📜
๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส
สมาธึ ¶ ¶ ปน สาภิฺํ, ภาเวตฺวา ตทนนฺตรํ;
ภาเวตพฺพา ยโต ปฺา, ภิกฺขุนา เตน ธีมตา.
ตโตหํ ¶ ทานิ วกฺขามิ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;
สมาเสเนว ภิกฺขูนํ, ปรํ ปีติสุขาวหํ.
กา ปฺา ปน โก จตฺโถ,
กิมสฺสา ลกฺขณาทิกํ;
กติธา สา กถํ เตน,
ภาเวตพฺพาติ วุจฺจเต. –
ปฺา วิปสฺสนาปฺา, ปฺุจิตฺตสมายุตา;
ปชานาตีติ ปฺา สา, ชานนา วา ปการโต.
สฺาวิฺาณปฺานํ, โก วิเสโส กิมนฺตรํ;
สฺาวิฺาณปฺานํ, ชานนตฺเต สเมปิ จ.
ยา สฺชานนมตฺตํว, สฺา นีลาทิโต ปน;
ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ตุ, กาตุํ สกฺโกติ เนว สา.
วิฺาณํ ปน ชานาติ, นีลปีตาทิโคจรํ;
สกฺโกติปิ อนิจฺจาทิลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ.
อุสฺสกฺกิตฺวา น สกฺโกติ, มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ;
ปฺา วุตฺตนยํ กาตุํ, สกฺโกติ ติวิธมฺปิ ตํ.
อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ, วิเสโส สมุทีริโต;
สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ, สภาวปฏิเวธนํ.
ลกฺขณํ ปน ปฺาย, ลกฺขณฺูหิ ทีปิตํ;
สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา.
อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา ¶ , สมาธาสนฺนการณา;
เอวเมตฺถ จ วิฺเยฺยา, ปฺาย ลกฺขณาทิกา.
กติธาติ ¶ เอตฺถ –
ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา,
โลกิกาโลกิกา ทฺวิธา;
โลกิเยเนตฺถ มคฺเคน,
ยุตฺตา สา โลกิกา สิยา.
โลกุตฺตเรน ¶ มคฺเคน, ยุตฺตา โลกุตฺตรา มตา;
ติวิธาปิ สิยา ปฺา, จินฺตาสุตมยาทิโต.
ตตฺถตฺตโนว จินฺตาย, นิปฺผนฺนตฺตาติ ตสฺส สา;
โหติ จินฺตามยา ปฺา, ภูริปฺเน เทสิตา.
ปรโต ปน สุตฺวาน, ลทฺธา ปฺา อยํ อิธ;
สุเตเนว จ นิปฺผนฺนา, ปฺา สุตมยา มตา.
ยถา วาปิ ตถา เจตฺถ, ภาวนาย วเสน ตุ;
นิปฺผนฺนา อปฺปนาปตฺตา, ปฺา สา ภาวนามยา.
ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส, วเสน จตุธา สิยา;
อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, าณํ าเณสุ ตีสุปิ.
ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, วิปากา จ กฺริยา ตถา;
นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ จ, ปฺเจเต อตฺถสฺิตา.
ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค จ ภาสิตํ;
กุสลากุสลฺเจติ, ปฺเจเต ธมฺมสฺิตา.
ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยา สภาวนิรุตฺติ ตุ;
นิรุตฺตีติ จ นิทฺทิฏฺา, นิรุตฺติกุสเลน สา.
าณํ อารมฺมณํ กตฺวา, ติวิธํ ปจฺจเวกฺขโต;
เตสุ าเณสุ ยํ าณํ, ปฏิภานนฺติ ตํ มตํ.
ปริยตฺติปริปุจฺฉาหิ ¶ ¶ , สวนาธิคเมหิ จ;
ปุพฺพโยเคน คจฺฉนฺติ, ปเภทํ ปฏิสมฺภิทา.
กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ –
ขนฺธาทีสุ หิ ธมฺเมสุ, ภูมิภูเตสุ โยคินา;
อุคฺคหาทิวเสเนตฺถ, กตฺวา ปริจยํ ปน.
สีลํ จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, สมฺปาเทตฺวา ตโต ปรํ;
ทิฏฺิสุทฺธาทโย ปฺจ, สมฺปาเทนฺเตน สุทฺธิยา.
ตาย ปฺาย ยุตฺเตน, ภีเตน ชนนาทิโต;
ภาเวตพฺพา ภวาภาวํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา.
รูปฺจ เวทนา สฺา, สงฺขารา เจว สพฺพโส;
วิฺาณฺเจติ ปฺเจเต, ขนฺธา สมฺพุทฺธเทสิตา.
ตตฺถ ยํ กิฺจิ รูปํ ตํ, อตีตานาคตาทิกํ;
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกมฺปิ วา.
หีนํ วาปิ ปณีตํ วา, ยํ ทูเร ยฺจ สนฺติเก;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
อิตเรสุปิ ยํ กิฺจิ, ตํ เวทยิตลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, เวทนากฺขนฺธตา กตา.
จิตฺตชํ ¶ ปน ยํ กิฺจิ, ตํ สฺชานนลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สฺากฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
ยํ กิฺจิ จิตฺตสมฺภูตํ, อภิสงฺขารลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สงฺขารกฺขนฺธตา กตา.
ตตฺถ จิตฺตํ ตุ ยํ กิฺจิ, ตํ วิชานนลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, วิฺาณกฺขนฺธตา กตา.
จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ;
อฏฺวีสติธา เจตํ, รูปํ รูปนฺติ คณฺหติ.
เอกาสีติยา ¶ จิตฺเตน, สํยุตฺตา เวทนาทโย;
เวทนาสฺาสงฺขาร-วิฺาณกฺขนฺธสฺิตา.
จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธ, นามนฺติ ปริคณฺหติ;
รูปกฺขนฺโธ ภเว รูปํ, นามกฺขนฺธา อรูปิโน.
รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามํ นมนลกฺขณํ;
อิติ สงฺเขปโต นาม-รูปํ โส ปริคณฺหติ.
ผาเลนฺโต วิย ตาลสฺส, กนฺทํ ตุ ยมกํ ทฺวิธา;
ววตฺถเปติ นามฺจ, รูปฺจาติ ทฺวิธา ปน.
นามโต รูปโต อฺโ,
สตฺโต วา ปุคฺคโลปิ วา;
อตฺตา วา โกจิ นตฺถีติ,
นิฏฺํ คจฺฉติ สพฺพทา.
เอวํ ววตฺถเปตฺวา โส, นามรูปํ สภาวโต;
สตฺตสมฺโมหฆาตตฺถํ, พหุสุตฺตวเสนิธ.
นามรูปมตฺตฺเว, นตฺถิ โกจิธ ปุคฺคโล;
เอวเมตฺถ ปณฺฑิโต โปโส, ววตฺถเปติ ตํ ปน.
วุตฺตํ เหตํ –
‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ.
ยถาปิ ¶ ทารุยนฺตมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;
ทารุรชฺชุสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.
ตเถทํ นามรูปมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;
อฺมฺสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘นามฺจ ¶ รูปฺจ อิธตฺถิ สจฺจโต,
น เหตฺถ สตฺโต มนุโช จ วิชฺชติ;
สฺุํ อิทํ ยนฺตมิวาภิสงฺขตํ,
ทุกฺขสฺส ปฺุโช ติณกฏฺสาทิโส’’ติ.
อฺมฺูปนิสฺสาย ¶ , ทณฺฑเกสุ ิเตสุ หิ;
เอกสฺมึ ปตมาเน ตุ, ตเถว ปตตีตโร.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘ยมกํ นามรูปฺจ, อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา;
เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ, อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ.
อุตินฺนํ นามรูปานํ, นามํ นิตฺเตชเมตฺถ ตํ;
สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.
น พฺยาหรติ โน เสติ, น ติฏฺติ น คจฺฉติ;
น เภเทติ น โจเรติ, น ภฺุชติ น ขาทติ.
ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตชํ, วินา นามฺจ สพฺพถา;
สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.
ภฺุชามีติ ปิวามีติ, ขาทามีติ ตเถว จ;
โรทามีติ หสามีติ, รูปสฺเสตํ น วิชฺชติ.
นามํ ¶ นิสฺสาย รูปํ ตุ, รูปํ นิสฺสาย นามกํ;
ปวตฺตติ สทา สพฺพํ, ปฺจโวการภูมิยํ.
อิมสฺส ปน อตฺถสฺส, อาวิภาวตฺถเมว จ;
ชจฺจนฺธปีสปฺปีนํ, วตฺตพฺพา อุปมา อิธ.
ยถา หิ นาวํ นิสฺสาย, มนุสฺสา ยนฺติ อณฺณเว;
เอวํ รูปมฺปิ นิสฺสาย, นามกาโย ปวตฺตติ.
ยถา ¶ มนุสฺเส นิสฺสาย, นาวา คจฺฉติ อณฺณเว;
เอวํ นามมฺปิ นิสฺสาย, รูปกาโย ปวตฺตติ.
สตฺตสฺํ วิโนเทตฺวา, นามรูปสฺส สพฺพถา;
ยาถาวทสฺสนํ เอตํ, ‘‘ทิฏฺิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.
ปริมุจฺจิตุกาโม จ, ทุกฺขโต ชาติอาทิโต;
อนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา, ภาวเย ปน ปณฺฑิโต.
ทิฏฺิวิสุทฺธิมิมํ ปริสุทฺธํ,
สุฏฺุตรํ ตุ กโรติ นโร โย;
ทิฏฺิคตานิ มลานิ อเสสํ,
นาสมุเปนฺติ หิ ตสฺส นรสฺส.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.