📜
๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
มานยฺจ สุคตํ สุขานยํ;
พฺยากโรมิ ปรมํ อิโต ปรํ,
ตํ สุณาถ มธุรตฺถวณฺณนํ.
อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต าณทสฺสนํ;
ปตฺตุกาเมน กาตพฺพํ, อาทิโต สีลโสธนํ.
สงฺกสฺสรสมาจาเร, ทุสฺสีเล สีลวชฺชิเต;
นตฺถิ ฌานํ กุโต มคฺโค, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
สีลํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ มตํ;
ตํ ปนาจฺฉิทฺทมกฺขณฺฑมกมฺมาสมนินฺทิตํ.
กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, วิเวกสุขมิจฺฉตา;
สีลฺจ นาม ภิกฺขูนํ, อลงฺกาโร อนุตฺตโร.
รตนํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ;
จินฺตามณิ ปณีโต จ, สีลํ ยานมนุตฺตรํ.
สีตลํ ¶ สลิลํ สีลํ, กิเลสมลโธวนํ;
คุณานํ มูลภูตฺจ, โทสานํ พลฆาติ จ.
ติทิวาโรหณฺเจตํ, โสปานํ ปรมุตฺตมํ;
มคฺโค เขโม จ นิพฺพานนครสฺส ปเวสเน.
ตสฺมา สุปริสุทฺธํ ตํ, สีลํ ทุวิธลกฺขณํ;
กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, ปิยสีเลน ภิกฺขุนา.
กาตพฺโพ ปน สีลสฺมึ, ปริสุทฺเธ ิเตนิธ;
ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโท, ปลิโพธา ทสาหุ จ.
‘‘อาวาโส ¶ จ กุลํ ลาโภ,
คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;
อทฺธานํ าติ อาพาโธ,
คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ.
ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ, กตฺวา ทสวิธสฺสปิ;
อุปสงฺกมิตพฺโพ โส, กมฺมฏฺานสฺส ทายโก.
ปิโย ¶ ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชโก.
เอวมาทิคุโณเปตมุปคนฺตฺวา หิเตสินํ;
กลฺยาณมิตฺตํ กาเลน, กมฺมฏฺานสฺส ทายกํ.
กมฺมฏฺานํ คเหตพฺพํ, วตฺตํ กตฺวา ปนสฺส ตุ;
เตนาปิ จริตํ ตฺวา, ทาตพฺพํ ตสฺส ภิกฺขุโน.
จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสน จ;
สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกานํ, วเสน ฉพฺพิธํ มตํ.
โวมิสฺสกนยา เตสํ, จตุสฏฺิ ภวนฺติ เต;
เตหิ อตฺโถ น จตฺถีติ, น มยา อิธ ทสฺสิตา.
อสุภา ¶ จ ทเสเวตฺถ, ตถา กายคตาสติ;
เอกาทส อิเม ราค-จริตสฺสานุกูลตา.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, สวณฺณกสิณา อิเม;
อฏฺเว จ สทา โทส-จริตสฺสานุกูลตา.
ตํ โมหจริตสฺเสตฺถ, วิตกฺกจริตสฺส จ;
อนุกูลนฺติ นิทฺทิฏฺํ, อานาปานํ ปเนกกํ.
ปุริมานุสฺสติฉกฺกํ, สทฺธาจริตเทหิโน;
มรณูปสมายุตฺตา, สติมาหารนิสฺสิตา.
สฺา ¶ ธาตุววตฺถานํ, พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโน;
อิเม ปน จ จตฺตาโร, อนุกูลาติ ทีปิตา.
จตฺตาโรปิ จ อารุปฺปา, เสสานิ กสิณานิ จ;
อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตา.
อิทํ สพฺพํ ปเนกนฺต-วิปจฺจนีกภาวโต;
อติสปฺปายโต วุตฺต-มิติ เยฺยํ วิภาวินา.
กมฺมฏฺานานิ สพฺพานิ, จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเส;
กสิณานิ ทส เจว, อสุภานุสฺสตี ทส.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตฺตาโร จ อรูปิโน;
จตุธาตุววตฺถานํ, สฺา จาหารตา อิติ.
กมฺมฏฺาเนสุ เอเตสุ, อุปจารวหา กติ;
อานาปานสตึ กาย-คตํ หิตฺวา ปนฏฺปิ.
เสสานุสฺสติโย สฺา, ววตฺถานนฺติ เตรส;
อุปจารวหา วุตฺตา, เสสา เต อปฺปนาวหา.
อปฺปนายาวเหสฺเวตฺถ, กสิณานิ ทสาปิ จ;
อานาปานสตี เจว, จตุกฺกชฺฌานิกา อิเม.
อสุภานิ ¶ ทส เจตฺถ, ตถา กายคตาสติ;
เอกาทส อิเม ธมฺมา, ปมชฺฌานิกา สิยุํ.
อาทิพฺรหฺมวิหาราติ ¶ , ติกชฺฌานวหา ตโย;
จตุตฺถาปิ จ อารุปฺปา, จตุตฺถชฺฌานิกา มตา.
วเสนารมฺมณงฺคานํ, ทุวิโธ สมติกฺกโม;
โคจราติกฺกมารูเป, รูเป ฌานงฺคติกฺกโม.
ทเสว กสิณาเนตฺถ, วฑฺเฒตพฺพานิ โหนฺติ หิ;
น จ วฑฺฒนิยา เสสา, ภวนฺติ อสุภาทโย.
ทเสว กสิณาเนตฺถ, อสุภานิ ทสาปิ จ;
อานาปานสตี เจว, ตถา กายคตาสติ.
ปฏิภาคนิมิตฺตานิ ¶ , โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ;
เสสาเนว ปฏิภาค-นิมิตฺตารมฺมณา สิยุํ.
อสุภานิ ทสาหาร-สฺา กายคตาสติ;
เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ, ทฺวาทเสตานิ สพฺพทา.
ตานิ ทฺวาทส เจตานิ, อานาปานสตีปิ จ;
เตรเสว ปเนตานิ, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.
เปตฺวา จตุรารูเป, นตฺถิ กิฺจิ อรูปิสุ;
มนุสฺสโลเก สพฺพานิ, ปวตฺตนฺติ น สํสโย.
จตุตฺถํ กสิณํ หิตฺวา, กสิณา อสุภานิ จ;
ทิฏฺเเนว คเหตพฺพา, อิเม เอกูนวีสติ.
สติยมฺปิ จ กายมฺหิ, ทิฏฺเน ตจปฺจกํ;
เสสเมตฺถ สุเตเนว, คเหตพฺพนฺติ ทีปิตํ.
อานาปานสตี เอตฺถ, ผุฏฺเน ปริทีปิตา;
วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺผุฏฺเน คยฺหติ.
สุเตเนว ¶ คเหตพฺพา, เสสา อฏฺารสาปิ จ;
อุเปกฺขา อปฺปมฺา จ, อรูปา เจว ปฺจิเม.
อาทิโตว คเหตพฺพา, น โหนฺตีติ ปกาสิตา;
ปฺจตึสาวเสสานิ, คเหตพฺพานิ อาทิโต.
กมฺมฏฺาเนสุ เหเตสุ, อากาสกสิณํ วินา;
กสิณา นว โหนฺเต จ, อรูปานํ ตุ ปจฺจยา.
ทสาปิ กสิณา โหนฺติ, อภิฺานํ ตุ ปจฺจยา;
ตโย พฺรหฺมวิหาราปิ, จตุกฺกสฺส ภวนฺติ ตุ.
เหฏฺิมํ เหฏฺิมารุปฺปํ, อุปรูปริมสฺส หิ;
ตถา จตุตฺถมารุปฺปํ, นิโรธสฺสาติ ทีปิตํ.
สพฺพานิ จ ปเนตานิ, จตฺตาลีสวิธานิ ตุ;
วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ.
กมฺมฏฺานํ ¶ คเหตฺวาน, อาจริยสฺส สนฺติเก;
วสนฺตสฺส กเถตพฺพํ, อาคตสฺสาคตกฺขเณ.
อุคฺคเหตฺวา ¶ ปนฺตฺร, คนฺตุกามสฺส ภิกฺขุโน;
นาติสงฺเขปวิตฺถารํ, กเถตพฺพํ ตุ เตนปิ.
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาน, สมฺมฏฺานํ มโนภุโน;
อฏฺารสหิ โทเสหิ, นิจฺจํ ปน วิวชฺชิเต.
อนุรูเป วิหารสฺมึ, วิหาตพฺพํ ตุ คามโต;
นาติทูเร นจฺจาสนฺเน, สิเว ปฺจงฺคสํยุเต.
ขุทฺทโก ปลิโพโธปิ, ฉินฺทิตพฺโพ ปนตฺถิ เจ;
ทีฆา เกสา นขา โลมา, ฉินฺทิตพฺพา วิภาวินา.
จีวรํ รชิตพฺพํ ตํ, กิลิฏฺํ ตุ สเจ สิยา;
สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปจิตพฺโพว สุฏฺุ โส.
อจฺฉินฺนปลิโพเธน ¶ , ปจฺฉา เตน จ ภิกฺขุนา;
ปวิวิตฺเต ปโนกาเส, วสนฺเตน ยถาสุขํ.
วชฺเชตฺวา มตฺติกํ นีลํ, ปีตํ เสตฺจ โลหิตํ;
สณฺหายารุณวณฺณาย, มตฺติกาย มโนรมํ.
กตฺตพฺพํ กสิณชฺฌานํ, ปตฺตุกาเมน ธีมตา;
เสนาสเน วิวิตฺตสฺมึ, พหิทฺธา วาปิ ตาทิเส.
ปฏิจฺฉนฺเน ปนฏฺาเน, ปพฺภาเร วา คุหนฺตเร;
สํหาริมํ วา กาตพฺพํ, ตํ ตตฺรฏฺกเมว วา.
สํหาริมํ กโรนฺเตน, ทณฺฑเกสุ จตูสฺวปิ;
จมฺมํ วา กฏสารํ วา, ทุสฺสปตฺตมฺปิ วา ตถา.
พนฺธิตฺวา ตถา กาตพฺพํ, มตฺติกาย ปมาณโต;
ภูมิยํ ปตฺถริตฺวา จ, โอโลเกตพฺพเมว ตํ.
ตตฺรฏฺํ ภูมิยํ วฏฺฏํ, อาโกฏิตฺวาน ขาณุเก;
วลฺลีหิ ตํ วินนฺธิตฺวา, กาตพฺพํ กณฺณิกํ สมํ.
วิตฺถารโต ¶ ปมาเณน, วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ;
วฏฺฏํ วตฺตติ ตํ กาตุํ, วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตา.
เภรีตลสมํ สาธุ, กตฺวา กสิณมณฺฑลํ;
สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ านํ, นฺหตฺวา อาคมฺม ปณฺฑิโต.
หตฺถปาสปมาณสฺมึ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลา;
ปเทเส ตุ สุปฺตฺเต, อาสนสฺมึ สุอตฺถเต.
อุจฺเจ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, วิทตฺถิจตุรงฺคุเล;
อุชุกายํ ปณิธาย, กตฺวา ปริมุขํ สตึ.
กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
ปรมํ ปีติปาโมชฺชํ, ชเนตฺวา รตนตฺตเย.
‘‘ภาคี ¶ อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;
ปวิเวกสุขสฺสา’’ติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตมํ.
อากาเรน ¶ สเมเนว, อุมฺมีลิตฺวาน โลจนํ;
นิมิตฺตํ คณฺหตา สาธุ, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ.
น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โส, ทฏฺพฺพํ น จ ลกฺขณํ;
วณฺณํ ปน อมฺุจิตฺวา, อุสฺสทสฺส วเสน หิ.
จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมึ, เปตฺเวกคฺคมานโส;
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, วตฺวา ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.
ปถวี เมทนี ภูมิ, วสุธา จ วสุนฺธรา;
เอวํ ปถวินาเมสุ, เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ.
อุมฺมีลิตฺวา นิมีลิตฺวา, อาวชฺเชยฺย ปุนปฺปุนํ;
ยาวุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, นุปฺปชฺชติ จ ตาว โส.
เอวํ ภาวยโต ตสฺส, ปุน เอกคฺคเจตโส;
ยทา ปน นิมีเลตฺวา, อาวชฺชนฺตสฺส โยคิโน.
ยถา อุมฺมีลิเตกาเล, ตถาปาถํ ตุ ยาติ เจ;
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ต-มุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.
นิมิตฺเต ¶ ปน สฺชาเต, ตโต ปภุติ โยคินา;
นิสีทิตพฺพํ โน เจวํ, ตสฺมึ าเน วิชานตา.
อตฺตโน วสนฏฺานํ, ปวิสิตฺวาน ธีมตา;
เตน ตตฺถ นิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ยถาสุขํ.
ปปฺจปริหารตฺถํ, ปาทานํ ปน โธวเน;
ตสฺเสกตลิกา ทฺเว จ, อิจฺฉิตพฺพา อุปาหนา.
สมาธิตรุโณ ตสฺส, อสปฺปาเยน เกนจิ;
สเจ นสฺสติ ตํ านํ, คนฺตฺวาวาทาย ตํ ปน.
ปีเ ¶ สุขนิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ;
สมนฺนาหริตพฺพฺจ, กเร ตกฺกาหตมฺปิ จ.
นิมิตฺตํ ปน ตํ หิตฺวา, จิตฺตํ ธาวติ เจ พหิ;
นิวาเรตฺวา นิมิตฺตสฺมึ, เปตพฺพํ ตุ มานสํ.
ยตฺถ ยตฺถ นิสีทิตฺวา, ตมิจฺฉติ ตโปธโน;
ตตฺถ ตตฺถ ทิวารตฺตึ, ตสฺสุปฏฺาติ เจตโส.
เอวํ ตสฺส กโรนฺตสฺส, อนุปุพฺเพน โยคิโน;
วิกฺขมฺภนฺติ จ สพฺพานิ, ปฺจ นีวรณานิปิ.
สมาธิยติ จิตฺตมฺปิ, อุปจารสมาธินา;
ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ, อุปฺปชฺชติ จ โยคิโน.
โก ปนายํ วิเสโส หิ, อิมสฺส ปุริมสฺส วา;
ถวิกา นีหตาทาส-มณฺฑลํ วิย มชฺชิตํ.
เมฆโต วิย นิกฺขนฺตํ, สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, พลากา วิย โตยเท.
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ¶ ตํ, ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ;
ตโตธิกตรํ สุทฺธํ, หุตฺวาปฏฺาติ ตสฺส ตํ.
ตนุสณฺานวนฺตฺจ, วณฺณวนฺตํ น เจว ตํ;
อุปฏฺาการมตฺตํ ตํ, ปฺชํ ภาวนามยํ.
ปฏิภาเค ¶ สมุปฺปนฺเน, นิมิตฺเต ภาวนามเย;
โหนฺติ วิกฺขมฺภิตาเนว, ปฺจ นีวรณานิปิ.
กิเลสา สนฺนิสินฺนาว, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;
จิตฺตํ สมาหิตํเยว, อุปจารสมาธินา.
อากาเรหิ ปน ทฺวีหิ, สมาธิยติ มานสํ;
อุปจารกฺขเณ ตสฺส, ปฏิลาเภ สมาธิโน.
นีวารณปฺปหาเนน ¶ , อุปจารกฺขเณ ตถา;
องฺคานํ ปาตุภาเวน, ปฏิลาภกฺขเณ ปน.
ทฺวินฺนํ ปน สมาธีนํ, กึ นานากรณํ ปน;
องฺคานิ ถามชาตานิ, อุปจารกฺขเณน จ.
อปฺปนาย ปนงฺคานิ, ถามชาตานิ ชายเร;
ตสฺมา ตํ อปฺปนาจิตฺตํ, ทิวสมฺปิ ปวตฺตติ.
ปลฺลงฺเกน จ เตเนว, วฑฺเฒตฺวา ตํ นิมิตฺตกํ;
อปฺปนํ อธิคนฺตุํ โส, สกฺโกติ ยทิ สุนฺทรํ.
โน เจ สกฺโกติ โส เตน,
ตํ นิมิตฺตํ ตุ โยคินา;
จกฺกวตฺติย คพฺโภว,
รตนํ วิย ทุลฺลภํ.
สตตํ อปฺปมตฺเตน, รกฺขิตพฺพํ สตีมตา;
นิมิตฺตํ รกฺขโต ลทฺธํ, ปริหานิ น วิชฺชติ.
อารกฺขเณ อสนฺตมฺหิ, ลทฺธํ ลทฺธํ วินสฺสติ;
รกฺขิตพฺพํ หิ ตสฺมา ตํ, ตตฺรายํ รกฺขณาวิธิ.
อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;
อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.
สปฺปาเย ¶ สตฺต เสเวยฺย, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;
น จิเรเนว กาเลน, โหติ ภิกฺขุสฺส อปฺปนา.
ยสฺสปฺปนา น โหเตว, เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต;
อปฺปนาย จ โกสลฺลํ, สมฺมา สมฺปาทเย พุโธ.
อปฺปนาย หิ โกสลฺล-มิทํ ทสวิธํ อิธ;
คนฺถวิตฺถารภีเตน, มยา วิสฺสชฺชิตนฺติ จ.
เอวฺหิ ¶ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ ปน;
ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, อปฺปนา สมฺปวตฺตติ.
เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส, สเจ สา นปฺปวตฺตติ;
ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโต.
จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ¶ , ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;
สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํ.
อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;
อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเย.
ลีนตุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน มานสํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตาภิ-มุขํ ตํ ปฏิปาทเย.
เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, ปฏิปาทยโต ปน;
อิทาเนวปฺปนา ตสฺส, สา สมิชฺฌิสฺสตีติ จ.
ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายเตวชฺชนํ จิตฺตํ, ตตฺเรวารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, รูปาวจริกํ ภเว;
ตกฺกาทโย ปนฺเหิ, ภวนฺติ พลวตฺตรา.
อปฺปนาเจตโส ตานิ, ปริกมฺโมปจารโต;
วุจฺจนฺติ ปริกมฺมานิ, อุปจารานิ จาติปิ.
อปฺปนายานุโลมตฺตา ¶ , อนุโลมานิ เอว จ;
ยํ ตํ สพฺพนฺติมํ เอตฺถ, โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, ปริกมฺมปฺปนาทิกํ;
ทุติยํ อุปจารํ ตํ, ตติยํ อนุโลมกํ.
จตุตฺถํ ¶ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, ปฺจมํ อปฺปนามโน;
ปมํ อุปจารํ วา, ทุติยํ อนุโลมกํ.
ตติยํ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, จตุตฺถํ อปฺปนามโน;
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาติ, อปฺเปติ น ตโต ปรํ.
ฉฏฺเ วา สตฺตเม วาปิ, อปฺปนา เนว ชายติ;
อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺส, ชวนํ ปติ ตาวเท.
ปุริเมหาเสวนํ ลทฺธา, ฉฏฺํ วา สตฺตมมฺปิ วา;
อปฺเปตีติ ปเนตฺถาห, โคทตฺโต อาภิธมฺมิโก.
ธาวนฺโต หิ ยถา โกจิ,
นโร ฉินฺนตฏามุโข;
าตุกาโม ปริยนฺเต,
าตุํ สกฺโกติ เนว โส.
เอวเมว ปนจฺฉฏฺเ, สตฺตเม วาปิ มานโส;
น สกฺโกตีติ อปฺเปตุํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.
เอกจิตฺตกฺขณาเยว, โหตายํ อปฺปนา ปน;
ตโต ภวงฺคปาโตว, โหตีติ ปริทีปิตํ.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ;
อาวชฺชนํ ตโต ฌาน-ปจฺจเวกฺขณมานสํ.
กามจฺฉนฺโท ¶ จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ อุทฺธโต;
กุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปหีนา ปฺจิเม ปน.
วิตกฺเกน วิจาเรน, ปีติยา จ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ อิทํ.
นานาวิสยลุทฺธสฺส ¶ , กามจฺฉนฺทวสา ปน;
อิโต จิโต ภมนฺตสฺส, วเน มกฺกฏโก วิย.
เอกสฺมึ ¶ วิสเยเยว, สมาธาเนว เจตโส;
‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วุจฺจติ.
ปาโมชฺชภาวโต เจว, สีตลตฺตา สภาวโต;
‘‘พฺยาปาทสฺส ตโต ปีติ, ปฏิปกฺขา’’ติ ภาสิตา.
สวิปฺผาริกภาเวน, เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโต;
‘‘วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วณฺณิโต.
อวูปสนฺตภาวสฺส, สยฺเจวาติสนฺตโต;
‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ-ทฺวยสฺส ปฏิปกฺขกํ’’.
มติยา อนุรูปตฺตา, ‘‘อนุมชฺชนลกฺขโณ;
วิจาโร วิจิกิจฺฉาย, ปฏิปกฺโข’’ติ ทีปิโต.
ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ตํ, ฌานํ ปฺจงฺคสํยุตํ;
สิวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ.
เอวฺจาธิคตํ โหติ, ปมํ เตน โยคินา;
สุจิรฏฺิติกาเมน, ตสฺส ฌานสฺส สพฺพโส.
ตํ สมาปชฺชิตพฺพํ ตุ, วิโสเธตฺวาน ปาปเก;
ตํ สมาปชฺชโต ตสฺส, สุจิรฏฺิติกํ ภเว.
จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา;
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ.
วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเว จ, อุปจารฺจ อปฺปนา;
อุปจารมฺปิ วา ปตฺวา, วฑฺเฒตุํ ตฺจ วตฺตติ.
อปฺปนํ ปน ปตฺวา วา, ตตฺรายํ วฑฺฒนกฺกโม;
กสิตพฺพํ ยถาานํ, ปริจฺฉินฺทติ กสฺสโก.
โยคินา เอวเมวมฺปิ, องฺคุลทฺวงฺคุลาทินา;
ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถิจฺฉกํ.
ปตฺเตปิ ¶ ¶ ปเม ฌาเน, อากาเรหิปิ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา เตน, ภวิตพฺพํ ตปสฺสินา.
อาวชฺชนํ สมาปตฺติ, อธิฏฺาเนสุ ตีสุ จ;
วุฏฺานปจฺจเวกฺขาสุ, วสิตา ปฺจ ภาสิตา.
อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺิตฺวา, สมาปชฺช ปุนปฺปุนํ;
วุฏฺิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วสิตา ปฺจ สาธเย.
ปเม ¶ อวสิปตฺเต, ทุติยํ โย ปนิจฺฉติ;
อุภโต ภฏฺโภเว โยคี, ปมา ทุติยาปิ จ.
กามสฺสหคตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
ปมาทโยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ หานภาคิยํ.
สติ สนฺติฏฺเต ตสฺมึ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา;
มนฺทสฺส โยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ ิติภาคิยํ.
อตกฺกสหิตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
อปฺปมตฺตสฺส ตํ ฌานํ, วิเสสภาคิยํ สิยา.
นิพฺพิทาสํยุตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
นิพฺเพธภาคิยํ ฌานํ, โหตีติ ปริทีปิตํ.
ตสฺมา ปฺจสุ เอเตสุ, สุจิณฺณวสินา ปน;
ปมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย วิธินา ตโต.
ยสฺมา อยํ สมาปตฺติ, อาสนฺนากุสลาริกา;
ถูลตฺตา ตกฺกจารานํ, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.
อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, ปเม ปน โยคินา;
ทุติยํ สนฺตโต ฌานํ, จินฺตยิตฺวาน ธีมตา.
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ปเม ปุน;
ทุติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.
อถสฺส ¶ ปมชฺฌานา, วุฏฺาย วิธินา ยทา;
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.
ถูลโต ¶ ตกฺกจารา หิ, อุปติฏฺนฺติ โยคิโน;
เสสมงฺคตฺตยํ ตสฺส, สนฺตเมโวปติฏฺติ.
ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;
สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;
อิทานิ ทุติยชฺฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกมฺปิ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, ทุติยชฺฌานมานสํ.
สมฺปสาทนมชฺฌตฺตํ, ปีติยา จ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ โหติ ติวงฺคิกํ.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;
เอวํ ทุวงฺคหีนํ ตุ, ตีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.
ฌานํ ¶ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
ทุติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ทุติยาธิคเต ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติเยปิ สตีมตา.
ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ทุติยา ปุน;
อาสนฺนตกฺกจาราริ, สมาปตฺติ อยํ อิติ.
ปีติยา ¶ ปิยโต ตสฺส, เจตโส อุปฺปิลาปนํ;
ปีติยา ปน ถูลตฺตา, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.
ตตฺถ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา, ตติเย สนฺตโต ปน;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ทุติเย ปุน.
ตติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม;
อถสฺส ทุติยชฺฌานา, วุฏฺาย จ ยทา ปน.
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต;
ถูลโต ปีตุปฏฺาติ, สุขาทิ สนฺตโต ปน.
ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;
สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;
อิทานิ ตติยํ ฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ มนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, ตติยชฺฌานมานสํ.
สติยา สมฺปชฺเน, สมฺปนฺนํ ตุ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ทุวงฺคํ ตติยํ มตํ.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;
เอวเมกงฺคหีนํ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.
ฌานํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
ตติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ตติยาธิคเต ¶ ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตสฺมึ ปน สตีมตา.
ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ตติยา ปุน;
อาสนฺนปีติโทสา หิ, สมาปตฺติ อยนฺติ จ.
ยเทวเจตฺถ ¶ อาโภโค, สุขมิจฺเจว เจตโส;
เอวํ สุขสฺส ถูลตฺตา, โหตายํ องฺคทุพฺพลา.
อิติ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;
จตุตฺถํ สนฺตโต ทิสฺวา, เจตสา ปน โยคินา.
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;
จตุตฺถาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.
อถสฺส ตติยชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ยทา ปน;
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.
ถูลโต ตสฺสุปฏฺาติ, สุขํ ตํ มานสํ ตโต;
อุเปกฺขา สนฺตโต ตสฺส, จิตฺตสฺเสกคฺคตาปิ จ.
ถูลงฺคสฺส ปหานาย, สนฺตงฺคสฺสูปลทฺธิยา;
ตเทว จ นิมิตฺตฺหิ, ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ จ.
กโรโต มนสา เอว, ปุนปฺปุนฺจ โยคิโน;
จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ ปนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, จตุตฺถชฺฌานมานสํ.
เอกงฺควิปฺปหีนํ ¶ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ โยคโต;
จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, ทุวงฺคนฺติ ปวุจฺจติ.
เอวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
จตุตฺถาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ยสฺมา สุขมุเปกฺขาย, น โหตาเสวนํ ปน;
อุเปกฺขาสหคตาเนว, ชวนานิ ชวนฺติ จ.
อุเปกฺขาสหคตํ ¶ ตสฺมา, จตุตฺถํ สมุทีริตํ;
อยเมตฺถ วิเสโส หิ, เสสํ วุตฺตนยํ ปน.
ยํ จตุกฺกนเย ฌานํ, ทุติยํ ตํ ทฺวิธา ปน;
กตฺวาน ปฺจกนเย, ทุติยํ ตติยํ กตํ.
ตติยํ ตํ จตุตฺถฺจ, จตุตฺถํ ปฺจมํ อิธ;
ปมํ ปมํเยว, อยเมตฺถ วิเสสตา.
เอวเมตฺตาวตา วุตฺตา, นาติสงฺเขปโต มยา;
นาติวิตฺถารโต จายํ, รูปาวจรภาวนา.
สุมธุรวรตรวจโน, กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ;
อตินิสิตวิสทพุทฺธิ-ปสาทชน เวทนีโยยํ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
นาม จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.