📜
๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาคนิทฺเทโส
วุตฺตมาทิมฺหิ ¶ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;
ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํ.
ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;
รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิ.
ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;
จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ.
ปถวีธาตุ อาโป จ,
เตโช วาโย ตเถว จ;
จตฺตาโรเม มหาภูตา,
มหาภูเตน เทสิตา.
มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;
วฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สฺิตา.
จกฺขุ ¶ ¶ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ รูปตา;
สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถิ-ปุริสินฺทฺริยชีวิตํ.
วตฺถุมาหารตา กาย-วจีวิฺตฺติโย ทุเว;
อากาโส เจว รูปสฺส, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ.
อุปจโย สนฺตติรูปํ, ชรตานิจฺจตาปิ จ;
อุปาทาติ ปวุจฺจนฺติ, อิมานิ จตุวีสติ.
มหาภูตานิ นิสฺสาย, อมฺุจิตฺวา ปวตฺติโต;
อุปาทารูปมิจฺจาห, นิรุปาทานมานโส.
ปถวี ปตฺถฏตฺตา จ, วาโย วายนโต ภเว;
เตโช เตเชติ รูปานิ, อาโป อาเปติ ปาลนา.
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, รูปานํ ลกฺขณาทิกํ;
ลกฺขณาทีสุ าเตสุ, ธมฺมา อาวิ ภวนฺติ หิ.
สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;
กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโต.
ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ, อุปฏฺานนโยปิ วา;
อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺานสฺิตํ.
ตตฺถ ¶ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, อุปพฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. เอเกกาย เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ วิภาเวตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ¶ จกฺขุ ทฺวิธา วุตฺตํ, ปฺามํสปฺปเภทโต;
ตตฺถ ปฺามยํ จกฺขุ, โหติ ปฺจวิธํ ปน.
พุทฺธธมฺมสมนฺเตหิ, าณทิพฺเพหิ นามโต;
ยถานุกฺกมโต เตสํ, นานตฺตํ เม นิโพธถ.
อาสยานุสเย าณํ, อินฺทฺริยานํ ปโรปเร;
พุทฺธจกฺขุนฺติ นิทฺทิฏฺํ, มุนินา โลกจกฺขุนา.
เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ, ธมฺมจกฺขุนฺติ สฺิตํ;
เยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ, าณํ สพฺพฺุตา ปน.
ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ, อาคตํ าณจกฺขุ ตํ;
อภิฺาจิตฺตชา ปฺา, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.
มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ, สสมฺภารปสาทโต;
สสมฺภารฺจ นาเมตฺถ, อกฺขิกูเป ปติฏฺิตํ.
อกฺขิกูปฏฺินา เหฏฺา, อุทฺธฺจ ภมุกฏฺินา;
อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, มตฺถลุงฺเคน อนฺตโต.
พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ, ปริจฺฉินฺโน จ โย ปน;
นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธ, มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจติ.
สกโลปิ จ โลโกยํ, กมลสฺส ทลํ วิย;
ปุถุลํ วิปุลํ นีลํ, อิติ ชานาติ โลจนํ.
จกฺขุ นาม น ตํ โหติ, วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจติ;
อิทํ ปน สสมฺภาร-จกฺขุนฺติ ปริทีปิตํ.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
ภาวสมฺภวสณฺานํ,
ชีวิตานิ ตเถว จ.
สมฺภารา โหนฺติ จุทฺทส;
ตถา วิตฺถารโต เจตํ,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
สณฺานสมฺภโว ตถา;
ทเสเต จตุสมุฏฺานา,
จตฺตาลีส ภวนฺติ เต.
จกฺขุ ¶ กายปฺปสาโท จ, ภาโว ชีวิตเมว จ;
จตฺตาลีสฺจ รูปานิ, จตฺตาริ ตุ ภวนฺติ หิ.
อิเมสํ ปน รูปานํ, วเสน ปริปิณฺฑิตํ;
อิทํ สมฺภารจกฺขุนฺติ, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตํ.
โย ปเนตฺถ สิโต อตฺถิ, ปริพนฺโธ ปริตฺตโก;
จตุนฺนํ ปน ภูตานํ, ปสาโท กมฺมสมฺภโว.
อิทํ ปสาทจกฺขุนฺติ, อกฺขาตํ ปฺจจกฺขุนา;
ตเทตํ ตสฺส มชฺเฌ ตุ, สสมฺภารสฺส จกฺขุโน.
เสเตน มณฺฑเลนสฺส, ปริกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส;
กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ วา, นิวิฏฺเ ทิฏฺมณฺฑเล.
สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ, ธาตูหิ จ จตูหิปิ;
กตูปการํ หุตฺวาน, อุตุจิตฺตาทินา ปน.
อุปตฺถมฺภิยมานํ ตํ, อายุนา กตปาลนํ;
วณฺณคนฺธรสาทีหิ, รูเปหิ ปริวาริตํ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนํ, วตฺถุทฺวารฺจ สาธยํ;
อูกาสิรสมาเนน, ปมาเณเนว ติฏฺติ.
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิมนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
โสตาทีสุ จ เอเสว, นโย เยฺโย วิภาวินา;
วิเสสมตฺตเมเวตฺถ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
สุณาตีติ โสตํ, ตํ ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ โสตวิฺาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.
สายตีติ ชิวฺหา, ชีวิตมวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.
กุจฺฉิตานํ มลานํ อาโยติ กาโย. ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนกํ รูปํ อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายปสาโท กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา ติฏฺติ.
เอตฺถ ปเนเตสํ ลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ – ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ¶ จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ¶ โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณาชิวฺหา ¶ , รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.
ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขโณ กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.
เกจิ ปนาหุ –
เตชาธิกานํ ภูตานํ, ปสาโท ปน จกฺขุติ;
อากาสานิลโตยุพฺพิอธิกานํ ตุ เสสกา.
เต ปเนวํ ตุ วตฺตพฺพา, ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ หิ;
สุตฺตเมว จ เต อทฺธา, น ทกฺขิสฺสนฺติ กิฺจิปิ.
วิเสเส สติ ภูตานํ, ปสาโท หิ กถํ ภเว;
สมานานํ หิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโต.
ตสฺมา นิสฺสยภูตานํ, จตุนฺนํ สพฺพโส ปน;
ปหาเยว ปเนเตสํ, วิเสสปริกปฺปนํ.
เยฺยา กมฺมวิเสเสน, ปสาทานํ วิเสสตา;
น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตา.
เอวเมเตสุ ¶ จกฺขฺุจ, โสตํ อปตฺตคาหกํ;
เสสํ ตุ ปน ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตคาหกํ.
รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ตํ ปน จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานีติ ¶ .
สทฺโทติ ¶ สทฺทยตีติ สทฺโท, โส ปน โสตปฏิหนนลกฺขโณ, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
รโสติ รสนฺติ เตนาติ รโส, โส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
คนฺโธติ อตฺตานํ คนฺธยติ สูจยตีติ คนฺโธ, โส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
อิตฺถินฺทฺริยนฺติ –
กมฺมโช อิตฺถิภาโวยํ, ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโต;
ยฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ, น ตุ ตํ อินฺทฺริยํ สิยา.
อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว, อิตฺถิลิงฺคาทโย ปน;
ปวตฺเตเยว ชายนฺเต, น ตานิ ปฏิสนฺธิยํ.
น จ ตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, มโนวิฺเยฺยเมว ตํ;
อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิฺเยฺยา โหนฺติ วา น วา.
เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสปิ ปุริสินฺทฺริเย;
อิทํ ปมกปฺปานํ, อุภยํ ตุ ปวตฺติยํ.
สมุฏฺาตีติ ¶ วิฺเยฺยํ, ปรโต ปฏิสนฺธิยํ;
ปวตฺเตปิ สมุฏฺาย, ปวตฺเต ปริวตฺตติ.
มหตา ปาปกมฺเมน, ปุริสตฺตํ วินสฺสติ;
มหตา กุสเลเนว, ชายเต ปุริสินฺทฺริยํ.
ทุพฺพลากุสเลเนว, อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสติ;
ทุพฺพเลเนว ปฺุเน, อิตฺถิภาโว หิ ชายเต.
อุภโตพฺยฺชนสฺสาปิ ¶ , เอกเมวินฺทฺริยํ สิยา;
เอวํ สนฺเต อภาโว จ, ทุติยพฺยฺชนสฺส ตุ.
น จาภาโว สิยา กสฺมา, น ตํ พฺยฺชนการณํ;
ตสฺส กมฺมสหายํ หิ, ราคจิตฺตํ ตุ การณํ.
อุภยสฺส ปเนตสฺส ลกฺขณาทีนิ วุจฺจติ. ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.
ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ‘‘ปุริโส’’ติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.
ชีวิตนฺติ –
ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส, วตฺตพฺพํ ยํ สิยา อิธ;
อรูปชีวิเต วุตฺต-นเยเนว จ ตํ วเท.
ลกฺขณาทีนิ ¶ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ. สหชรูปปริปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสเมว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานนฺติ.
วตฺถูติ หทยวตฺถุ.
ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ-มโนวิฺาณธาตุโย;
วตฺตนฺติ ปฺจโวกาเร, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจติ.
มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ ¶ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเจว ธาตูนํ อาธารณรสํ, อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺานํ.
อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโร. โอชฏฺมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโร.
ยาย ¶ โอชาย ยาเปนฺติ, ยตฺถ ยตฺถ จ ปาณิโน;
อยํ ตุ ‘‘กพฬีกาโร, อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติ.
อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, อคฺคึ หรติ กมฺมชํ;
เกวลํ น จ สกฺโกติ, ปาเลตุํ ชีวิตํ ปน.
โอชา สกฺโกติ ปาเลตุํ, หริตุํ น จ ปาจกํ;
หริตุมฺปิ จ ปาเลตุํ, อุโภ สกฺโกนฺติ เอกโต.
ลกฺขณาทิโต ปนสฺส โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.
กายวิฺตฺตินิทฺเทเส กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ กายคฺคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิฺายตีติ วิฺตฺติ. สยํ วา กายคฺคหณานุสาเรน วิฺายตีติปิ วิฺตฺติ. ‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร’’ติ อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา สยฺจ ตถา วิฺเยฺยตฺตา กาเยน วิฺตฺตีติปิ กายวิฺตฺติ.
ตตฺถ ยา สหชาตสฺส, จิตฺตชานิลธาตุยา;
รูปสฺส จลเน เหตุ, เอกาการวิการตา.
กายวิฺตฺติ นามายํ, กายทฺวารนฺติ สา มตา;
ตตฺถ ยา เจตนาสิทฺธา, ปฺุาปฺุวสา ปน.
กายกมฺมนฺติ ¶ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา สา หิเตสินา;
สมฺปวตฺติ ปเนติสฺสา, วจีทฺวาเรปิ ชายเต.
ลภิตฺวา ¶ ปนุปตฺถมฺภํ, เอกาวชฺชนวีถิยํ;
เหฏฺาหิ ฉหิ จิตฺเตหิ, วาโยธาตุสมุฏฺิตํ.
สตฺตเมน ตุ จิตฺเตน, วาโยธาตุสมุฏฺิตา;
จาเลติ สหชํ รูปํ, วิฺตฺติสหิตาตฺตนา.
วจีวิฺตฺตินิทฺเทเส ¶ ปน –
ปจฺจโย จิตฺตชาตาย, อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน;
โย อาการวิกาเรโก, อยํ ปถวิธาตุยา.
วจีวิฺตฺติ วิฺเยฺยา, สห สทฺทวสา ปน;
วจีทฺวารนฺติ นิทฺทิฏฺา, สาว สกฺยกุลินฺทุนา.
สทฺโท น จิตฺตโช อตฺถิ, วินา วิฺตฺติฆฏฺฏนํ;
ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว, สห สทฺโท หิ ชายติ.
สา วิฺาปนโต เจว, อยํ วิฺเยฺยโตปิ จ;
วิฺตฺตีติ สิยา ตสฺสา, สมฺภโว การกทฺวเย.
น วิฺตฺติทฺวยํ อฏฺ, รูปานิ วิย จิตฺตชํ;
จิตฺตชานํ วิการตฺตา, จิตฺตชนฺติ ปวุจฺจติ.
ตตฺถ กายวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. ตถา วจีวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา.
น กสฺสตีติ อากาโส, รูปานํ วิวโร ปน;
โย รูปานํ ปริจฺเฉโท, สฺวากาโสติ ปวุจฺจติ.
โส ¶ รูปปริจฺเฉทลกฺขโณ, รูปปริยนฺตปกาสนรโส, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺาโน, อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺาโน.
รูปสฺส ลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเส –
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, รูปสฺส ลหุตาทิสุ;
ติสฺโส รูปวิการาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
เอตาสํ ¶ ปน ติสฺสนฺนํ, กมโต จ ปวตฺติยํ;
อโรคี มทฺทิตํ จมฺมํ, ธนฺตเหมํ นิทสฺสนํ.
กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ลหุตาทิตฺตยํ ปน;
อาหาราทิตฺตยํเยว, ตํ กโรติ ตโต ติชํ.
ตตฺถ ¶ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา.
อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา.
สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺตาลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺตารูปปทฏฺานา. เอตา ปน ติสฺโสปิ น อฺมฺํ วิชหนฺติ.
อุปจยสนฺตตินิทฺเทเส –
รูปานมาจโย โย หิ, วุตฺโต อุปจโยติ โส;
อนุปฺปพนฺธตา เตสํ, สนฺตตีติ ปวุจฺจติ.
อตฺถโต ¶ อุภยมฺเปตํ, ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ;
วุตฺตมาการนานตฺตา, เวเนยฺยานํ วเสน วา.
ลกฺขณาทิโต ปน อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน.
ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานา.
ชรานิทฺเทเส ¶ ชีรณํ ชรา.
ทุวิธายํ ชรา นาม, ปากฏาปากฏาติ จ;
ปากฏา รูปธมฺเมสุ, อรูเปสุ อปากฏา.
รูปสฺส ปริปากตาลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานํ อปคเมปิ นสภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา.
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพาติ.
เอวํ จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เวทิตพฺพานิ.
ภูตรูปานิ จตฺตาริ, อุปาทา จตุวีสติ;
อฏฺวีสติ รูปานิ, สพฺพาเนว ภวนฺติ หิ.
อิเมสุ ปน รูเปสุ, อสมฺโมหตฺถเมว ตํ;
สโมธานํ สมุฏฺานํ, นิปฺผนฺนํ สงฺขตมฺปิ จ.
โจทนํ ¶ ปริหารฺจ, นยเมกวิธาทิกํ;
สงฺเขเปน ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกมิทํ สุณ.
ตตฺถ ¶ สโมธานนฺติ สพฺพเมว อิทํ รูปํ สพฺพสโมธานโต ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขายตนํ…เป… ชรตา อนิจฺจตาติ อฏฺวีสติวิธํ จ โหติ, อิโต อฺํ รูปํ นาม นตฺถิ. เกจิ ปน มิทฺธวาทิโน ‘‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ จ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรณฺจ นีวรณสมฺปยุตฺต’’นฺติ สมฺปยุตฺตวจนโต จ มหาปกรณปฏฺาเน ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ อรูเปปิ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาวิชฺชานีวรณ’’นฺติ เอวมาทีหิ ปาฬีหิ วิรุชฺฌนโต จ อรูปเมว มิทฺธนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา.
อรูเปปิ ¶ ปเนตสฺส, มิทฺธสฺสุปฺปตฺติ ปาโต;
นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพา, อรูปนฺติ จ วิฺุนา.
อปเร ‘‘พลรูเปน สทฺธึ เอกูนตึส, สมฺภวรูเปน สทฺธึ ตึส, ชาติรูเปน สทฺธึ เอกตึส, โรครูเปน สทฺธึ ทฺวตฺตึส รูปานี’’ติ วทนฺติ. เตปิ เตสํ วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อฺํ พลรูปํ นาม นตฺถิ. อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีติ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิตํ, อฺํ โรครูปํ นาม นตฺถีติ, ตสฺมา อฏฺวีสติวิธาเนว รูปานีติ.
เอวํ สโมธานโต เวทิตพฺพานีติ.
สมุฏฺานนฺติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺานานิ อุตุจิตฺตาหารกมฺมานีติ.
กมฺมํ ¶ อุตุ จ จิตฺตฺจ, อาหาโร รูปเหตุโย;
เอเตเหว จ รูปานิ, ชายนฺติ น ปนฺโต.
ตสฺมา เอกสมุฏฺานา, เอกาทส ภวนฺติ หิ;
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ.
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, เอกนฺเตเนว กมฺมชา;
จิตฺตชํเยว วิฺตฺติ-ทฺวยํ วุตฺตํ มเหสินา.
จิตฺเตน อุตุนา เจว, สทฺโท ทฺวีหิ สมุฏฺิโต;
อุตุอาหารจิตฺเตหิ, ลหุตาทิตฺตยํ กตํ.
วณฺโณ ¶ คนฺโธ รโส โอชา,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
สนฺตตฺยุปจยากาสา,
เอกาทส จตุพฺภวา.
เอกาทเสกโต ¶ ชาตา,
ทฺวิเชโกว ติชา ตโย;
จตุเชกาทสกฺขาตา,
ทฺเว น เกนจิ ชายเร.
กมฺเมน วีสติ รูปา, สตฺตรส ตุ เจตสา;
อุตุนา ทสปฺเจว, จุทฺทสาหารโต ปน.
ฉสฏฺิ สพฺพาเนตานิ, สมุฏฺานวิภาคโต;
อฏฺสฏฺิ จ โหนฺเตว, ชรตานิจฺจตาหิ เต.
ชรตานิจฺจตา เจว, น เกนจิ สมุฏฺิตา;
ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปิ.
เอวํ สนฺเต ตุ เตสมฺปิ, ปากเภทา สิยุํ น หิ;
ปาโก ปจฺจติ เภโท วา, น จ ภิชฺชติ นตฺถิ ตํ.
ชาตสฺส ¶ ปากเภทตฺตา, ทฺวยเมตํ น ชายติ;
สิยา กตฺถจิ พุทฺเธตฺถ, ‘‘รูปสฺสุปจโย’’ติ หิ.
วจเนน ยถา ‘‘ชาติ, ชายตี’’ติ จ ทีปิตํ;
ปาโกปิ ปจฺจเตวํ ตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ.
น เจว ชายเต ชาติ, อิติ เยฺยา วิภาวินา;
ชายมานสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺตีติ ปกาสิตา.
ตตฺถ ยถา สิยา ชาติ, เยสํ ธมฺมานเมว สา;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.
ลภเตว ตถา เตสํ, ปากเภทา ลพฺภนฺติ เต;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.
เอวํ อิทํ ทฺวยฺจาปิ, โหติ กมฺมาทิสมฺภวํ;
น ปากเภทา โวหารํ, ตํ ลภนฺติ กทาจิปิ.
กสฺมา ¶ หิ ชนกานํ ตุ, ปจฺจยานมภาวโต;
อานุภาวขณุปฺปาเท, ชาติยา ปน ลพฺภติ.
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ;
ตสฺมา ลภติ ชาติ จ, ลภตี เนตรทฺวยํ.
ชิยฺยตีติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทฺวยํ ภิชฺชตีติ วา;
อานุภาวขเณ ตสฺส, ปจฺจยานมภาวโต.
‘‘อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ, ชรามรณ’’มิจฺจปิ;
วุตฺตตฺตา ชายติจฺเจตํ, อถ มฺสิ เจ ตุวํ.
เอวมฺปิ จ น วตฺตพฺพํ, สา หิ ปริยายเทสนา;
อนิจฺจานํ ตุ ธมฺมานํ, ชรามรณโต ตถา.
อนิจฺจํ ¶ สงฺขตฺจาติ, วุตฺตํ วิฺตฺติโย วิย;
ยทิ เอวํ ตยเมตํ, อชาตตฺตา จ สพฺพถา.
นตฺถีติ ¶ เจ ขํปุปฺผํว, นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิย;
โนภยํ ปนิทํ กสฺมา, นิสฺสยายตฺตวุตฺติโต.
ภาเว ปถวิยาทีนํ, นิสฺสยานํ ตุ ภาวโต;
ตสฺมา หิ จ ขํปุปฺผํว, น นตฺถิ ปน ตํ ตยํ.
ยสฺมา ปถวิยาทีนํ, อภาเวน จ ลพฺภติ;
ตสฺมา น ปน นิจฺจํ วา, นิพฺพานํ วิย ตํ ตยํ.
นิปฺผนฺนนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสอิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยกพฬีการาหารหทยวตฺถูติ อฏฺารส รูปานิ นิปฺผนฺนานิ นาม. เสสานิ ทส อนิปฺผนฺนานิ นาม.
อฏฺารส นิปฺผนฺนานิ, อนิปฺผนฺนาวเสสกา;
ยทิ โหนฺติ อนิปฺผนฺนา, ภเวยฺยุํ เต อสงฺขตา.
เตสเมว ¶ จ รูปานํ, วิการตฺตา อสงฺขตา;
กถํ นาม ภเวยฺยุํ เต, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา.
เอวํ นิปฺผนฺนสงฺขโต เวทิตพฺโพ.
โจทนาปริหารนฺติ เอตฺถ –
อิตฺถิภาโว ปุมตฺตฺจ, ชีวิตํ สมฺภโวปิ จ;
ตถา กายปฺปสาโทติ, สพฺพฏฺานาติ วณฺณิตา.
เอวํ สนฺเต ตุ ธมฺมานํ, โหติ สงฺกรโทสตา;
จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชติ.
อฺํ ปน จ อฺสฺมึ, น จตฺถิ ปรมตฺถโต;
ตสฺมา กายินฺทฺริยํ จกฺขุ-ปสาเทน น สงฺกรํ.
อฺมฺาวินิพฺโภควเสน ¶ ตุ ปวตฺติโต;
เตสํ านนฺตรํ วตฺตุํ, น สกฺกา สมยฺุนา.
ยาวตา อนุปาทินฺนสนฺตานํ อตฺถิ ตตฺถ โส;
อตฺถิ กายปสาโทติ, ตสฺมา เอวมุทีริตํ.
ลกฺขณาทิวเสนาปิ, นานตฺตํ สมุปาคตํ;
ธชานํ ปฺจวณฺณานํ, ฉายา อุปมตํ คตา.
ตสฺมา ¶ หิ ปน ธมฺมานํ, อฺมฺํ วิมิสฺสตา;
น โหเตวาติ วิฺเยฺยา, วิฺุนา สมยฺุนา.
เอวํ นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนภาโว, โจทนาปริหาโร จ เวทิตพฺโพ.
นยเมกวิธาทิกนฺติ –
โลกิกตฺตา ¶ นเหตุตฺตา, สงฺขตตฺตา จ สาสวา;
สพฺพเมกวิธํ รูปํ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต.
อชฺฌตฺติกพหิทฺธา จ, อินฺทฺริยานินฺทฺริยาปิ จ;
สุขุโมฬาริกา เจว, อุปาทินฺนาทิโต ทฺวิธา.
จกฺขุอายตนาทีนิ, ปฺจ อชฺฌตฺติกานิ ตุ;
เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติ.
จกฺขุโสตินฺทฺริยาทีนิ, อินฺทฺริยานิ ปนฏฺ ตุ;
เสสฺจ ตุ วีสํ รูปํ, อนินฺทฺริยมุทีริตํ.
จกฺขุอายตนาทีนิ, นว โผฏฺพฺพเมว จ;
ตํ พารสวิธํ รูปํ, โอฬาริกมุทีริตํ.
เสสานิ ปน รูปานิ, สุขุมานิ ตุ โสฬส;
กมฺมชํ ตุ อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนมฺถา.
เอวฺจ ทุวิธํ โหติ.
ปุน ¶ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆ- อนิทสฺสนอปฺปฏิฆเภทโต จ, กมฺมชากมฺมชเนวกมฺมชานากมฺมชเภทโต จ ติวิธํ. ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เอกาทสวิธํ เสโสฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, อฏฺินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จ กมฺมชํ, ตทฺปฺปจฺจยา ชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิ ชาตํ เนวกมฺมชานากมฺมชํ ชรตา อนิจฺจตา จ. เอวํ ติวิธํ โหติ.
ปุน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน จ, ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ น วตฺถุ จาติ เอวํ เภทโต จ, ทฺวารฺเจวินฺทฺริยฺจ, ทฺวารํเยว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ เนวินฺทฺริยฺจาติ เอวํ ¶ เภทโต จ, วตฺถุ เจว อินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ เจติ เอวํ เภทโต จ จตุพฺพิธํ.
ตตฺถ ¶ ทิฏฺํ นาม รูปายตนํ, สุตํ นาม สทฺทายตนํ, มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนตฺตยํ, วิฺาตํ นาม อวเสสจกฺขายตนาทิปฺจกํ, โสฬสวิธํ สุขุมรูปฺจ. จกฺขายตนาทิปฺจกํ ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารเมว โหติ, น วตฺถุ, หทยวตฺถุ วตฺถุเมว โหติ, น ทฺวารํ, เสสํ สพฺพํ รูปํ เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จ. ตติยจตุกฺเก อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ. อิมานิ หิ อินฺทฺริยาเนว โหนฺติ, น ทฺวารานิ, เสสมนนฺตรจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตุตฺถจตุกฺเก ตติยปทํ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ จตุพฺพิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุน เอกชทฺวิชติชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, ทฺวารินฺทฺริยํ วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น ทฺวารฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เนวินฺทฺริยํ ¶ น วตฺถุ น ทฺวารฺจาติ เอวํ ปเภทโต ปฺจวิธํ.
ตตฺถ –
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ;
เอกาทสวิธํ รูปํ, เอกชนฺติ ปวุจฺจติ.
สทฺโท เอโก ทฺวิโช นาม, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ;
เอกาทสวิธํ เสสํ, จตุชนฺติ ปกาสิตํ.
ชรตานิจฺจตา เจว, นกุโตจิ ภเว ปน;
จกฺขาทิปฺจกํ ทฺวารํ, อินฺทฺริยํ วตฺถุเมว จ.
วิฺตฺตีนํ ทฺวยํ ทฺวารํ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ;
หทยวตฺถุ วตฺถูว, น ทฺวารํ เนวินฺทฺริยํ ปน.
อิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยานิ ¶ อินฺทฺริยเมว น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เสสํ ปน รูปํ เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารนฺติ. เอวํ ปฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปุน กมฺมชจิตฺตชอุตุจิตฺตชอุตุจิตฺตาหารชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, จกฺขุวิฺเยฺยโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺเยฺยวเสน ฉพฺพิธํ.
ตตฺถ อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุ จ กมฺมชเมว, วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว, สทฺโท อุตุจิตฺตโช, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหารชเมว, เสสํ เอกาทสวิธํ จตุชํ นาม, ชรตา อนิจฺจตา นกุโตจิชาตํ นาม. ทุติยฉกฺเก จกฺขุวิฺเยฺยํ ¶ นาม จกฺขุวิฺาเณน วิฺเยฺยํ รูปายตนํ…เป… กายวิฺเยฺยํ นาม โผฏฺพฺพายตนํ, มโนวิฺเยฺยํ นาม เสสา ปฺจ โอฬาริกา จ โสฬส สุขุมรูปานิ จาติ เอกวีสติวิธํ โหติ. เอวํ ฉพฺพิธํ โหติ.
ปุน ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโต จ, จกฺขุวิฺเยฺยํ โสตฆานชิวฺหากายวิฺเยฺยํ มโนธาตุวิฺเยฺยํ มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยนฺติ สตฺตวิธํ โหติ.
ตตฺถ ¶ จกฺขาทิปฺจวตฺถูนิ หทยวตฺถุนา สทฺธึ ฉ วตฺถูนิ, เสสํ พาวีสติวิธํ รูปํ อวตฺถุ นาม, ทุติยสตฺตกมุตฺตานเมว. เอวํ สตฺตวิธํ โหติ.
ปุน สตฺตทฺวาราทฺวารเภทโต อฏฺวิธํ. ตตฺถ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปฺจ กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติทฺวาเรหิ สทฺธึ สตฺต ทฺวารานิ, เสสมทฺวารนฺติ เอวํ อฏฺวิธํ โหติ.
ปุน อฏฺินฺทฺริยานินฺทฺริยเภทโต ปน นววิธํ.
ปุน นวกมฺมชากมฺมชเภทโต ทสวิธํ.
ปุน อายตนเภทโต เอกาทสวิธํ.
ภเวสุ รูปกลาปปวตฺติเภทโต พหุวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, กามรูปภวทฺวเย;
อุปฺปตฺตึ ปน รูปานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.
ภุมฺมวชฺเชสุ ¶ เทเวสุ, นิรเย นิชฺฌามตณฺหิเก;
โยนิโย ปุริมา ติสฺโส, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส.
เสเส คติตฺตเย ภุมฺม-เทเวสุปิ จ โยนิโย;
จตสฺโส จ ภวนฺตีติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ตึส รูปานิ ชายนฺเต, สภาวสฺเสว เทหิโน.
อภาวคพฺภเสยฺยานํ, อณฺฑชานฺจ วีสติ;
ภวนฺติ ปน รูปานิ, กายวตฺถุวเสน ตุ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เต;
เอเสว จ นโย เยฺโย, สพฺเพสุ ทสเกสุปิ.
ชีวิเตน ยทา สทฺธึ, ชาเต สุทฺธกมฏฺกํ;
ชีวิตนวกํ นาม, โหตีติ สมุทีริตํ.
ชีวิตนวกํ ¶ กายปสาเทเนกโต สิยา;
ตํ กายทสกํ นาม, โหตีติ ปริยาปุฏํ.
เอเสว จ นโย เยฺโย, สทฺธึ ภาเวน วตฺถุนา;
จกฺขาทีหิ จ โยเชตฺวา, ทสกา สตฺต วิฺุนา.
โอปปาติกสตฺตานํ, มนุสฺเสสูปปตฺติยํ;
กามาวจรเทวานํ, นิจฺจํ รูปานิ สตฺตติ.
จกฺขุ ¶ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ วตฺถุ จ;
ภาโว จาติ หิ สตฺตนฺนํ, ทสกานํ วสา ปน.
พฺรหฺมานํ รูปินํ จกฺขุ-โสตวตฺถุวสา ปน;
ทสกานิ จ ตีเณว, นวกํ ชีวิตสฺส จ.
จตุนฺนํ ตุ กลาปานํ, วเสน ปน รูปินํ;
จตฺตาลีเสว รูปานิ, เอกูนานิ ภวนฺติ หิ.
ชีวิตนวเกเนว ¶ , อสฺุปฺปตฺติ ทีปิตา;
ชจฺจนฺธพธิราฆาน-รหิเต ตุ นปุํสเก.
วตฺถุโน กายชิวฺหานํ, วสา ตึสาวกํสโต;
อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส, อนฺตเร อนุรูปโต.
ปริปุณฺณานํ รูปานํ, วเสน ปน ปาณินํ;
รูปานํ ตุ สมุปฺปตฺติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
สตฺตวีสติ รูปานิ, กามาวจรเทหิโน;
อปฺปวตฺตนโต โหนฺติ, ทฺวินฺนํ ภาวานเมกโต.
ฆานํ ชิวฺหา จ กาโย จ, ตถา ภาวทฺวยมฺปิ จ;
พฺรหฺมานํ ปน รูปีนํ, ปฺจ รูปา น วิชฺชเร.
จตุสนฺตติ กามสฺมึ, รูเป โหนฺติ ติสนฺตติ;
ทฺวิสนฺตติ อสฺเสุ, พหิทฺธา เอกสนฺตติ.
รูปํ ¶ นิพฺพตฺตมานํ ตุ, สพฺเพสํ ปน ปาณินํ;
ปมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโย.
คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ตฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเร.
ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ตึส รูปานิ ชายเร;
ตเถว ิติภงฺเคสุ, ตึส ตึเสว ชายเร.
สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สฺิโต;
อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโล.
โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;
ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเย.
คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,
โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;
หิตตฺถินา ¶ เตน จ ภิกฺขุนายํ,
สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม
ทสโม ปริจฺเฉโท.