📜
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธนิทฺเทโส
เอตฺถาห ¶ ¶ – นิทฺทิฏฺา กุสลาทโย นาม ธมฺมา, น ปเนเตสํ การโก อตฺตา นิทฺทิฏฺโ. ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺส อตฺตโน อภาเว กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อภาโว สิยา, เตสมภาเว ตทายตฺตวุตฺตีนํ เตสํ วิปากานมภาโว โหติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เทสนา นิรตฺถิกาติ? อตฺร วุจฺจเต – นายํ ¶ นิรตฺถิกา, สาตฺถิกาวายํ เทสนา. ยทิ การกสฺสาภาวา กุสลาทีนมภาโว สิยา, ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภาโว สิยา. กึ การณนฺติ เจ? ตสฺส อตฺตโน อฺสฺส การกสฺสาภาวโต. การกาภาเวปิ กตฺตา อตฺตา อตฺถีติ เจ? ตถา กุสลาทีนมฺปิ อสติปิ กตฺตริ อตฺถิตา อุปคนฺตพฺพา, กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธ, อิธ วิโรโธติ. อถาปิ ยถา ปน โลเก การกาภาเวปิ ปถวีอาปเตชอุตุอาทโย ปฏิจฺจ องฺกุราทีนํ อภินิพฺพตฺติ ทิสฺสติ, ตถา เอเตสมฺปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยสามคฺคิยา อภินิพฺพตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา.
อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปฺาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กึ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยา. ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยา. ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อฺโ วา สิยา, อนฺโ วา. อถานฺโ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา.
อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส ¶ น ภวติ นิจฺจตฺตา, เจตนายเยว นาโส ภวตีติ? วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ นาโส น ภวติ. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา. เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ เจตนายเยว นาโส ภวติ, น อตฺตโนติ อยุตฺตเมตํ. อถ เจตนายเยว วินาเส วิเสสการณํ นตฺถิ, อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส ¶ น ภวตีติ เจ? เจตนาย อตฺตา อฺโ สิยา. อถ อฺสฺส อตฺตสฺส นาเส สติ สยํ นาโส น ภวติ, เอวฺจ สติ ‘‘เจตนาย ¶ อนฺโ อตฺตา’’ติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถาปิ เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ อตฺตโน อนาโส เจตนายปิ อนาโส ภวตุ. อถ น ภวติ, ปฏิฺา หีนา. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อถ ปน เอวํ น ภวตีติ เจ? อนฺตฺตปกฺขํ ปริจฺจช. อถ ปน น ปริจฺจชสิ, ปฏิฺาหีโน ภวสิ.
อถายํ ภวโต อธิปฺปาโย สิยา ‘‘นายํ มม อตฺตา เจตนาย อนฺโ, อฺโเยวา’’ติ? ตตฺร วุจฺจเต – อิธ ปน อฺตฺตํ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณกตมฺตฺตฺจ เทสนฺตรกตมฺตฺตฺจาติ. ตตฺถ กึ ตฺวํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วเทสิ, อุทาหุ เทสนฺตรกตมฺตฺตนฺติ? อหํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ยถา หิ รูปรสคนฺธาทีนเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, เอวํ เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, ตสฺมา ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ตตฺร วุจฺจเต – ยถา หิ ชาตเวทสฺส ฑยฺหมาเน อามกสงฺฆเฏ อามกวณฺณวินาเส รสาทีนํ วินาโส ภวติ, ตเถว เจตนาย วินาเส อตฺตโนปิ วินาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย เอกเทสตฺตาติ.
อเถวํ ภวโต มติ สิยา ‘‘เอกเทสตฺเต สติปิ อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ, เจตนายเยว วินาโส ภวตี’’ติ? อตฺร วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโสว โหติ. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย อวินิพฺโภคโต. อถ สมาเน เอกเทสตฺเต อวินิพฺโภคภาเวปิ ¶ เกน เหตุนา เจตนาย เอว นาโส ภวติ, น ปน อตฺตโน. อถ วิเสสการณํ นตฺถิ, ตว ลทฺธิยา อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส ¶ น ภวติ, อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถิ. เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ยํ ปน ตยา วุตฺตํ, ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ, ตถา เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตนฺติ? ตมยุตฺตนฺติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถ รูปรสาทีนํ วิย สมาเนปิ เอกเทสตฺเต ยทิ อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโส น ภวติ, ปฏิฺาหีโน อสิ. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, ตว อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อเถวํ น ภวตีติ เจ? เอกเทสตาว นตฺถีติ.
อถ เทสนฺตรกตมฺตฺตํ วเทสิ, เจตนตฺตานํ อฺตฺเต สติ ฆฏปฏสกฏเคหาทีนํ วิย อฺตฺตํ สิยา. เจตนาย วินา อนฺตา เต อตฺตา น ฆเฏน วินา ปโฏ วิย อฺโ สิยา ¶ . อฺโ จ หิ ฆโฏ อฺโ จ ปโฏติ? น, เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ‘‘อเจตโน อตฺตา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต น ปริมุจฺจตีติ. ตสฺมา ปรมตฺถโต น โกจิ กตฺตา วา เวทโก วา อตฺตา อตฺถีติ ทฏฺพฺพนฺติ.
ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ภควตา –
‘‘อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ,
โส จ สนฺธาวตี นโร;
โส จ กโรติ เวเทติ,
สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ จ.
‘‘สตฺโต ¶ สํสารมาปนฺโน,
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ;
อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา,
อตฺถิ สตฺโตปปาติโก’’ติ จ.
‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา,
ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก,
ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ จ.
‘‘ยฺหิ กโรติ ปุริโส,
กาเยน วาจา อุท เจตสา;
ตฺหิ ตสฺส สกํ โหติ,
ตฺจ อาทาย คจฺฉตี’’ติ จ.
‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน,
ปุคฺคลสฺสฏฺิสฺจโย;
สิยา ปพฺพตสโม ราสิ,
อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จ.
‘‘อสทฺโธ ¶ อกตฺู จ,
สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส,
ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ จ. –
วุตฺตนฺติ. สจฺจํ เอวํ วุตฺตํ ภควตา, ตฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต. นนุ ภควตา อิทมฺปิ วุตฺตํ –
‘‘กึ ¶ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ จ.
‘‘ยถาปิ ¶ องฺคสมฺภารา,
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ จ.
ตสฺมา น วจนมตฺตเมวาวลมฺพิตพฺพํ, น จ ทฬฺหมูฬฺหคาหินา จ ภวิตพฺพํ, ครุกุลมุปเสวิตฺวา สุตฺตปทานํ อธิปฺปาโย ชานิตพฺโพ, สุตฺตปเทสุ อภิโยโค กาตพฺโพ. ทฺเว สจฺจานิ ภควตา วุตฺตานิ – ‘‘สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจฺจา’’ติ. ตสฺมา ทฺเวปิ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ อสงฺกรโต าตพฺพานิ. เอวํ อสงฺกรโต ตฺวา โกจิ การโก วา เวทโก วา นิจฺโจ ธุโว อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อุปปริกฺขิตฺวา ปจฺจยสามคฺคิยา ธมฺมานํ ปวตฺตึ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน อตฺถกาเมน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ.
โย อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ, จินฺเตติ สตตมฺปิ โส;
กเมน ปรมา ปฺา, ตสฺส คจฺฉติ เวปุลํ.
อติมติกรมาธินีหรํ,
วิมติวินาสกรํ ปิยกฺกรํ;
ปติ ¶ สุณติ โย สทา อิมํ,
วิกสติ ตสฺส มตีธ ภิกฺขุโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร การกปฏิเวธนิทฺเทโส นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโท.