📜
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทโส
จิตฺตํ ¶ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;
จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโน.
ตตฺถ จิตฺตนฺติ วิสยวิชานนํ จิตฺตํ, ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ? วุจฺจเต – สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปิ จิตฺตํ.
วิจิตฺตกรณา ¶ จิตฺตํ, อตฺตโน จิตฺตตาย วา;
ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ, วิจิตฺเต จิตฺตกมฺมเก;
จิตฺตสมฺมุติ ทฏฺพฺพา, วิฺาเณ อิธ วิฺุนา.
ตํ ปน สารมฺมณโต เอกวิธํ, สวิปากาวิปากโต ทุวิธํ. ตตฺถ สวิปากํ นาม กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ. กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธํ.
ตตฺถ ¶ กุสลนฺติ ปเนตสฺส โก วจนตฺโถ?
กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวเนน วา;
กุเสน ลาตพฺพตฺตา วา, กุสลนฺติ ปวุจฺจติ.
เฉเก กุสลสทฺโทยํ, อาโรคฺเย อนวชฺชเก;
ทิฏฺโ อิฏฺวิปาเกปิ, อนวชฺชาทิเก อิธ.
ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺานํ. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ วา กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลํ. ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากตํ, อวิปาการหํ วา.
ตตฺถ ¶ กุสลจิตฺตํ เอกวีสติวิธํ โหติ, ตทิทํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ โหติ – กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรฺเจติ.
ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ภูมิโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิทํ อฏฺวิธมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.
อุทฺทานโต ทุเว กามา, กฺเลสวตฺถุวสา ปน;
กิเลโส ฉนฺทราโคว, วตฺถุ เตภูมวฏฺฏกํ.
กิเลสกาโม ¶ กาเมติ, วตฺถุ กามียตีติ จ;
สิชฺฌติ ทุวิโธเปส, กาโม โว การกทฺวเย.
ยสฺมึ ¶ ปน ปเทเส โส, กาโมยํ ทุวิโธปิ จ;
สมฺปตฺตีนํ วเสนาว-จรตีติ จ โส ปน.
ปเทโส จตุปายานํ, ฉนฺนํ เทวานเมว จ;
มนุสฺสานํ วเสเนว, เอกาทสวิโธ ปน.
กาโมวจรตีเตตฺถ, กามาวจรสฺิโต;
อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา หิ, สสตฺถาวจโร วิย.
สฺวายํ รูปภโว รูปํ, เอวํ กาโมติ สฺิโต;
อุตฺตรสฺส ปทสฺเสว, โลปํ กตฺวา อุทีริโต.
ตสฺมึ ¶ กาเม อิทํ จิตฺตํ, สทาวจรตีติ จ;
กามาวจรมิจฺเจวํ, กถิตํ กามฆาตินา.
ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม, อวจารยตีติ วา;
กามาวจรมิจฺเจวํ, ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา.
อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, กามาวจรสฺิตํ;
ทสปฺุกฺริยวตฺถุ-วเสเนว ปวตฺตติ.
ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ,
เวยฺยาวจฺจํ เทสนา จานุโมโท;
ทิฏฺิชฺชุตฺตํ สํสุติจฺจาปจาโย,
เยฺโย เอวํ ปฺุวตฺถุปฺปเภโท.
คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน, ปตฺติทานานุโมทนา;
ตถา สีลมเย ปฺุเ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา.
เทสนา สวนํ ทิฏฺิ-อุชุกา ภาวนามเย;
ปุน ตีเณว สมฺโภนฺติ, ทส ปฺุกฺริยาปิ จ.
สพฺพานุสฺสติปฺฺุจ, ปสํสา สรณตฺตยํ;
ยนฺติ ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ, สงฺคหํ นตฺถิ สํสโย.
ปุริมา ¶ มฺุจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;
โหติ ทานมยํ ปฺุํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย.
อิทานิ อสฺส ปนฏฺวิธสฺสาปิ กามาวจรกุสลจิตฺตสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ โย เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ อสงฺขาริกํ ¶ ปมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺปหฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเมว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขาโรติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา ยํ กิฺจิ หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เต ‘‘เทถ วนฺทถ, อยฺเย’’ติ วทนฺติ, เอวํ าติชเนน อุสฺสาหิตา หุตฺวา หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ จตุตฺถจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ วา อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ทสปฺุกฺริยาทีนํ, วเสน จ พหูนิปิ;
เอตานิ ปน จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;
กามาวจรปฺุานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
ตํ ปน ยถานุรูปํ กามาวจรสุคติยํ ภวโภคสมฺปตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.
อิตเรสุ ปน รูปาวจรกุสลจิตฺตํ สวตฺถุกโต เอกวิธํ, ทฺวีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, ปฏิปทาทิเภทโต จตุพฺพิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ. เสยฺยถิทํ – กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวิปฺปหีนํ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ปมํ, วิตกฺกวิปฺปหีนํ วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ทุติยํ, วิตกฺกวิจารวิปฺปหีนํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีนํ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขวิปฺปหีนํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิทํ ปฺจวิธํ ¶ รูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.
ตํ ปน ยถาสมฺภวํ ปถวีกสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน อเนกวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ รูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ ตาว รูปาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
เสเสสุ ปน ทฺวีสุ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ ตาว อุเปกฺขาเวทนาโยคเภทโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํ. กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺส อปคโม, อากิฺจฺายตนนฺติ อิทมสฺส จตุพฺพิธมารมฺมณํ. ยถาปฏิปาฏิยา เอตสฺสารมฺมณสฺส เภทโต จตุพฺพิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม. สพฺพํ ปเนตํ อรูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ อรูปูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อิตรํ ปน โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นิพฺพานารมฺมณโต เอกวิธํ, นิยตานิยตวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธํ, จตุมคฺคโยคเภทโต จตุพฺพิธํ ¶ . เสยฺยถิทํ – สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสฺโชนปฺปหานกรํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, กามราคพฺยาปาทานํ นิรวเสสปฺปหานกรํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาปหานกรํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นาม. เอเกกํ ปเนตฺถ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา วีสติวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ โลกุตฺตรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ มคฺคานุรูปผลปฺปวตฺติยา จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทติ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
กาเม ¶ ¶ อฏฺเว รูเป จ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ;
จตฺตารานุตฺตราเนวํ, กุสลาเนกวีสติ.
กุสลากุสลาปคเตน สตา,
กุสเล กุสเลน จ ยํ กุสลํ;
จตุภูมิคตํ มุนินา วสินา,
ลปิตํ ลปิตํ สกลมฺปิ มยา.
อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, นิยตานิยตวตฺถุวเสน จ เอกเหตุกทุเหตุกวเสน จ ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จ ทุวิธํ, ตีหิ เวทนาหิ โยคโต จ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลนฺติ มูลโต จ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โลภมูลํ ปน โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ.
ยทา ¶ หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาสฺส ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ ธมฺมํ วา ปริภฺุชติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.
โทสมูลํ ปน เอกนฺตสวตฺถุกโต เอกวิธํ, อสงฺขารสสงฺขารเภทโต ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ. อสฺส ปน ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
โมหมูลมฺปิ ¶ ¶ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต ทุวิธํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตสฺส อสนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเลสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ.
เอวํ ตาว ทฺวาทสวิธํ อกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, สพฺพํ ปเนตํ ยถานุรูปํ อปาเยสุ อุปปตฺติยา, สุคติยมฺปิ ทุกฺขวิเสสสฺส อภินิปฺผาทกํ โหติ.
โลภมูลวเสนฏฺ, โทสมูลวสา ทุเว;
โมหมูลวเสน ทฺเว, เอวํ ทฺวาทสธา สิยุํ.
ปาปาปาเปสฺวปาเปน ¶ , ยํ วุตฺตํ ปาปมานสํ;
ปาปาปาปปฺปหีเนน, ตํ มยา สมุทาหฏํ.
อิตรํ ปน อพฺยากตมวิปาการหโต เอกวิธํ โหติ, ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากจิตฺตํ กิริยจิตฺตนฺติ. ตตฺถ วิปากจิตฺตํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ. กุสลวิปากํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกฺเจติ.
ตตฺถ สเหตุกวิปากจิตฺตํ สกกุสลํ วิย โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ สเหตุกวิปากํ นาม.
ยถา ปนสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทํ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเมสํ ปน วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณานิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ.
กามาวจรเทวานํ ¶ , มนุสฺสานํ อิเม ปน;
ทุเหตุกติเหตูนํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
ตโต ปวตฺติยํ หุตฺวา, ภวงฺคํ ยาวตายุกํ;
พลวารมฺมเณ หุตฺวา, ตทารมฺมณเมว จ.
ตโต ¶ ¶ มรณกาลสฺมึ, จุติ หุตฺวา ปวตฺตเร;
เอวํ จตูสุ าเนสุ, วิปจฺจนฺตีติ นิทฺทิเส.
สภูมิกุสเลเหว, มหาปากา สมา วินา;
กมฺมทฺวารฺจ กมฺมฺจ, ปฺุานํ กฺริยวตฺถุกํ.
อวิฺตฺติชนตฺตา หิ, อวิปากสภาวโต;
อปฺปวตฺตนโต เจว, ปากา ปฺุเหิ โน สมา.
ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ, เตสเมกนฺตโต ปน;
กรุณามุทิตา เตสุ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
ตถา วิรติโย ติสฺโส, น ปเนเตสุ ชายเร;
ปฺจ สิกฺขาปทา วุตฺตา, กุสลาติ หิ สตฺถุนา.
ตถาธิปติโนเปตฺถ, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส;
ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา, อนุปฺปชฺชนโต ปน.
อสงฺขารสสงฺขาร-วิธานํ ปน ปฺุโต;
เยฺยํ ปจฺจยโต เจว, วิปาเกสุ จ วิฺุนา.
หีนาทีนํ วิปากตฺตา, ปฺุานํ ปฺุวาทินา;
หีนาทโย ภวนฺตีติ, วิปากา ปริทีปิตา.
อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกํ;
ชายเต กามโลกสฺมึ, น ปนฺตฺถ ชายเต.
เอวํ ตาว สเหตุกวิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อเหตุกวิปากจิตฺตํ ¶ ปน อโลภาทิเหตุวิรหิตํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, โสมนสฺสสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณํ ¶ , อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิทํ ปน อฏฺวิธํ อเหตุกวิปากจิตฺตํ นาม.
อิทํ ปน อฏฺวิธํ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธํ, นิยตานิยตารมฺมณโต ทุวิธํ. ตตฺถ วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณํ, เสสตฺตยํ อนิยตารมฺมณํ. สุขโสมนสฺสุเปกฺขาเวทนาโยคโต ติวิธํ. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺวิฏฺานิกํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตํ, เสสมุเปกฺขายุตฺตนฺติ.
ทิฏฺารมฺมณสุตารมฺมณมุตารมฺมณทิฏฺสุตมุตารมฺมณทิฏฺ-สุตมุตวิฺาตารมฺมณวเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ ทิฏฺารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณํ, สุตารมฺมณํ ¶ โสตวิฺาณํ, มุตารมฺมณํ ฆานชิวฺหากายวิฺาณตฺตยํ, ทิฏฺสุตมุตารมฺมณํ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตารมฺมณํ เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ.
วตฺถุโต ฉพฺพิธํ. กถํ? จกฺขุวิฺาณสฺส จกฺขุเมว วตฺถุ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานํ โสตฆานชิวฺหากายวตฺถุ, อวเสสตฺตยสฺส หทยวตฺถุเมวาติ.
อารมฺมณโต สตฺตวิธํ โหติ. กถํ? รูปารมฺมณเมว จกฺขุวิฺาณํ, ตถา สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ ปฏิปาฏิยา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, รูปาทิปฺจารมฺมณา มโนธาตุ, เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉฬารมฺมณนฺติ.
ตํ สพฺพํ ปน อเหตุกวิปากจิตฺตํ กิจฺจโต อฏฺวิธํ โหติ. กถํ? ทสฺสนกิจฺจํ จกฺขุวิฺาณํ, สวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ อวเสสานิ.
ตตฺถ ¶ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิฺาณํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณนฺติ วา จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณาทีนิ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ ¶ , รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทีสุ อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ. มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ อปคมปทฏฺานํ.
เสสา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปมา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสยุตฺตาว หุตฺวา ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ ตฺวา วิปจฺจติ, ฉสุ ปน ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณํ หุตฺวา วิปจฺจติ. ทุติยา ¶ ปน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนนปุํสกาทีนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติ. อิฏฺมชฺฌตฺเต ปฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉทฺวาเร ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ. เอวํ ตาว อเหตุกวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
กามาวจรปฺุสฺส ¶ , วิปากา โหนฺติ โสฬส;
ตํ ติเหตุกปฺุสฺส, วเสน ปริทีปเย.
อิทานิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธานิ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธานิ. กถํ? วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.
อิทานิ ¶ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ สกกุสลานิ วิย อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ.
กุสลานุคตํ กตฺวา, ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ;
กามาวจรปฺุํว, นาสมานผลํ ยโต.
อตฺตโน กุสเลเหว, สมานํ สพฺพถา อิทํ;
คชาทีนํ ยถา ฉายา, คชาทิสทิสา ตถา.
กามาวจรปฺุํว, นาปราปริยเวทนํ;
ฌานา อปริหีนสฺส, สตฺตสฺส ภวคามิโน.
กุสลานนฺตรํเยว ¶ , ผลํ อุปฺปชฺชตีติ จ;
าปนตฺถํ ปเนตสฺส, กุสลานุคตํ กตํ.
ปฏิปฺปทากฺกโม เจว, หีนาทีนฺจ เภทโต;
ฌานาคมนโต เจตฺถ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
อภาโวธิปตีนฺจ ¶ , อยเมว วิเสสโก;
เสสํ สพฺพํ จ เสเสน, กุสเลน สมํ มตํ. –
เอวํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากา เวทิตพฺพา.
อิทานิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ เอเกกํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ, ปุน มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธํ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
สฺุตํ ¶ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ;
เอตานิ ตีณิ นามานิ, มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล.
ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ, วฬฺชนผเลสุ น;
วิปสฺสนาวเสเนว, ตานิ นามานิ ลพฺภเร.
โหนฺติ สาธิปตีเนว, โลกุตฺตรผลานิ ตุ;
วิปาเกธิปตี นตฺถิ, เปตฺวา ตุ อนาสเว.
อตฺตโน มคฺคภาเวน, มคฺโค ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ;
ผลํ มคฺคมุปาทาย, มคฺโค นามาติ วุจฺจติ. –
เอวํ โลกุตฺตรวิปากา เวทิตพฺพา.
อิทานิ สตฺตากุสลวิปากานิ วุจฺจนฺติ. อกุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิมานิ สตฺต อกุสลวิปากจิตฺตานิ.
เอตฺถ ¶ ปน อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ¶ ทุติยจิตฺตวารํ ตโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปฺจวิฺาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวา วิปจฺจติ. เอวํ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. เกวลํ หิ ตานิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ, อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิ. อยมิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.
อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร อิเม;
สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต, ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม.
เอวํ ¶ กามาวจรกุสลวิปากสเหตุกมฏฺวิธํ, อเหตุกมฏฺวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรวิปากํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรวิปากํ จตุพฺพิธํ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลเภทโต โลกุตฺตรวิปากํ จตุพฺพิธํ, จกฺขุวิฺาณาทิเภทโต อกุสลวิปากํ สตฺตวิธนฺติ ฉตฺตึสวิธํ วิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ, ปากสาสนปูชิโต;
สวิปากาวิปาเกสุ, กุสโล สุคโตพฺรวิ.
กิริยาพฺยากตจิตฺตํ ปน อวิปากโต เอกวิธํ, ปริตฺตมหคฺคตโต ทุวิธํ, กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรภูมิเภทโต ติวิธํ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกนฺติ. ตตฺถ สเหตุกํ เอกวิธํ อรหโต เอว อุปฺปชฺชนโต. โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต กามาวจรกุสลํ วิย อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, โสมนสฺสสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกนฺติ อิมานิ อฏฺ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ. เอตานิ ปน ยถานุรูปํ ทานาทิวเสน ขีณาสวานํเยว ปวตฺตนฺติ. เอวํ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
อเหตุกกิริยจิตฺตํ ปน ติวิธํ กิริยาเหตุกมโนธาตุอุเปกฺขาสหคตาวชฺชนจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคตํ โวฏฺพฺพนจิตฺตนฺติ ¶ .
ตตฺถ กิริยาเหตุกมโนธาตุ อุเปกฺขาสหคตา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุทฺวาเร อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรจารี หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานา อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. อิตรา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย สาธารณาสาธารณาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อสาธารณา ปน กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวสฺเสว ฉสุ ทฺวาเรสุ ฉสุ อนุฬาเรสุ อารมฺมเณสุ หสิตุปฺปาทกิจฺจา นิยตวตฺถุกา อุปฺปชฺชติ. สาธารณา ปน อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ¶ , ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, สา ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณา, น กสฺสจิ ปน สจิตฺตกสฺส น อุปฺปชฺชติ นาม. อุปฺปชฺชมานา ปนายํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนกิจฺจา อุปฺปชฺชติ. ฉ อสาธารณาณานิปิ เอตาย คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติ. สพฺพารมฺมณคหณสมตฺถตาย ¶ สพฺพฺุตฺาณคติกาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ตีณิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิ.
อิธ ตฺวา หสนจิตฺตานิ ปริคฺคณฺหิตพฺพานิ. เตรส หสนจิตฺตานิ. กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ อิเมหิ อฏฺหิ จิตฺเตหิ ปุถุชฺชนา หสนฺติ, เสขา ปน กุสลโต จตูหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ หสนฺติ, ขีณาสวา กิริยโต ปฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติ.
โสมนสฺสยุตานฏฺ, กุสลากุสลานิ จ;
กฺริยโต ปน ปฺเจวํ, หาสจิตฺตานิ เตรส.
ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ, จิตฺเตหิ ปน อฏฺหิ;
ฉหิ เสขา อเสขา จ, หสนฺติ ปน ปฺจหิ.
อิทานิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ โหนฺติ. วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ.
อิทานิ ¶ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ. อิมานิ ปน รูปารูปกิริยจิตฺตานิ สกสกภูมิกุสลสทิสานิ. เกวลํ ปเนตานิ กิริยจิตฺตานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ. อิมานิ จ ขีณาสวานํ ภาวนาการวสปฺปวตฺตานิ, ตานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ ภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตานีติ อยเมว อิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.
ยา ¶ ¶ ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน;
รูปารูปสมาปตฺติ, สา ขีณาสวภิกฺขุโน.
ยาว ขีณาสโว ภิกฺขุ, น สมาปชฺชเตว นํ;
ตาว ตา กุสลา เอว, สมาปนฺนา สเจ กฺริยา.
เอวํ โสมนสฺสาทิเภทโต กามาวจรสเหตุกกิริยจิตฺตมฏฺวิธํ, มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยเภทโต อเหตุกํ ติวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรํ จตุพฺพิธํ, เอวํ ภูมิวเสน วีสติวิธํ กิริยจิตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.
เอกาทสวิธํ กาเม, รูเป ปฺจ อรูปิสุ;
จตฺตารีติ จ สพฺพานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.
โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ;
เอกจิตฺตกฺขณตฺตา หิ, มคฺคสฺสาติ น วิชฺชติ.
กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก,
กฺริยากฺริยํ จิตฺตมโวจ ยํ ชิโน;
หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต,
กฺริยากฺริยํ ตนฺตุ มยา สมีริตํ.
เอตฺตาวตา เอกวีสติวิธํ กุสลํ, ทฺวาทสวิธํ อกุสลํ ฉตฺตึสวิธํ วิปากํ, วีสติวิธํ กิริยจิตฺตนฺติ อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอกูนนวุติปฺปเภเทน วิธินา ปกาสิตํ โหตีติ.
เอกวีสติ ¶ ปฺุานิ, ทฺวาทสากุสลานิ จ;
ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;
อฏฺ โลกุตฺตเร กตฺวา, นิทฺทิฏฺา หิ สมาสโต.
ปิฏเก ¶ ¶ อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;
เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํ.
อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธึ;
เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรฺเจว ตรนฺติ เตติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.