการกตฺเต. วิปากปจฺจยภาวาภาวโตติ วิปากปจฺจยภาวสฺส อภาวโต. น หิ วิปากานํ วิปากปจฺจยตา อตฺถิ. วิปากเหตูนํ อิตรเหตูหิ เหตุปจฺจยตาย อตฺถิ สภาคตาติ อาห ‘‘เหตุวชฺชาน’’นฺติ. วิปากานํ วิสภาคตาย ภวิตพฺพํ, น หิ วิปากธมฺมธมฺมเนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมานํ วิปาเกหิ สภาคตา อตฺถิ ราสนฺตรภาวโตติ อธิปฺปาโย. อุภยปจฺจยสหิเตติ เหตุวิปากปจฺจยสหิเต. เหตุปจฺจยภาเว วิปากมฺหีติ เหตุปจฺจยภาเวน วตฺตมาเน วิปากธมฺเม. วิปากปจฺจยตฺตาภาวาภาวโตติ วิปากปจฺจยภาวาภาวสฺส อภาวโต. น หิ วิปาโก วิปากสฺส วิปากปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา นตฺถิ เหตุวิปากปจฺจยานํ วิสภาคตาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ อุทาหรเณน สมตฺเถนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. เหตุสหชาตปจฺจยสหิเตติ เหตุปจฺจยสหชาตปจฺจยสหิเต, อุภยปจฺจยยุตฺเตติ อตฺโถ. เหตูนนฺติ อิทํ ‘‘สหชาตปจฺจยตฺตาภาโว’’ติ อิมินาปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ. เหตูนฺหิ เหตุปจฺจยสหิเต ราสิมฺหิ เหตุปจฺจยภาโว วิย สหชาตปจฺจยภาโวปิ อตฺถีติ. ตตฺถ เหตุวชฺชานํ สหชาตธมฺมานํ เหตุธมฺมสฺส จ น สภาคตา วุจฺจติ สหชาตปจฺจเยน สภาคภาวโต. เอวมิธาปีติ ยถา เหตุสหชาตปจฺจเยสุ วุตฺตปฺปกาเรน นตฺถิ วิสภาคตา, เอวมิธาปิ ¶ เหตุวิปากปจฺจเยสุ นตฺถิ วิสภาคตาติ อตฺโถ. เอส นโย วิปฺปยุตฺตปจฺจเยปีติ ยฺวายํ นโย เหตุสหชาตปจฺจเยสุ วิสภาคตาภาโว วุตฺโต, เอส นโย เหตุสหิเต วิปฺปยุตฺตปจฺจเยปีติ อตฺโถ. ตตฺถาปิ หิ ‘‘เหตุวิปฺปยุตฺตปจฺจยสหิเต ราสิมฺหี’’ติอาทิ สกฺกา โยเชตุนฺติ. ปจฺจุปฺปนฺโน เอว ปจฺจยุปฺปนฺโน, ปจฺจโย ปน อตีโตปิ อนาคโตปิ กาลวินิมุตฺโตปิ โหตีติ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณ เหตุปจฺจยภาเว สหชาตาทิปจฺจยภาวํ สนฺธาย ตถาภาวาภาววเสน สภาคตาย วุจฺจมานาย นานากฺขณิกานํ กุสลาทีนํ เหตูนํ วิปากานฺจ วเสน วิสภาคตา ตสฺเสว เหตุสฺส น วตฺตพฺพาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อปิจา’’ติอาทินา.
อคฺคหิตวิเสสโต สามฺโต วิเสโส น สุวิฺเยฺโย โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘กุสลา วีมํสาธิปตีติ เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติ.
๔๔๑-๔๔๓. ‘‘อิตรานิ ¶ ทฺเว ลภตี’’ติ เอวํ วตฺตุํ น สกฺกา, เหตาธิปติทุเกหิ ทสฺสิตานิ ยานิ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ จตฺตาริ วิสฺสชฺชนานิ, เตสุ เหตุสหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตอินฺทฺริยมคฺคปจฺจเยสุ สมฺปยุตฺตปจฺจเย ปวิฏฺเ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิมานิ ทฺเว ลภติ. ยํ สนฺธาย อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘สเจ เตหิ สทฺธึ…เป… ตาเนว ทฺเว ลภตี’’ติ, เตหิ ปน อิตรานิ นาม ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จา’’ติ อิมานิ ทฺเวปิ สิยุํ. น หิ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิตรานิ ทฺเว ลภตีติ ปุริมปาโ’’ติอาทิ. อิตรานิ ทฺเวติ วา อฺานิ ทฺเว, ยานิ สมฺปยุตฺตปจฺจยวเสน ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ, วิปฺปยุตฺตปเวเส ปน ตโต อฺานิ อฺถาภูตานิ ทฺเว วิสฺสชฺชนานิ. ยานิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กุสโล อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺสาติ ทฺเว ลภตีติ ปนฺตี’’ติ. เตสูติ อูนตรคณนาเหตูสุ วิปากอฺมฺาทีสุ.
อนามฏฺวิปากานีติ ¶ อคฺคหิตวิปากปจฺจยานิ, ฆฏนํ อเปกฺขิตฺวา อยํ นปุํสกนิทฺเทโส. น วิปากเหตุรหิตานิ สาธารณวเสน วุตฺตตฺตา. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘สามฺโต นวนฺนมฺปิ เหตูนํ วเสน วุตฺตานี’’ติ, ‘‘วิปากเหตุปิ ลพฺภตี’’ติ จ.
ตตฺถาติ ปฺจมฆฏนโต ปฏฺาย ปฺจสุ ฆฏเนสุ. เตน วิปาเกน สห, สมํ วา อุฏฺานํ เอตสฺสาติ สมุฏฺานนฺติ อยมฺปิ อตฺโถ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปมฺปิ ตํสมุฏฺานคฺคหเณเนว สงฺคณฺหาตี’’ติ. เอเสว นโยติ อิมินา กฏตฺตารูปมฺปิ ตํสมุฏฺานคฺคหเณเนว สงฺคณฺหาตีติ อิมเมวตฺถํ อติทิสติ.
เอวมฺปีติ ‘‘เอเตสุ ปนา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตปฺปกาเรปีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอเตสุ ปน…เป… วุตฺตนเยนปี’’ติ. โย โย ปจฺจโยติ โย โย เหตุอาทิปจฺจโย มูลภาเวน ิโต ปเรสํ ปจฺจยานํ. ตปฺปจฺจยธมฺมานนฺติ เตหิ เหตุอาทิปจฺจเยหิ ปจฺจยภูตานํ เหตุอาทิธมฺมานํ. นิรวเสสอูนอูนตรอูนตมลาภกฺกเมนาติ เต ธมฺมา เยสุ วิสฺสชฺชเนสุ ยถารหํ นิรวเสสา ลพฺภนฺติ ¶ , เยสุ อูนา อูนตรา อูนตมา จ ลพฺภนฺติ, เตน กเมน ฆฏนาวจนโต ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ ยถากฺกมํ นิรวเสสาทิกฺกเมเนว ลพฺภนฺติ. เตนาห ‘‘นิรวเสสลาเภ จ…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ.
เหตุมูลกํ นิฏฺิตํ.
๔๔๕. ปฺจเม เอกนฺติ สนิสฺสยโต อพฺยากตมูลํ อกุสลนฺติ อิทํ สนฺธายาห ‘‘วตฺถุวเสน สนิสฺสยํ วกฺขตี’’ติ. น อิทนฺติ อิทํ จตุตฺถํ ฆฏนํ ลพฺภมานสฺสปิ วตฺถุสฺส วเสน ฆฏนํ น โหติ ตสฺส วกฺขมานตฺตา, ตสฺมา ‘‘อารมฺมณวเสเนวา’’ติ เอกํโส คหิโตติ อตฺถโยชนา.
๔๔๖. สหชาตปุเรชาตา เอโก นิสฺสยปจฺจโยติ อิมินา สติปิ ปจฺจยธมฺมเภเท ปจฺจยภาวเภโท นตฺถีติ ทสฺเสติ, ตถา ‘‘อตฺถิปจฺจโย’’ติ อิมินาปิ. อวิคตปจฺจโยเปตฺถ อตฺถิปจฺจเยเนว สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อตฺถิอวิคตปจฺจโย’’ติ ปาโ. สหชาตารมฺมณาธิปติ ปน น เกวลํ ปจฺจยธมฺมปฺปเภโทว, อถ โข ปจฺจยภาวเภโทปิ อตฺเถวาติ อาห ‘‘เอวํ…เป… อภาวโต’’ติ. วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ ¶ กาตุํ ‘‘นิสฺสยภาโว หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สหชาตปุเรชาตนิสฺสยาทีนนฺติ สหชาตนิสฺสยปุเรชาตนิสฺสยาทีนํ. อาทิ-สทฺเทน สหชาตปุเรชาตอตฺถิอวิคตภาเว สงฺคณฺหาติ. น ปเนวนฺติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สหชาโต หี’’ติอาทิมาห. ภินฺนสภาวาติ สมาเนปิ อธิปติสทฺทวจนียภาเว ปจฺจยภาววิสิฏฺเน สภาเวน ภินฺนสภาวา, น เหตุปจฺจยาทโย วิย สภาวมตฺเตน. เตเนวาติ ภินฺนสภาวตฺตา เอว. อฺถา ‘‘กุสโล กุสลสฺส สหชาตวเสน, อพฺยากโต อารมฺมณวเสน อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย โหตี’’ติ ตทุภยํ เอกชฺฌํ กตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺหาวารวิภงฺเค…เป… น วุตฺต’’นฺติ.
๔๔๗-๔๕๒. สาธารณวเสนาติ อธิปตินฺทฺริยภาวสามฺเน. ตถา เจว ฉ ฆฏนานิ โยเชตฺวา ทสฺเสติ ‘‘อธิปตี’’ติอาทินา. ทฺเว ปจฺจยธมฺมาติ วีริยวีมํสานํ วเสน ทฺเว ปจฺจยธมฺมา, เอโกเยว จิตฺตาธิปติวเสน. สมคฺคกานิ ปุพฺเพ วตฺตพฺพานิ สิยุํ อธิปติปฏิปาฏิยาติ อธิปฺปาโย. ปมฺหิ วีริยาธิปติ ปจฺฉา จิตฺตาธิปตีติ. เตสํ อาหารมคฺคปจฺจยานํ ¶ ปจฺฉา วุตฺตานิ สมคฺคกานิ. สทิสตฺตาติ อิทํ ปรโต ‘‘เหตุวเสน วุตฺตฆฏเนหิ สทิสตฺตา’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๔๕๗-๔๖๐. ทุมูลกนฺติ กุสลาพฺยากตมูลกํ. ตํ กุสลมูลเกสุ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนายํ อาห ‘‘อพฺยากตสหิตสฺส กุสลสฺส ปจฺจยภาวทสฺสนวเสนา’’ติ. เอตฺถาติ อนุโลมคณเน. ยถาวุตฺเตสูติ ‘‘สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตมูลเกสู’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ สหชาตาทิมูลเกสุ. อตฺถิอวิคตมูลกวชฺเชสูติ อตฺถิอวิคตมูลกานิ เปตฺวา อวเสเสสุ อาหาเรน อาหารปจฺจเยน ฆฏนานิ น โยชิตานีติ สมฺพนฺโธ. อธิปตินฺทฺริเยหิ จ นิสฺสยาทิวชฺเชสุ สหชาตาทีสุ ฆฏนานิ น โยชิตานีติ โยชนา. เตสูติ เหตุกมฺมฌานมคฺเคสุ อาหาเร อธิปตินฺทฺริเยสุ จ ตํตํฆฏนวเสน ยถาวุตฺเตสุ โยชิยมาเนสุ. เตนาติ เหตุอาทิอรูปธมฺมานํเยว ลพฺภนโต. เตหิ ฆฏนานีติ เหตุอาทีหิ โยชิยมานานิ ฆฏนานิ. รูปมิสฺสกตฺตาภาเวนาติ อิทํ วุตฺตสทิสตาย การณวจนํ. กสฺมา ปเนตฺถ อตฺถิอวิคตมูลกานิ นิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานิ ¶ เตหิ วชฺชิตานีติ อาห ‘‘อตฺถิอวิคเตหิ ปนา’’ติอาทิ. นิสฺสยาทีหิ โยชิยมานานิ อธิปตินฺทฺริยานิ รูปมิสฺสกานิ โหนฺตีติ น วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ยทิ เอวํ กสฺมา อตฺถิอวิคตมูลเกสุ อาหาเรน, นิสฺสยาทิมูลเกสุ จ อธิปตินฺทฺริเยหิ โยชนา กตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อธิปตาหารินฺทฺริยมูลเกสู’’ติอาทิ.
๔๗๓-๔๗๗. เอทิเสสุ าเนสุ ขนฺธ-สทฺโท อรูเปสฺเวว นิรุฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘น ปวตฺเต วิย ขนฺธาเยว ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คเหตพฺพา’’ติ. กฏตฺตารูปมฺปิ ปน ลพฺภตีติ อิมินา ‘‘เอกกฺขณิกกมฺมวเสน วุตฺตานี’’ติ วจนํ ปฏิกฺขิปติ. ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘กสฺมา น วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปากฏตรํ กโรนฺโต ‘‘นนู’’ติอาทึ วตฺวา ปุน ตํ อุทาหรเณน วิภาเวตุํ ‘‘ยถาจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณนิสฺสยปจฺจยภาเวนาติ อารมฺมณปจฺจยภาเวน นิสฺสยปจฺจยภาเวน จ. กมฺมสฺส จ ปจฺจยภาโว ปากโฏเยวาติ อาห ‘‘กมฺมมฺปิ อารมฺมณปจฺจยภาเวน วตฺตพฺพ’’นฺติ. ทฺวินฺนํ ปจฺจยภาวานนฺติ กมฺมารมฺมณปจฺจยภาวานํ. อฺมฺปฏิกฺเขปโตติ อิมินา ทฺวินฺนํ ปจฺจยภาวานํ ภินฺนตฺตา ปวตฺติอาการสฺส เอกกฺขเณ เอกสฺมึ ปจฺจยธมฺเม อยุชฺชมานตํ ทสฺเสติ. ยถาทสฺสิตสฺส นิทสฺสิตพฺเพน อสมานตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺหิ…เป… ยุตฺตํ วตฺตุ’’นฺติ อาห. กมฺมํ ปนาติอาทินา กมฺมารมฺมณปจฺจยานํ ¶ ปวตฺติอาการสฺส ภินฺนตฺตา เอกชฺฌํ หุตฺวา อปฺปวตฺติเมว วิภาเวติ. ยโต เต อฺมฺํ ปฏิกฺเขปกา วุตฺตา, กสฺมา ปน ตํเยว วตฺถุ อารมฺมณปจฺจโย โหติ นิสฺสยปจฺจโย จ, น ตํเยว กมฺมํ อารมฺมณปจฺจโย จ กมฺมปจฺจโย จาติ? น โจเทตพฺพเมตํ, ธมฺมสภาโว เอโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอส จ สภาโว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วตฺตมานานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ. ยนฺติ อิทํ ‘‘วตฺตพฺพตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิยมานํ ‘‘ยา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วิปริณาเมตพฺพํ. ยถาติอาทินา ตเมวตฺถํ อุทาหรณทสฺสเนน วิภาเวติ.
๔๗๘-๔๘๓. ยํ วิฺาณํ อธิปติปจฺจโย น โหติ, ตํ อนามฏฺาธิปติภาวํ ทฏฺพฺพํ. วตฺถุสฺส วเสนาติ หาเปตพฺพสฺส วตฺถุสฺส วเสน.
๔๘๔-๔๙๕. อรูปินฺทฺริยานิ ¶ รูปานํ ปจฺจยตฺเตน ลพฺภนฺตีติ โยชนา. ยทิปิ เอวํ วุตฺตํ รูปินฺทฺริยานํ อรูปานํ ปจฺจยตฺตฺจ ลพฺภตีติ อาห ‘‘จกฺขาทีนิ จ ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ ลพฺภนฺตี’’ติ. ตํสมานคติกาติ วีริเยน สมานคติกา มคฺคปจฺจยตาย.
๕๑๑-๕๑๔. วิปฺปยุตฺตมูลเก ‘‘ทสเม กุสลาทโย จิตฺตสมุฏฺานาน’’นฺติ อิทํ ปวตฺติวเสน อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปน ‘ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วตฺถุ จ ขนฺธาน’นฺติ อิทมฺปิ ลพฺภตี’’ติ. ตสฺส ทสฺสนวเสนาติ ตสฺส วตฺถุสฺส ทสฺสนวเสน, น อนวเสสโต ปจฺจยธมฺมสฺส ทสฺสนวเสน. เตนาห ‘‘ขนฺธา จ วตฺถุสฺสาติ อิทมฺปิ ปน ลพฺภเตวา’’ติ. น วชฺเชตพฺพานีติ เตสมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน โยเชตพฺพตฺตา.
๕๑๕-๕๑๘. อรูปวตฺถารมฺมณมหาภูตอินฺทฺริยาหารานํ ปจฺจยธมฺมานนฺติ อตฺโถ. ‘‘อาหารินฺทฺริยปจฺจยา จา’’ติปิ ปน วตฺตพฺพํ. กสฺมา? น หิ อินฺทฺริยาหารานํ วเสน สหชาตาทโย ลพฺภนฺติ, อินฺทฺริยาหารานํ ปน วเสน อินฺทฺริยาหารปจฺจยาว ลพฺภนฺติ. ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ หิ อุทฺทิสิตฺวา อตฺถิปจฺจโย วิภตฺโตติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อาหารคฺคหเณน กพฬีกาโร อาหาโรว คหิโต, อินฺทฺริยคฺคหเณน จ รูปชีวิตินฺทฺริยเมว, เสสาหารินฺทฺริยานิ สหชาตาทีสฺเวว อนฺโตคธานิ กตานิ. ยานิ ตทนฺโตคธานิ, เต สนฺธาย อฏฺกถายํ ‘อรูปวตฺถารมฺมณมหาภูตอินฺทฺริยาหารานํ วเสนา’ติ เอตฺถ อินฺทฺริยาหารคฺคหณํ กตนฺติ ‘สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยา ลพฺภนฺตี’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
ตตฺถ ¶ อรูปานํ สหชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยปจฺจยภาโว ยถารหํ เวทิตพฺโพ. วตฺถุ สหชาตํ ปุเรชาตฺจ, อารมฺมณํ ปุเรชาตเมว, อภิฺาาณสฺส ปน กทาจิ สหชาตมฺปิ อารมฺมณปจฺจโย โหติเยว. สหชาตคฺคหเณน ปเนตฺถ สหชาตปจฺจยภูโตว คยฺหติ, โส จ เอกุปฺปาทาทิลกฺขณยุตฺโตวาติ โย ธมฺโม สหชาโต หุตฺวา อารมฺมณํ โหติ, น โส อิธ อธิปฺเปโต. ยทิ สหชาโตปิ อารมฺมณํ โหติ, กสฺมา ปาฬิยํ ตถา น วิภตฺตนฺติ? เอกกลาปปริยาปนฺนสฺส เอกุปฺปาทาทิลกฺขณยุตฺตสฺส ภินฺนกลาปปริยาปนฺนโต สงฺกรโมจนตฺถํ. อปิจ อปฺปจุรภาวโต อปากฏภาวโต จ ตํ น คหิตํ ¶ . ตโตติ นวมโตติ อตฺโถ, น ทสมโตติ อธิปฺปาโย. น หิ เอกาทสเม อธิปติ อตฺถีติ. ตถา จุทฺทสเมติ เอตฺถ ตถา-สทฺเทน วตฺถุคฺคหเณน จกฺขาทิวตฺถูนิปิ คหิตานีติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ. ตเทวาติ อารมฺมณเมว.
๕๑๙. สหชาตานิ วิยาติ สหชาตปจฺจยสหิตานิ วิย ฆฏนานิ. สหชาเตนาติ สหชาตปจฺจเยน. ตานีติ ‘‘ปกิณฺณกฆฏนานี’’ติ วุตฺตฆฏนานิ. ยานิ หิ สหชาตปจฺจเยน น โยชิตานิ, ตาเนตฺถ ปกิณฺณกฆฏนานีติ วุตฺตานิ. ปุเรชาต…เป… วเสนาติ เอตฺถ อยํ โยชนา – ปุเรชาตสฺส ปจฺฉาชาตสฺส อาหารสฺส อินฺทฺริยสฺส จ สหชาเตน อฺมฺฺจ สามฺวเสน, เตสํเยว สหชาเตน อฺมฺฺจ อสามฺวเสน จาติ วุตฺตํ โหติ. ยถา ปุเรชาตสฺส ปจฺฉาชาตสฺส จ สหชาเตน อสามฺํ ภินฺนสภาวตฺตา, ตโต เอว อาหารินฺทฺริยานมฺปิ เตน อสามฺํ, เอวํ ปุเรชาตาทีนํ จตุนฺนมฺปิ อฺมฺํ อสามฺํ ภินฺนสภาวตฺตา. เอวํ อสามฺวเสน อสมานตาวเสน ยถาวุตฺตานิ ฆฏนานิ วิปฺปกิณฺณานิ. ยถา ปน สหชาตปจฺจยธมฺมา อรูปกฺขนฺธาทโย เตเนว สหชาตปจฺจยตาสงฺขาเตน มิถูนํ สมานภาเวน อฺเหิ อสํกิณฺณา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจโย โหนฺตีติ อสามฺวเสน เตสํ ปวตฺติ, เอวํ ปุเรชาตาทิปจฺจยธมฺมาปีติ เตสํ สหชาเตน อฺมฺฺจ ยถาวุตฺตสฺส สามฺสฺส อสามฺสฺส จ วเสน ตานิ ฆฏนานิ วิปฺปกิณฺณานีติ ปกิณฺณกานิ วุตฺตานิ. เอวํ สนฺเต สหชาตานมฺปิ ฆฏนานํ ปกิณฺณกภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, เตสํ สหชาตตาย เอว อวิปฺปกิณฺณภาวสิทฺธิโต. เตน วุตฺตํ ‘‘สหชาตํ อคฺคเหตฺวา วุตฺตานิ ปกิณฺณกานิ นามา’’ติ.
ตานีติ ปกิณฺณกฆฏนานิ. กุสลวิปากาติ กุสลา จ วิปากา จ, เย อภินฺนลกฺขณา หุตฺวา กุสลสภาวา วิปากสภาวา จาติ อตฺโถ. เอวํสภาวฺจ เอกํ อฺินฺทฺริยเมวาติ ¶ อาห ‘‘อิทํ…เป… ลพฺภตี’’ติ. นนุ จ สทฺธินฺทฺริยาทิวเสนปิ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ? เตสํ กิริยสภาวตาปิ อตฺเถวาติ. ทุกฺขนฺติ เจตสิกทุกฺขํ. เตนาห ‘‘อกุสลเมวา’’ติ. วิปากสฺส ทุกฺขสฺสาติ โยชนา. เตน วุตฺตํ ‘‘อฌานงฺคตฺตา’’ติ. อกุสลวิปากกิริยาติ วิจิกิจฺฉาจิตฺตปฺจวิฺาณกิริยามโนธาตูสุ ปวตฺตนโต อกุสลวิปากกิริยาว โหติ จิตฺตฏฺิตีติ ¶ อตฺโถ. ยสฺมา อกุสลวิปากาติ เอวมตฺเถ คยฺหมาเน ทุกฺขสฺส จิตฺตฏฺิติยา จ วเสน ยถา ฌาเนสุ, เอวํ อฺเสํ วเสน อฺเสุ จ น ลพฺภติ, ตสฺมา อกุสลสฺส วิปากาติ เอวมตฺเถ คยฺหมาเน ทุกฺขินฺทฺริยสฺส วเสน อินฺทฺริเยสุ ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อกุสลสฺส…เป… ลพฺเภยฺยา’’ติ. อิมสฺมึ กุสลตฺติเก วิปาโก วิปากาพฺยากตมิจฺเจว คยฺหติ, น อกุสลาทิปเทหิ วิเสเสตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลวิปากา…เป… นตฺถี’’ติ อาห.
ปฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา
๕๒๗. นเหตุปจฺจเยนาติ เอตฺถ น-กาโร อฺตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เหตุปจฺจยโต อฺเน ปจฺจเยนา’’ติ อาห. อคฺคหิตคฺคหเณนาหิ สหชาตาทิสงฺคหวเสน อคฺคหิตานํ คหเณน. อฏฺ โหนฺตีติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อาคตา อารมฺมณาทโย อฏฺ ปจฺจยา โหนฺติ. เตสูติ อฏฺสุ ปจฺจเยสุ. ตีหีติ อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยปจฺจเยหิ. ทฺวีหีติ อารมฺมณปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจเยหิ. ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจเยติ ตสฺมึ ตสฺมึ เหตุอาทิเก ปจฺจเย. ตโต เหตุอาทิปจฺจยโต. ยถาโยคํ โยเชตพฺพาติ ยสฺมึ ปจฺจเย ปจฺจนียโต ิเต เย ปจฺจยา อนุโลมโต โยชนํ ลภนฺติ, เต โยเชตพฺพาติ อตฺโถ.
ทฺวินฺนนฺติ อนนฺตรูปนิสฺสยสฺส ปกตูปนิสฺสยสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ. วตฺถุปุเรชาตสฺส วเสน ปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตสฺส อารมฺมเณน สงฺคหิตตฺตา. อฺิสฺสา เจตนายาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาเวเนว ปวตฺตาย เจตนาย. อรูปาหารา อปริจฺจตฺตสหชาตภาวา เอว ¶ อาหารปจฺจโย โหนฺติ, รูปาหาโร ิติปฺปตฺโตเยวาติ วุตฺตํ ‘‘สหชาตโต อฺสฺส กพฬีการาหารสฺส วเสน อาหาโร’’ติ. สหชาตโต อฺสฺสาติ จ อิทํ อรูปาหารนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ, น กพฬีการาหารวิเสสนิวตฺตนตฺถํ ตาทิสสฺเสว ตสฺส อภาวโต. น หิ รูปาหาโร สหชาตปจฺจโย โหติ, นาปิ ปุเรชาตปจฺจโย โหติ ¶ . ยถา สหชาตานํ สหชาตปจฺจโย น โหติ, เอวํ ปุเรชาตานํ ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหติ, ปจฺฉาชาตานฺจ ปุเรชาตปจฺจโย น โหติ. กสฺมา? ตาทิสสฺส ปจฺจยลกฺขณสฺส อภาวโต. เยสฺหิ โย ชนโก, น เตหิ ตสฺส สหชาตตา อตฺถิ, นาปิ ปุเรชาตตา ปุเรชาตปจฺจยลกฺขณยุตฺตา, ปจฺฉาชาตปจฺจยตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ รูปธมฺมตฺตา. อุปตฺถมฺภกตฺเตปิ เอเสว นโย, ตสฺมา สหชาตาทิวิธุโร เอว ตสฺส ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. เตเนว หิ ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ เอตฺถ รูปชีวิตินฺทฺริยํ วิย รูปาหาโร วิสุํ คหิโต. ตถา จาห ‘‘รูปาหาโร…เป… อาหารปจฺจโยว โหตี’’ติ. สหชาตโต ปุเรชาตโต จ อฺสฺส รูปชีวิตินฺทฺริยสฺสาติ เอตฺถ รูปาหาเร วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวฺจ กตฺวาติ ปุริมปุริเมหิ อสงฺคหิตสงฺคณฺหนวเสน ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ คหิตตฺตา ตถา รูปาหารสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส จ วเสน อิธ อาหารินฺทฺริยปจฺจยานํ คหิตตฺตาติ อตฺโถ, อฺถา ‘‘อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ อธิปฺปาโย. เตเนวาห ‘‘อารมฺมณ…เป… อิจฺเจว วุตฺต’’นฺติ. ตทฺาภาวาติ ตโต อารมฺมณาทิปจฺจยโต อฺสฺส อิธาธิปฺเปตกมฺมาทิปจฺจยสฺส กุสเล อภาวา. ตสฺมาติ ยสฺมา อารมฺมณโต อฺเสํ ทฺวินฺนํ วเสน อุปนิสฺสโย วุตฺโต, ตสฺมา ‘‘อารมฺมณาธิปติ อารมฺมณปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ วตฺตพฺพํ, น อารมฺมณูปนิสฺสเยติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ กสฺมา ปริตฺตตฺติกปฺหาวารปจฺจนีเย อารมฺมณํ น วุตฺตํ. อุปนิสฺสเยน หิ อสงฺคหิตตฺเต ตํ วตฺตพฺพเมว สิยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุริเมหิ อสงฺคหิตวเสน วุตฺตานนฺติ ปุริเมหิ ปจฺจเยหิ อสงฺคหิตวเสน วุตฺตานํ ปจฺฉิมานํ ปจฺจยานํ. สงฺคหิตวิวชฺชนาภาวโตติ อตฺตนา สมานลกฺขณตาย สงฺคหิตสฺส ปจฺจยสฺส วิวชฺชนาภาวโต, วิวชฺชเน การณํ นตฺถีติ อตฺโถ. อุปนิสฺสยโต อฺารมฺมณาภาวโตติ อปฺปมาโณ ธมฺโม อปฺปมาณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหนฺโต อารมฺมณูปนิสฺสโยว โหติ อารมฺมณาธิปติภาวโตติ อตฺโถ. ยถา อารมฺมเณ คหิเต อารมฺมณูปนิสฺสโย คหิโตว โหติ พลวารมฺมณภาวโต ¶ , เอวํ อารมฺมณูปนิสฺสเย คหิเต อารมฺมณํ ¶ คหิตเมว โหติ ตํสภาวตฺตาติ ตตฺถ ตํ วิสุํ น อุทฺธฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘น ปน อารมฺมณูปนิสฺสยสฺส อารมฺมเณ อสงฺคหิตตฺตา’’ติ.
ปจฺฉาชาตอาหารานนฺติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปุเรชาตกายโต ปจฺฉาชาตานํ อรูปาหารานํ. เต หิ อตฺตนา สหชาตอรูปธมฺมานํ ตํสมุฏฺานรูปธมฺมานมฺปิ สหชาตอตฺถิปจฺจยา โหนฺติ, ปุเรชาตานํ ปน วตฺถูนํ ปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจโย. ปจฺฉาชาตินฺทฺริยานนฺติ ปจฺฉาชาตานํ อรูปินฺทฺริยานํ. เสสํ อาหาเร วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ. ยสฺมา เอเต อาหารินฺทฺริยา ยสฺมึ ขเณ ปุเรชาตอตฺถิปจฺจยํ ลภนฺติ, ตสฺมึเยว ขเณ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหชาตอตฺถิปจฺจโย ปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจโย จ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สหาปิ อตฺถิอวิคตปจฺจยภาโว โหตี’’ติ. ติณฺณนฺติ สหชาตาทีนํ ติณฺณํ. ฉหิ เภเทหีติ วิสุํ คหิเตหิ สหชาตาทีหิ ปฺจหิ ยถารหํ เอกชฺฌํ คหิตเภเทน จาติ ฉหิ อตฺถิปจฺจยเภเทหิ. เอเกกํ สงฺคเหตฺวาติ อตฺถิปจฺจยลกฺขณํ อวิคตปจฺจยลกฺขณฺจ วิสุํ วิสุํ ฉหิ เภเทหิ สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ.
อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโตติ วตฺตพฺพํ จกฺขาทีนํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา, สปรสนฺตานิกานฺจ อินฺทฺริยานํ อนธิปฺเปตตฺตา. นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ปุเรชาตภูตานนฺติ อธิปฺปาโย. เตสฺหิ ปุเรชาเต สงฺคโห. ตเทกเทสสฺสาติ อารมฺมเณกเทสสฺส, อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยานนฺติ อตฺโถ. เตสนฺติ นิสฺสยาทีนํ. อุปนิสฺสยาทีสูติ อุปนิสฺสยปุเรชาตปจฺจยาทีสุ. ตํ ปน ปุเรชาตภูตํ อารมฺมณํ. ตตฺถาติ อุปนิสฺสยปจฺจยสงฺคเห. ยถาวุตฺตนโย เจตฺถ เอกนฺเตน คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เอว-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ, อฺถา เตสุ ปฺเหสุ เอกสภาวโตว ปจฺจยสฺส อาคมนํ วุตฺตํ สิยา. เตนาติ ‘‘เอโกวา’’ติ อวธารเณน อคฺคหิเตน. เตสูติ สหชาตปุเรชาตปจฺจเยสุ. อุกฺกฏฺวเสนาติ ‘‘เอโก ทฺเว’’ติอาทินา วุตฺตอุกฺกํสวเสน. เต เต ปจฺจเย สงฺคเหตฺวาติ เต เหตุอาทิปจฺจเย สหชาตาทิปจฺจเยหิ สงฺคเหตฺวา. ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโทติ โสฬสาทิเภเทน สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโท.
ปเภทปริหานีสูติ ¶ สหชาตปจฺจยาทีหิ สงฺคหิตปจฺจยปฺปเภเท ตํตํปจฺจยปฏิกฺเขเป ปฺหาปริหานิยฺจาติ ¶ อตฺโถ. นเหตุปจฺจยาติ อิมินา เหตุปจฺจยโต อฺเ ปจฺจยา คหิตาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นเหตุปจฺจยาติ เอตฺถ ลพฺภมานปจฺจเย สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวาติ สพฺพปจฺจนียสาธารณลกฺขณวเสน วุตฺตตฺตา เอว น วตฺตพฺพํ สิยา, น หิ เหตุปจฺจเย ปจฺจนียโต ิเต เหตุธมฺโม เหตุสฺส ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํ. วีสติ ปจฺจยาติ เหตุปจฺจเยน สทฺธึ วีสติ ปจฺจยา. ปริหานียํ วิตฺถารกถํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนา.
๕๒๘. เตหิ เตหิ ปจฺจเยหีติ สหชาตปจฺจยาทีหิ เตหิ เตหิ สงฺคาหกภูเตหิ ปจฺจเยหิ. เต เต ปจฺจยาติ สงฺคเหตพฺพา อฺมฺปจฺจยาทโย เหตุปจฺจยาทโย วา เต เต ปจฺจยา. อฺเสํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ สพฺเพสํ สมฺภวนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ทฺเวเยวาติ อารมฺมณาธิปตึ อปเนตฺวา อาห. อพฺยากตสฺสปีติ ปิ-สทฺเทน น เกวลํ กุสลสฺเสว, อถ โข อพฺยากตสฺสปีติ กุสลํ สมฺปิณฺเฑติ.
๕๓๐. เตน สทฺธินฺติ วตฺถุนา สทฺธึ. สุทฺธานนฺติ เกวลานํ วตฺถุนา วินา จ คหิตานํ กุสลกฺขนฺธานํ. ยทิปิ วตฺถุนา สทฺธึ สหชาตฏฺโ นตฺถิ, นิสฺสยาทิภาโว ปน อตฺเถวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุนา ปนา’’ติอาทิมาห.
สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยานํ อตฺถิปจฺจเยน สงฺคเหตพฺพตฺตา สหชาตาทีหิ สงฺคเหตพฺพานํ ตํสงฺคโห สุกโรติ ทสฺเสตุํ อุปนิสฺสเยน สงฺคเหตพฺพานํ สงฺคโห วุตฺตนโย เอวาติ วุตฺตํ ‘‘จตูสุ สพฺพปจฺจเย สงฺคณฺหิตฺวา’’ติ. กมฺมํ ปน สหชาตูปนิสฺสเยหิ อสงฺคเหตพฺพตาปิ อตฺถีติ สรูปโต คหิตํ, อฺถา ‘‘ตีสุ ปจฺจเยสู’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. มิสฺสกามิสฺสกสฺสาติ สหชาตปุเรชาตาทิภาเวหิ มิสฺสกสฺส ตถา อมิสฺสกสฺส จ. วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาติ อตฺถิปจฺจยวิภาคสงฺคาหกานํ สหชาตาทีนํ คหเณน. สพฺพปจฺจยานํ…เป… โหตีติ อิมินา ‘‘อิมสฺมึ ปน ปจฺจยุทฺธาเร’’ติอาทินา วุตฺโตปิ ปจฺจยสงฺคโห อิธ อตฺถโต ทสฺสิโตเยวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ.
นิสฺสโย ¶ กสฺมา น วุตฺโต? สหชาตนิสฺสโย ปุเรชาตนิสฺสโยติ หิ สกฺกา วิภชิตุนฺติ อธิปฺปาโย. วิปฺปยุตฺโต วา กสฺมา น วุตฺโต? ปุเรชาตวิปฺปยุตฺโต ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโตติ วิภชิตุํ สกฺกาติ อตฺโถ. ยํ มิสฺสกามิสฺสกภาวํ มนสิ กตฺวา ‘‘อวตฺตพฺพตฺตา’’ติ ¶ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิสฺสโย ตาวา’’ติอาทิมาห. วิเสสิตพฺโพ ‘‘วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อวิเสเสน ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา. โส วิยาติ อตฺถิปจฺจโย วิย, นิสฺสยปจฺจโย วิย วา อตฺถิปจฺจยวิเสสาภาเวน วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น วตฺตพฺโพว. ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ วิย ปเภทสพฺภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหชาตปุเรชาตานฺจา’’ติอาทิมาห. ตถาติอาทินา วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘วกฺขตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มคฺคผลธมฺมานํ มคฺคผลตํสมุฏฺานรูปวเสน สหชาตอตฺถิปจฺจโย เตสํเยว ปุเรชาตจตุสนฺตติรูปวเสน ปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจโย วุตฺโต, น ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโว วกฺขตีติ โยชนา. โสติ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย.
เหตุอาทีนํ สหชาตนฺโตคธตฺตา เหตุอาทโย ตพฺพิเสสา โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สหชาตปจฺจโย จ เหตุอาทีหิ วิเสเสตพฺโพ’’ติ. โสติ สหชาตปจฺจโย. วิรุทฺธปจฺจเยหีติ สหชาตปุเรชาตสฺส สหชาตาทิภาเวน วิรุทฺเธหิ ปจฺจเยหิ. เตนาห ‘‘อุปฺปตฺติกาลวิรุทฺเธหิ ปจฺจเยหี’’ติ.
ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจนียคณนวณฺณนา
นเหตุมูลกวณฺณนา
๕๓๒. อธิปติปจฺจยาทิภูโต อารมฺมณปจฺจโยติ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเย วทติ. เต จ ยสฺมา อารมฺมณสภาวา เอว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริหายติเยวา’’ติ. ปนฺนรสสูติ ทุติเย สหชาตปจฺจเย ‘‘เหตุปจฺจโย’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ. เอกาทสนฺนํ วเสนาติ สหชาตปจฺจโย, สหชาตตาวิสิฏฺา อธิปตินิสฺสยกมฺมาหารินฺทฺริยตฺถิอวิคตเหตุฌานมคฺคา จาติ อิเมสํ เอกาทสนฺนํ ¶ วเสน. สหชาเต อนฺโตคธา เหตุอาทโย. ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเตติ ตสฺมึ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต ปจฺจนียโต ิเต. อนนฺโตคธา สหชาเต ¶ , เก ปน เตติ อาห ‘‘อารมฺมณาธิปติปุเรชาตนิสฺสยาทโย’’ติ. อารมฺมณาทิอากาเรนาติ อารมฺมณปุเรชาตนิสฺสยนานากฺขณิกกมฺมาทิอากาเรน.
ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเตติ ตสฺมึ สหชาตปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต. อิเม วาราติ สหชาตํ ปุเรชาตนฺติ วิสฺสชฺชิตวารา. เอเต นิสฺสยาทโยติ สหชาตตาวิสิฏฺเ นิสฺสยาทิเก วทติ, น อิตเร. เตนาห ‘‘ยสฺมา จ…เป… ปฏิกฺเขเปน ปฏิกฺขิตฺตา’’ติ.
นิสฺสยาทิภูตฺจ สหชาตปจฺจยํ เปตฺวาติ เอเตน ‘‘เปตฺวา สหชาตปจฺจย’’นฺติ เอตฺถ อนฺโตคธนิสฺสยาทิภาโวเยว สหชาตปจฺจโย คหิโตติ ทสฺเสติ. นิสฺสยาทีติ อาทิ-สทฺเทน เหตุอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อฺมฺปจฺจยธมฺมวเสน ปวตฺติสพฺภาวโตติ อฺมฺปจฺจยธมฺมวเสน สหชาตาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต อฺมฺเ ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘กุสโล กุสลาพฺยากตสฺสา’’ติ วาโร ปริหายติ. เตสํ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนานนฺติ อิทํ สามฺวจนมฺปิ ‘‘อฺมฺปจฺจยสงฺคหํ คตา’’ติ วจนโต อฺมฺปจฺจยลาภีนํเยว คหณํ สิยาติ อาสงฺกํ นิวตฺเตตุํ ‘‘กุสโล จ กุสลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมุทายภูโตติ จตุกฺขนฺธสมุทายภูโต. เอกเทสภูเตหีติ ตสฺเสว เอกเทสภูเตหิ. ‘‘กุสโล ปนา’’ติอาทิ ‘‘นอฺมฺปจฺจเยน…เป… ปริหายตี’’ติ อิมสฺส อฏฺกถาวจนสฺส สมาธานวจนํ.
รูปกฺขนฺเธกเทโสว โหนฺติ รูปาหารรูปินฺทฺริยวเสน, ‘‘เอกนฺเตน วิปฺปยุตฺตปจฺจยธมฺเมหี’’ติ วุตฺตธมฺมา ‘‘เต’’ติ ปจฺจามฏฺาติ อาห ‘‘เตติ เต วิปฺปยุตฺตปจฺจยธมฺมา’’ติ.
๕๓๓. ปจฺจนียคณนํ ทสฺเสตุนฺติ วุตฺเตปิ นนุ ปจฺจยคณนเมว ทสฺสิตํ โหตีติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ตํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘ปจฺจนียวารคณนา หิ ทสฺสิตา’’ติ. พลวกมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, อิตรํ กมฺมปจฺจโย เอวาติ อาห ‘‘วิปากสฺสปิ ปน…เป… กมฺมปจฺจโย โหตี’’ติ.
นเหตุมูลกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๓๔. ปริจฺฉินฺนคณนานีติ ¶ อิทํ น คณนาเปกฺขํ, อถ โข วิสฺสชฺชนาเปกฺขนฺติ อาห ¶ ‘‘ปริจฺฉินฺนคณนานิ วิสฺสชฺชนานี’’ติ. ปจฺจนียโต ิโตปิ เหตุ นยานํ มูลภาเวเนว ิโตติ อาห ‘‘เหตุมูลเก’’ติ, อฏฺกถายํ ปน ‘‘นเหตุมูลก’’มิจฺเจว วุตฺตํ.
๕๓๘. มูลํ สงฺขิปิตฺวาติ สตฺตมูลกํ อฏฺมูลกํ นวมูลกฺจ สงฺขิปิตฺวา. ทฺวีสูติ ‘‘ตีณี’’ติ วุตฺเตสุ ตีสุ วิสฺสชฺชเนสุ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเมสุ. เตนาห ‘‘วิปาโก ปจฺจยุปฺปนฺโน โหตี’’ติ. ตติเยติ ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิมสฺมึ. เตสมุฏฺานิกกาโยติ อุตุจิตฺตาหารานํ วเสน เตสมุฏฺานิกกาโย.
๕๔๕. เอตํ ทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยถา อรูปํ อรูปสฺส, เอวํ รูปมฺปิ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหตีติ. รูปาพฺยากโต อรูปาพฺยากตสฺสาติ อิทํ วตฺถุขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตํ. อรูปาพฺยากโต รูปาพฺยากตสฺสาติ อิทํ ปน จิตฺตสมุฏฺานรูปฺจาติ เตสํ เอกนฺติโก วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘สหชาต…เป… โหติเยวา’’ติ. สหชาตาหารินฺทฺริยวเสนาติ สหชาตอรูปาหารินฺทฺริยวเสน.
๕๔๖. เอกมูลเกกาวสานา อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ลพฺภนฺตีติ อิทํ ยถารหวเสน วุตฺตนฺติ ตํ ยถารหํ ปฏิกฺเขปาปฏิกฺเขปวเสนปิ ทสฺเสตพฺพนฺติ ‘‘อตฺถิปจฺจเย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุริเมสูติ นารมฺมณาทีสุ. นวาติ เอกมูลกาวสานา นว. ทฺเวเยวาติ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม ทฺเวเยว.
ปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๕๕๐. อิเมเหวาติ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อกุสโล อกุสลสฺสา’’ติ อิเมหิ เอว สมานา โหนฺติ กุสลาทิตาสามฺเน. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถาภาวโต ปน น อนุรูปา’’ติ. ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติอาทินา ¶ ¶ สติปิ อุทฺเทสโต สามฺเ เยภุยฺเยน สิยา วิภงฺเค วิเสโสติ อาห ‘‘ยถาโยคํ นิทฺเทสโต จา’’ติ.
๕๕๑. เหตุนามนฺติ เหตุ จ ตํ นามฺจาติ เหตุนามํ. ปจฺจยนฺติ ตเมว ปจฺจยภูตํ สนฺธายาติ โยชนา.
๕๕๒. ทฺวินฺนมฺปิ อธิปตีนนฺติ สหชาตารมฺมณาธิปตีนํ วเสน, ตํ ‘‘กุสลํ กุสลสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จา’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. นารมฺมเณ สตฺตาติ สหชาตาธิปติสฺส วเสน วุตฺตํ, น สหชาเต สตฺตาติ อารมฺมณาธิปติสฺส วเสน วุตฺตนฺติ โยชนา. เอวนฺติ ยถา อธิปติมฺหิ วุตฺตํ, เอวํ สพฺพตฺถ สพฺพปจฺจเยสุ. ‘‘ตสฺมึ ตสฺมึ…เป… อุทฺธริตพฺพา’’ติ วตฺวา ตสฺส คณนุทฺธารสฺส สุกรตํ อุปายฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุโลเม…เป… วิฺาตุ’’นฺติ อาห.
อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๖๓๑. ปริหาปนคณนายาติ ปริหาเปตพฺพคณนาย สมานตฺตฺจ น เอกนฺติกํ อูนตมภาวสฺสปิ สมฺภวโตติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘นเหตุนารมฺมณทุกสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ สทฺธึ โยชิยมาเนน อูนตรคณเนน อธิปติปจฺจเยน ปริหีนาปีติ โยชนา. สทฺธึ ปริหีนาปีติ วา อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘อธิปติปจฺจเยนา’’ติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. เอตนฺติ ลกฺขณํ.
อฏฺานนฺติ อนุโลมโต อฏฺานํ อติฏฺนํ. ติฏฺนฺตีติ อนุโลมโตติ โยชนา. เตสนฺติ เหตุอาทีนํ. อิตเรสูติ ยาทิสา อธิปฺเปตา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อธิปตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมานิ ทฺเวติ ‘‘กุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺส, อกุสลาอพฺยากตา อพฺยากตสฺสา’’ติ อิมานิ จ ทฺเว.
นเหตุมูลกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖๓๖. เหตุยา ¶ ¶ วุตฺเตหิ ตีหีติ เหตุปจฺจยา วุตฺเตหิ ตีหิ วิสฺสชฺชเนหิ สทฺธึ. วารสามฺเมว วทติ, น อตฺถสามฺนฺติ อธิปฺปาโย. ตถา กมฺเม ตีณีติ เหตุยา วุตฺตาเนวาติ จาติ ‘‘กมฺเม ตีณี’’ติ เอตฺถ ‘‘เหตุยา วุตฺตาเนวา’’ติ อิมสฺมึ อตฺถวจเนปิ ตถา วารสามฺเมว สนฺธาย วทตีติ อตฺโถ.
๖๔๔. เอเกกเมวาติ เอเกกเมว วิสฺสชฺชนํ.
๖๕๐. สกฏฺาเนติ อตฺตนา ิตฏฺาเน. ตโต ปเรตราติ ตโต อคฺคหิตปจฺจยโต ปเรตรา ปจฺจนียโต. นาหาเร…เป… ลาโภ โหตีติ อาหารปจฺจเย ปจฺจนียโต ิเต อินฺทฺริยปจฺจยํ, อนุโลมโต อินฺทฺริยปจฺจเย จ ปจฺจนียโต ิเต อาหารปจฺจยํ อนุโลมโต โยเชตฺวา ยถา ปฺโห ลพฺภตีติ อตฺโถ. เตสูติ อาหารินฺทฺริเยสุ. ทฺวิธา ภินฺนานิ ปจฺจนียโต อนุโลมโต จ โยเชตพฺพภาเวน.
ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา นิฏฺิตา.
กุสลตฺติกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เวทนาตฺติกวณฺณนา
๑. เวทนาตฺติเก ปฏิจฺจาทินิยมนฺติ ติกปทสมฺพนฺธวเสน ปฏิจฺจวาราทีสุ วตฺตพฺพํ ปฏิจฺจสหชาตฏฺาทินิยมนํ น ลภนฺติ เวทนารูปนิพฺพานานิ. กสฺมา? ติกมุตฺตกตฺตา. ตถา ปจฺจยุปฺปนฺนวจนํ. น หิ สกฺกา วตฺตุํ เวทนํ รูปํ นิพฺพานฺจ สนฺธาย ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต อุปฺปชฺชตี’’ติ. ติกธมฺมานนฺติ เวทนาตฺติกธมฺมานํ. ตตฺถาติ เหตุปจฺจยาทีสุ. ยถานุรูปโตติ เวทนาทีสุ โย ยสฺส เวทนาย สมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ¶ อารมฺมณาทิปจฺจโย ภวิตุํ ยุตฺโต, ตทนุรูปโต. อารมฺมณาทีติ อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาทิเก สงฺคณฺหาติ.
๑๐. กุสลตฺติเกปิ ปริหีนนฺติ อิทํ ปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตํ. รูปารูปธมฺมปริคฺคาหกตฺตาติ อิทํ อนาทิภูตสฺสปิ สหชาตสฺส อาทิมฺหิ ปเน ¶ การณวจนํ. อาทิ-สทฺเทนาติ ‘‘สหชาตาทโย’’ติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน. ยถารหํ อารพฺภ อุปฺปตฺติวเสน สพฺเพ อรูปธมฺมา อารมฺมณาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยุปฺปนฺนวเสน สพฺพารูปธมฺมปริคฺคาหกานํ อารมฺมณาทีน’’นฺติ. อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาทิเก สงฺคณฺหาติ. เตนาติ ‘‘สพฺพารูปธมฺมปริคฺคาหกา ปนา’’ติอาทิวจเนน. สพฺพฏฺานิกานํ…เป… ทสฺสิตา โหติ สหชาตทสฺสเนนาติ อตฺโถ. เอกเทสปริหานิทสฺสเนเนว หิ สมุทายปริหานิ ทสฺสิตา โหตีติ. สหชาตาทโยติ วา อาทิ-สทฺเทน สพฺพฏฺานิกา จตฺตาโรปิ ทสฺสิตา โหนฺตีติ. สหชาตมูลกาติ สหชาตปจฺจเย สติ ภวนฺตา น สหชาตํ ปุรโต กตฺวา ปาฬิยํ อาคตา. เตนาห ‘‘สหชาตนิพนฺธนา…เป… วุตฺตํ โหตี’’ติ. โส ปจฺฉาชาโต กสฺมา ปน น ปริหายตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาย ปริหานิยํ อปริหานิยฺจ. สหชาตนิพนฺธเนหีติ สหชาตธมฺมนิมิตฺเตหิ ปจฺจยภาเวหิ อิธ ปจฺจยธมฺมเหตุโก วุตฺโต. เอตฺเถวาติ ปริหานิยํเยว. สา หิ อิธ อธิกตา. สหชาตนิพนฺธนานเมว ปริหานีติ วุตฺเต ‘‘กึ สพฺเพสํเยว เนสํ ปริหานี’’ติ อาสงฺกาย อาห ‘‘สหชาต…เป… ทสฺสิตเมต’’นฺติ.
๑๗. นยทสฺสนเมว กโรตีติ ยถา อเหตุกกิริยเจตนํ สนฺธาย ‘‘นเหตุปจฺจยา นกมฺมปจฺจยา’’ติ วตฺตุํ ลพฺภา, เอวํ นวิปากปจฺจยาติปิ ลพฺภา. อเหตุกโมหํ ปน สนฺธาย ‘‘นเหตุปจฺจยา นวิปากปจฺจยา’’ติ ลพฺภา, น ‘‘นกมฺมปจฺจยา’’ติ. เตนาห ‘‘น จ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสามฺทสฺสน’’นฺติอาทิ.
๒๕-๓๗. ยถา กุสลตฺติกํ, เอวํ คเณตพฺพนฺติ อิทํ ยํ สนฺธาย ปาฬิยํ นิกฺขิตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เหตุมูลกานํ…เป… นคณนสามฺ’’นฺติ. น หิ กุสลตฺติเก อนุโลมปจฺจนีเย คณนาหิ เวทนาตฺติเก ตา สมานา. ปริวตฺเตตฺวาปิ โยชิตาติ เอตฺถ ‘‘นเหตุปจฺจยา นปุเรชาตปจฺจยา อารมฺมเณ เอก’’นฺติ อารมฺมณํ ปมํ วตฺวา วตฺตพฺพมฺปิ ปุเรชาตํ ¶ ปริวตฺเตตฺวา ปมํ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. ตถา นเหตุปจฺจยา กมฺเม ตีณีติ อิทเมว ปทํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘นกมฺมปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติ.
๓๙. ตํสมฺปยุตฺเตติ ¶ เตน โทมนสฺเสน สมฺปยุตฺเต. โทมนสฺสสีเสน สมฺปยุตฺตธมฺมา วุตฺตา. สทฺธาปฺจเกสูติ สทฺธาสีลสุตจาคปฺาสุ. กตฺตพฺพนฺติ วา โยชนา กาตพฺพาติ อตฺโถ. อวเสเสสูติ ราคาทีสุ. ปาฬิคติทสฺสนตฺถนฺติ ‘‘เอวํ ปาฬิ ปวตฺตา’’ติ ปาฬิยา ปวตฺติทสฺสนตฺถํ. ราคาทีหิ อุปนิสฺสยภูเตหิ. อนุปฺปตฺติโตติ น อุปฺปชฺชนโต. ตํ ปาฬิคตึ ติกนฺตรปาฬิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลตฺติเกปิหี’’ติอาทิมาห. อิธาปีติ อิมสฺมึ เวทนาตฺติเกปิ.
๖๒. อนฺตฺตนฺติ อเภทํ. สุขเวทนาสมฺปยุตฺโต หิ ธมฺโม สุขเวทนาสมฺปยุตฺตสฺเสว ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, น อิตเรสํ. เอส นโย เสสปเทสุ เสเสสุ จ ‘‘ตีณี’’ติ อาคตฏฺาเนสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพานิ ตีณิ สุทฺธานํ ติณฺณํ ปทานํ วเสน เวทิตพฺพานี’’ติ. ‘‘ปจฺฉาชาตา อรูปธมฺมานํ ปจฺจโย น โหนฺตี’’ติ ยุตฺตเมตํ, ปุเรชาตา ปน อรูปธมฺมานํ ปจฺจยา น โหนฺตีติ กถมิทํ คเหตพฺพนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปุเรชาตา’’ติอาทิ, ปุเรชาตา หุตฺวา ปจฺจโย น โหนฺตีติ อตฺโถ. ปุริมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา ิตา หิ รูปธมฺมา ปจฺฉา อุปฺปนฺนานํ อรูปธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจโย โหนฺติ, น จายํ นโย อรูปธมฺเมสุ ลพฺภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุเรชาตตฺตาภาวโต’’ติ. ตถา ปจฺฉาชาตตฺตาภาวโตติ ยถา อิมสฺมึ ติเก กสฺสจิ ธมฺมสฺส ปุเรชาตตฺตาภาวโต ปุเรชาตปจฺจโย น โหนฺตีติ วุตฺตํ, ตถา ปจฺฉาชาตตฺตาภาวโต ปจฺฉาชาตา หุตฺวา ปจฺจโย น โหนฺติ, ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหนฺตีติ อตฺโถ. น หิ เอกสฺมึ สนฺตาเน เกสุจิ อรูปธมฺเมสุ ปมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา ิเตสุ ปจฺฉา เกจิ อรูปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ยโต เต เตสํ ปจฺฉาชาตปจฺจโย ภเวยฺยุํ.
๘๓-๘๗. อวเสเสสุ อฏฺสูติ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม’’ติอาทินา เอกมูลเกกาวสานา เย นว นว วารา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ ลพฺภนฺติ, เตสุ ยถาวุตฺตเมกํ วชฺเชตฺวา เสเสสุ อฏฺสุ. ตีสฺเววาติ สุทฺเธสุ ตีสฺเวว สหชาตกมฺมปจฺจโย ลพฺภติ.
เวทนาตฺติกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วิปากตฺติกวณฺณนา
๑-๒๓. โสเยวาติ ¶ ¶ อกตสมาเสหิ ปเทหิ โย อตฺโถ วุจฺจติ, โสเยว อตฺโถ วุตฺโต โหติ.
๒๔-๕๒. ตนฺติ ตํ วจนํ, ตํ วา กฏตฺตารูปํ. ยสฺมา จิตฺตสมุฏฺานสฺส อุปาทารูปสฺส ยถา ขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติ, ตถา มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติ. น หิ ตสฺส ตทุภยํ วินา อุปฺปตฺติ อตฺถิ, น เอวํ กฏตฺตารูปสฺส. ตฺหิ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปชฺชมานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ อุปาทารูปสฺส ตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ตเทว วุตฺตํ, น กฏตฺตารูปํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาห. ยทิปิ กฏตฺตารูปํ ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอตฺถ น คหิตํ, วจนนฺตเรน ปน คหิตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวตฺติยํ ปนา’’ติอาทิมาห. เอวฺจ กตฺวาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติยา อภาวโตเยว. นาหารปจฺจเยติ อาหารปจฺจเย ปจฺจนียโต ิเต. ตมฺปีติ กฏตฺตารูปมฺปิ. ิติกฺขเณ กฏตฺตารูปสฺส อาหาโร อุปตฺถมฺภโก โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ.
วิปากตฺติกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา
๕๑. อธิปติธมฺโมเยว โลกุตฺตรธมฺเมสุ นาธิปติปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘นาธิปติปจฺจยาติ สยํ อธิปติภูตตฺตา’’ติ. นนุ อธิปติธมฺโมปิ อารมฺมณาธิปติวเสน อธิปติปจฺจเยน อุปฺปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อวิรหิตา…เป… ทสฺเสตี’’ติ. อวิรหิตารมฺมณาธิปตีสูติ โลกุตฺตเร สนฺธายาห. เต หิ นิพฺพานารมฺมณตฺตา เอวํ วุจฺจติ. ปิ-สทฺเทน โก ปน วาโท วิรหิตารมฺมณาธิปติอเนกนฺตารมฺมณาธิปตีสูติ ทสฺเสติ.
๗๒. อนุปาลนุปตฺถมฺภนวเสนาติ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย กฏตฺตารูปานํ อนุปาลนวเสน โอชา ตสฺเสว กมฺมชกายสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสนาติ โยชนา. เอตสฺมึ ¶ ปน อตฺเถ สตีติ ¶ กมฺมชกลาเป โอชา ตสฺเสว กมฺมชกายสฺส อุปตฺถมฺภกวเสน ปจฺจโย โหตีติ เอตสฺมึ อตฺเถ ลพฺภมาเน. อาหารนฺติปิ วตฺตพฺพนฺติ ยถา ชีวิตินฺทฺริยวเสน ‘‘อุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ยถาวุตฺตอาหารสฺสปิ วเสน วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยสฺมึ กลาเป กมฺมชา โอชา กทาจิ ตสฺเสว อุปตฺถมฺภนปจฺจโย โหตีติ อยมตฺโถ อฏฺกถายํ ทสฺสิโต. ยทิ กมฺมชา โอชา เอกํสโต สกลาปรูปูปตฺถมฺภนวเสเนว ปวตฺตติ, ตถา สติ อิมาย ปาฬิยา วิโรโธ สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จ…เป… โหตี’’ติ อฏฺกถาวจนํ อุทฺธริตฺวา ตตฺถ โทสํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอวํ สตี’’ติ อาห. ตตฺถ ตนฺติ ตํ วจนํ. อนชฺโฌหฏาย อตฺตโน ปจฺจยโต นิพฺพตฺตาย, ปจฺจโย เจตฺถ กมฺมํเยว. เตนาห ‘‘สสนฺตานคตาย อุปาทินฺโนชายา’’ติ.
อยมฺปิ ปฺโห, น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตอาหาโรเยวาติ อธิปฺปาโย. อุทฺธริตพฺโพ สิยา, น จ อุทฺธโฏ. ตสฺมาติ เอตสฺส ‘‘วาโท พลวตโร’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ. กสฺมา ปน ยถาวุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปฺเหสุ อาหาโร น อุทฺธโฏติ อาห ‘‘อชฺโฌหฏสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ทุติยปฺโหติ ทุกมูลเก ทุติยปฺโหติ โยชนา. ทุติยปฺโห จ น อุทฺธโฏติ เอตฺถาปิ ‘‘อชฺโฌหฏสฺส…เป… อภาวโต’’ติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิตรสฺสาติ อนชฺโฌหฏสฺส. อชฺโฌหฏเมว น อนชฺโฌหฏํ, ยถาวุตฺโตชนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘พลวตโร’’ติ วตฺวา ตสฺส พลวตรภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. กติปยาโลเป อชฺโฌหริตฺวา วสิตฺวา ิตสฺส วิย อชฺโฌหฏมตฺตาหิ มณฺฑูกาทีหิ อชฺโฌหารกสฺส สรีเร วิเสสาธานํ เวทิตพฺพํ.
อิธ วุตฺเตหีติ อิมสฺมึ อุปาทินฺนตฺติเก วุตฺเตหิ. เอกมูลกทุกติกาวสานปฺหวิสฺสชฺชเนหีติ เอกปทมูลเกหิ ทุกาวสาเนหิ ติกาวสาเนหิ จ ปฺหวิสฺสชฺชเนหิ. เต ปน ‘‘อนุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จ ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนอนุปาทานิยสฺส จ ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เวทิตพฺโพ. อิธาติ อิมสฺมึ อุปาทินฺนตฺติเก. ทุติยทุกาวสาเน วิยาติ ทุติยทุกาวสาเน ปฺหวิสฺสชฺชเน วิย, ‘‘อนุปาทินฺนุปาทานิโย ¶ ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส จ ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตํ ปจฺฉาชาต’’นฺติ เอตสฺส วิสฺสชฺชเน วิยาติ อตฺโถ. อยฺจ อตฺโถ ตติยปทมูลเกสุ ทุกติกาวสานปฺเหสุปิ ลพฺภเตว ¶ . ยทิ ปน เต ปฺหา กุสลตฺติเกปิ ลพฺภนฺติ, อถ กสฺมา ตตฺถ น อุทฺธฏาติ อาห ‘‘สุขาวโพธนตฺถํ ปน ตตฺถ สหชาตวเสเนว วิสฺสชฺชนํ กต’’นฺติ. สหชาตวเสเนวาติ สหชาตอตฺถิปจฺจยวเสเนว. เอกมูลกทุกาวสานาติ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จา’’ติ เอวํปการา ปฺหา. ตตฺถ กุสลตฺติเก อุทฺธฏา. อิธ ปน อิมสฺมึ อุปาทินฺนตฺติเก. เอเตหิ ยถาวุตฺเตหิ วิสฺสชฺชเนหิ. เอโก ธมฺโมติ เอโก เวทนาทิโก ปจฺจยธมฺโม. อเนเกหีติ สหชาตปจฺฉาชาตาทีหิ อเนเกหิ อตฺถิปจฺจยวิเสเสหิ. อเนเกสํ ธมฺมานนฺติ อเนเกสํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ. เอโก อตฺถิปจฺจโยติ อิทํ อตฺถิปจฺจยตาสามฺโต วุตฺตํ.
อิทานิ ยถาวุตฺตํ อวุตฺตฺจ อตฺถิปจฺจเย ลพฺภมานํ วิเสสํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘เอโก หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอโกติ อตฺถิปจฺจยวิเสเสสุ เอโก. เอกสฺสาติ ตาทิสสฺเสว เอกสฺส. อฺถา หิ เอโก ธมฺโม เอกสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย นาม นตฺถิ. เอเกเนวาติ สหชาตอตฺถิปจฺจเยเนว ยถา โอกฺกนฺติกฺขเณ วตฺถุ. ตฺหิ อตฺตนา สหชาตสฺส นามสฺส สหชาตอตฺถิปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติ, น ปุเรชาตาทินา. เอโก สหชาตอรูปกฺขนฺโธ อเนเกสํ อตฺตนา สหชาตานํ อรูปกฺขนฺธานํ เอเกน สหชาตอตฺถิปจฺจเยน, อเนเกหิ สหชาตปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจเยหิ ยถากฺกมํ อตฺตนา สหชาตานํ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ ปุเรชาตานํ เตสมุฏฺานิกรูปานํ. อเนโก ปุเรชาตวตฺถุรูปฺเจว สหชาตอรูปกฺขนฺธา จ เอกสฺส อรูปกฺขนฺธสฺส ยถากฺกมํ ปุเรชาตสหชาตอตฺถิปจฺจเยหิ. อเนโก อรูปธมฺโม อเนเกสํ สหชาตอรูปธมฺมานํ ปุเรชาตรูปธมฺมานฺจ สหชาตปจฺฉาชาตอตฺถิปจฺจเยหิ. อเนโก วา อาหารินฺทฺริยปฺปกาโร อเนเกสํ รูปธมฺมานํ ยถารหํ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสน อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เอวํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ อสมานตฺเตปิ อยมตฺโถ สมฺภวติ, สมานตฺเต ¶ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เตนาห ‘‘สมานตฺเต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาน’’นฺติ. สหชาตํ ปุเรชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตีติ สหชาตอตฺถิปจฺจยธมฺโม ปุเรชาตอตฺถิปจฺจยธมฺเมน สเหว อตฺถิปจฺจโย โหติ. ยถา วตฺถุนา ปุเรชาตอตฺถิปจฺจยํ ลภนฺตา เอว กุสลาทิธมฺมา สหชาตานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ สหชาตอตฺถิปจฺจโย โหนฺติ, ตถา เต ปุเรชาตสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโยปิ โหนฺติเยว. เตนาห ‘‘ปจฺฉาชาเตน จา’’ติ. อตฺถิปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. อยํ สหชาตปจฺฉาชาตานํ อตฺถิปจฺจยภาโว ปจฺจยธมฺมานํ อเภเท เอว อิจฺฉิโต, น เภเท. เตนาห ‘‘อนฺธมฺมตฺเตน…เป… นานาธมฺมตฺเต’’ติ.
อิทานิ ¶ ตสฺส นานาธมฺมตฺเต อภาวํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต ‘‘ยทิ สิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอโก อตฺถิปจฺจยภาโว นตฺถีติ เอกสฺเสว ปจฺจยธมฺมสฺส วเสน ลพฺภมาโน เอโก อตฺถิปจฺจยภาโว นตฺถิ. กสฺมา? วิโรธโต. เตน วุตฺตํ ‘‘สหชาต…เป… น วุตฺต’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวาติ สหชาตปจฺฉาชาตานํ เอกธมฺมวเสน สห อลาภโต เอว. เอกธมฺมวเสนาติ เอกสฺเสว ปจฺจยธมฺมสฺส วเสน. เตนาห ‘‘นานาธมฺมานํ วิรุทฺธสภาวตฺตา’’ติ. วิรุทฺธสภาวตา จ สหชาตปจฺฉาชาตวเสน เวทิตพฺพา, อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตราทิภาวโตติ. อฺถาติ เตสํ สหชาตปจฺฉาชาตานํ เอกชฺฌํ ลาเภ. อินฺทฺริยปฏิกฺเขเปปีติ อินฺทฺริยปจฺจเย ปจฺจนีกโต ิเตปิ. ตสฺส ปฺหสฺส ลาภโตติ ‘‘อุปาทินฺนุปาทานิโย จ อนุปาทินฺนุปาทานิโย จ ธมฺมา อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺส ปฺหสฺส ลาภโต. พาวีสาติ เอกมูลกาวสานา นว, เอกมูลกทุกาวสานา ปฺจ, เอกมูลกติกาวสานเมกํ, ทุกมูลเกกาวสานา จตฺตาโร, ทุกมูลกาวสานา ทฺเว, ทุกมูลกติกาวสานเมกนฺติ เอวํ พาวีสติ. ยถา ปุพฺเพ สหชาตํ ปุเรชาเตน สเหว อตฺถิปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ, เอวํ ปุเรชาตมฺปิ เตนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุเรชาตํ สหชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตี’’ติ. ตตฺถ สหชาเตเนว สหาติ สหชาเตน สเหว. อฏฺานปฺปยุตฺโต หิ อยํ เอว-สทฺโท, สหชาเตน น วินา ปุเรชาตอตฺถิปจฺจโยติ อตฺโถ. อิตเรสุ ปน อตฺถิปจฺจยธมฺเมสุ นิยโม นตฺถิ เตหิ ¶ สหาปิ วินาปิ ภาวโต. เตนาห ‘‘น อิตเรหี’’ติ. ตมฺปิ วตฺถุ ตํสหิตปุเรชาตเมวาติ ยํ ‘‘ปุเรชาตํ สหชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ วตฺถุปุเรชาตฺเจว ตํสหิตารมฺมณปุเรชาตเมว จ, น เกวลํ อารมฺมณปุเรชาตํ. เตนาห ‘‘น อิตร’’นฺติ.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปานฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘กุสลตฺติเก หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยทิ ปุเรชาตํ ตํสหชาเตน วินาปิ อตฺถิปจฺจโย สิยา, ‘‘นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา อตฺถิยา ปฺจา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, วุตฺตฺเจตํ, ตสฺมา วิฺายติ ‘‘ปุเรชาตํ สหชาเตน สเหว อตฺถิปจฺจโย โหตี’’ติ. นวิปฺปยุตฺเต พาวีสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺถาติ สนิทสฺสนตฺติเก. อตฺถิวิภงฺเคติ อตฺถิปจฺจยสฺส วิภชเน. ติกมูลเกกาวสานนฺติ ‘‘สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ จ อนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ จ อนิทสฺสนอปฺปฏิโฆ จ ธมฺมา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆสฺส ธมฺมสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ติกมูลโก เอกาวสาโน ปฺโห อุทฺธโฏ. ปจฺจยุทฺธาเรติ จ ตตฺเถว ปจฺจยุทฺธาเร. ตถา จ โส ปฺโห อุทฺธโฏ. ตยิทํ กถํ, ยทิ ปุเรชาตํ สหชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหตีติ โจทนายํ อาห ‘‘ตํ วตฺถุสหิตสฺส…เป… ปจฺจยภาวโต’’ติ. ตสฺสตฺโถ ¶ – ยทิปิ ตตฺถ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆคฺคหเณน อารมฺมณปุเรชาตสฺส อตฺถิปจฺจยภาโว วุตฺโต, ตถาปิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆคฺคหณโต วตฺถุมฺปิ คหิตนฺติ วตฺถุสหิตสฺส อารมฺมณปุเรชาตสฺส สหชาเตน สเหว อตฺถิปจฺจยภาโว วุตฺโตติ. ปจฺฉาชาตํ อาหารินฺทฺริเยเหว สห อตฺถิปจฺจโย โหติ, น ปุเรชาเตนาติ อธิปฺปาโย. อนฺธมฺมตฺเตติ ปจฺจยธมฺมสฺส อนฺตฺเต. สหชาเตน สห อตฺถิปจฺจโย โหตีติ โยชนา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ตตฺถาปิ ปฏิโยคิปุเรชาตํเยว ทฏฺพฺพํ. ‘‘อตฺถิปจฺจยวิเสเสสุ ปนา’’ติอาทินา อตฺตนา ทสฺสิตํ วิจารํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิคมนวเสน ปจฺจามสติ.
อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วิตกฺกตฺติกวณฺณนา
๒๒. วิตกฺกตฺติเก ¶ สตฺตสุ มูลเกสูติ ‘‘สวิตกฺกสวิจารํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา อาคตานิ ตีณิ เอกกานิ, ตีณิ ทุกานิ, เอกํ ติกนฺติ เอวํ เอกมูลกานิ ยานิ สตฺตมูลกานิ, เตสุ. ยถากฺกมนฺติ ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมน. สตฺตาติ ปเม เอกเก สตฺต. ปฺจาติ ทุติเย ปฺจ. ตานิมานิ เหตุปจฺจเย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิ. อิธ ปน ปวตฺติวเสเนว โยเชตพฺพํ. ตีณีติอาทีสุ ตติเย ตีณิ, จตุตฺเถ เอกํ, ปฺจเม ตีณิ, ฉฏฺเปิ ตีณิ, สตฺตเม เอกํ. ตานิ ปน ยถากฺกมํ ตติยปทํ ปฏิจฺจ ตติยปททุติยปทตทุภยวเสน, ปมปทตติยปทานิ ปฏิจฺจ ตติยปทวเสน, ปมปททุติยปทานิ ปฏิจฺจ ปมปทตติยปทตทุภยวเสน, ทุติยปทตติยปทานิ ปฏิจฺจ ปมปทตติยปทตทุภยวเสน, ปมทุติยตติยปทานิ ปฏิจฺจ ตติยปทวเสเนว เวทิตพฺพานิ. อฺมฺเ อฏฺวีสาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน คณนา เวทิตพฺพา. เอวนฺติ ยถาวุตฺตํ คณนํ ปจฺจามสติ. ทุติยตติยมูลเกสุ เอกํ เอกนฺติ ทุติยมูลเก เอกํ, ตติยมูลเก เอกนฺติ โยเชตพฺพํ. ตถา อาเสวเนติ ยถา ปุเรชาเต เอกาทส, ตถา อาเสวเนติ อตฺโถ. อฺานีติ อธิปติอฺมฺปุเรชาตาเสวนโต อฺเสุ ปจฺจเยสุ คณนานิ. เหตุอารมฺมณสทิสานีติ เหตุอารมฺมณปจฺจเยสุ คณนาสทิสานิ.
๓๑. อวิเสเสนาติ ¶ ‘‘วิปาก’’นฺติ วิเสสนํ อกตฺวา น ปน วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ โยชนา. ตตฺถ การณํ วตฺตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิมาห. อิตเรสนฺติ โลกิยวิปากานํ. เต วิสุํ นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตาติ เต ยถาวุตฺตโลกิยวิปากา อวิตกฺกวิจารมตฺตสามฺโต วิสุํ นีหริตฺวา วุตฺตา. ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ อวิตกฺกวิจารมตฺตา อธิปตี’’ติ วุตฺตราสิ ปุริมโกฏฺาโส.
๓๘. เอตนฺติ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺก…เป… สห คจฺฉนฺเตนา’’ติ อาคตปาฬิปทํ. ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มูลํ…เป… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. ตตฺถ อวิตกฺก…เป… โยเชนฺเตนาติ อวิตกฺเกหิ อวิตกฺกปริยาเยน วุตฺเตหิ อวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกอวิจารปเทหิ สห มูลปทํ ¶ , อาเสวนมูลกเมว วา คจฺฉนฺเตน โยเชนฺเตน นปุเรชาตสทิสํ นาเสวเน ปาฬิคมนํ กาตพฺพํ, ปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตํ วิปาเกน สห คจฺฉนฺเตนา’’ติ ทิสฺสติ, วิปาเกน วิเสสนภูเตน สห โยเชนฺเตนาติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘วิปากํ อวิตกฺกวิจารมตฺตนฺติอาทิ โยเชตพฺพ’’นฺติ.
เอกมูลเก ปาฬิยํ โยชิตเมวาติ ‘‘ทุมูลเกสุ ปเม’’ติ วุตฺตํ.
๔๙. มูลปทเมว อวสานภาเวนาติ ‘‘สวิตกฺกสวิจารํ ธมฺมํ ปจฺจยา สวิตกฺกสวิจาโร ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา มูลปทเมว อวสานภาเวน โยชิตํ. สตฺต โมหา อุทฺธริตพฺพาติ อิทํ นเหตุปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฏิจฺจวาเร หิ อเหตุกโมโห ติกฺขตฺตุเมว อาคโต. อิธ ปน ‘‘วตฺถุํ ปจฺจยา’’ติอาทินา จตูสุปิ มูลเกสุ อาคโต, ตสฺมา สตฺตกฺขตฺตุํ อาคมนํ สนฺธาย ‘‘สตฺต โมหา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อุปนิสฺสเยน สงฺคหิตตฺตาติ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว กมฺมปจฺจยสฺส สงฺคหิตตฺตา. สพฺพสฺสปิ รูปารูปาวจรกมฺมสฺส พลวภาวโต อุปนิสฺสยตฺตาภาโว นตฺถิ, ยโต ตํ ‘‘ครู’’ติ วุจฺจติ, กมฺมกฺขยกรสฺส ปน กมฺมสฺส พลวภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อิมมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปาทินฺนตฺติกปฺหาวารปจฺจนีเย หิ…เป… วิฺายตี’’ติ.
วิตกฺกตฺติกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกวณฺณนา
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ¶ วิจาริตนเยน วิจาเรตพฺพนฺติ อิทํ ‘‘น จ ปุถุชฺชนานํ ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺโย, อิตเรสํ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย น โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติอาทินา อตฺตนา อานีตํ ¶ อมตคฺคปถวินิจฺฉยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏีกาย อตฺถวิวรเณ วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏฺานปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตา.
อิติ ปฺจปกรณมูลฏีกาย ลีนตฺถวณฺณนา
อนุฏีกา สมตฺตา.
อภิธมฺมสฺส อนุฏีกา สมตฺตา.