📜
๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส
เอตสฺส ¶ ¶ นามรูปสฺส, ชานิตฺวา เหตุปจฺจเย;
กงฺขา ตีสุ ปนทฺธาสุ, วิตริตฺวา ิตํ ปน.
กงฺขาวิตรณํ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อตฺถกาเมน ภิกฺขุนา.
นามรูปสฺส โก เหตุ, โกนุ วา ปจฺจโย ภเว;
อาวชฺชิตฺวา ตมิจฺเจวํ, รูปกายสฺส ตาวเท.
เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;
อฏฺิมิฺชฺจ วกฺกฺจ, หทยํ ยกนมฺปิ จ.
อิจฺเจวมาทิพาตฺตึส-โกฏฺาสปจฺจยสฺส หิ;
ปริคฺคณฺหติ กายสฺส, มนสา เหตุปจฺจเย.
อวิชฺชา ¶ ตณฺหุปาทานํ, กมฺมํ เหตุ จตุพฺพิโธ;
เอตสฺส รูปกายสฺส, อาหาโร ปจฺจโย มโต.
ชนโก เหตุ อกฺขาโต,
ปจฺจโย อนุปาลโก;
เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ,
ปจฺจยา ปถวาทโย.
อิติเม ปฺจ ธมฺมา หิ, เหตุปจฺจยตํ คตา;
อวิชฺชาทโย ตโย ตตฺถ, มาตาว อุปนิสฺสยา.
ชนกํ ปน กมฺมํ ตุ, ปุตฺตสฺส หิ ปิตา วิย;
ธาตี วิย กุมารสฺส, อาหาโร ธารโก ภเว.
อิจฺเจวํ ¶ รูปกายสฺส, โส ปจฺจยปริคฺคหํ;
กตฺวา ปุนปิ ‘‘จกฺขฺุจ, รูปมาโลกเมว จ.
ปฏิจฺจ จกฺขุวิฺาณํ, โหติ’’อิจฺเจวมาทินา;
นเยน นามกายสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.
โส เอวํ นามรูปสฺส, วุตฺตึ ทิสฺวาน ปจฺจยา;
ยถา เอตรหิทํ ตุ, อตีเตปิ ตเถวิทํ.
ปจฺจยา จ ปวตฺติตฺถ, ตเถวานาคเตปิ จ;
ปวตฺติสฺสติ อทฺธาสุ, ตีสฺเววํ อนุปสฺสติ.
ตสฺเสวํ ¶ ปสฺสโต ยา สา, ปุพฺพนฺเต ปฺจธา ตถา;
อปรนฺเต สิยา กงฺขา, ปฺจธา สมุทีริตา.
ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเน, ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตา;
สพฺพา จานวเสสาว, โยคิโน สา ปหิยฺยติ.
เอโก กมฺมวิปากานํ, วเสนาปิ จ ปณฺฑิโต;
เอตสฺส นามรูปสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.
กมฺมํ จตุพฺพิธํ ทิฏฺ-ธมฺมเวทนิยํ ตถา;
อุปปชฺชาปราปริยา-โหสิกมฺมวสา ปน.
ตตฺถ ¶ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียกมฺมํ นาม. ตํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน ‘‘อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อุภินฺนมนฺตเร ปฺจชวนเจตนา อปราปริยเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติ, สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติ.
อปรํ ¶ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ครุกํ พหุลมฺปิ จ;
อาสนฺนฺจ กฏตฺตา จ, กมฺมนฺติ สมุทีริตํ.
อฺํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ชนกํ อุปถมฺภกํ;
ตถูปปีฬกํ กมฺม-มุปฆาตกเมว จ.
ตตฺถ ชนกํ นาม กุสลํ วา อกุสลํ วา กมฺมํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติ. อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติ. อุปปีฬกํ ปน อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติ. อุปฆาตกํ ปน สยํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ ¶ อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ. เอวํ ปน กมฺเมน โอกาเส กเต ตํวิปากมุปฺปนฺนํ นาม โหติ. อิติ อิมํ ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา ¶ เอวเมโก กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ.
อิติ เอวํ กมฺมวิปากวฏฺฏวเสน นามรูปสฺส ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวมตีเตปิ อทฺธาเน กมฺมวิปากวเสน ปจฺจยโต ปวตฺติตฺถ, อนาคเตปิ ปวตฺติสฺสตี’’ติ อิติ กมฺมฺเจว วิปาโก จาติ กมฺมวิปากวเสน โลโก ปวตฺตตีติ ตํ สมนุปสฺสติ. ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต สพฺพา โสฬสวิธา กงฺขา ปหิยฺยติ.
เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตติ;
เกวลํ นามรูปนฺติ, สมฺมา สมนุปสฺสติ.
เอวํ การณโต อุทฺธํ, การณํ น จ ปสฺสติ;
ปากปวตฺติโต อุทฺธํ, น ปากปฏิเวทกํ.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก;
สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เอเวตํ สมฺมทสฺสนํ.
เอวํ ¶ กมฺเม วิปาเก จ, วตฺตมาเน สเหตุเก;
พีชรุกฺขาทิกานํว, ปุพฺพา โกฏิ น นายติ.
อนาคเตปิ สํสาเร, อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ;
เอตมตฺถมนฺาย, ติตฺถิยา อสยํวสี.
สตฺตสฺํ คเหตฺวาน, สสฺสตุจฺเฉททสฺสิโน;
ทฺวาสฏฺิทิฏฺึ คณฺหนฺติ, อฺมฺวิโรธิโน.
ทิฏฺิพนฺธนพทฺธา เต, ตณฺหาโสเตน วุยฺหเร;
ตณฺหาโสเตน วุยฺหนฺตา, น เต ทุกฺขา ปมุจฺจเร.
เอวเมตํ อภิฺาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
คมฺภีรํ นิปุณํ สฺุํ, ปจฺจยํ ปฏิวิชฺฌติ.
กมฺมํ ¶ นตฺถิ วิปากมฺหิ, ปาโก กมฺเม น วิชฺชติ;
อฺมฺํ อุโภ สฺุา, น จ กมฺมํ วินา ผลํ.
ยถา น สูริเย อคฺคิ, น มณิมฺหิ น โคมเย;
น เตสํ พหิ โส อตฺถิ, สมฺภาเรหิ จ ชายติ.
ตถา น อนฺโต กมฺมสฺส, วิปาโก อุปลพฺภติ;
พหิทฺธาปิ น กมฺมสฺส, น กมฺมํ ตตฺถ วิชฺชติ.
ผเลน ¶ สฺุํ ตํ กมฺมํ, ผลํ กมฺเม น วิชฺชติ;
กมฺมฺจ โข อุปาทาย, ตโต นิพฺพตฺตเต ผลํ.
น เหตฺถ เทโว พฺรหฺมา วา,
สํสารสฺสตฺถิ การโก;
สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ,
เหตุสมฺภารปจฺจยา’’ติ.
เอวํ นานปฺปกาเรหิ, นามรูปสฺส ปจฺจยํ;
ปริคฺคเหตฺวา อทฺธาสุ, ตริตฺวา กงฺขมุฏฺิตํ.
กงฺขาวิตรณํ ¶ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;
ธมฺมฏฺิติ ยถาภูตํ, ตํ สมฺมาทสฺสนนฺติปิ.
อิมินา ปน าเณน,
สํยุตฺโต พุทฺธสาสเน;
โหติ ลทฺธปติฏฺโว,
โสตาปนฺโน หิ จูฬโก.
ตสฺมา สปฺโ ปน อตฺถกาโม,
โย นามรูปสฺส เหตุปจฺจยานิ;
ปริคฺคหํ สาธุ กโรติ ธีโร,
ขิปฺปํ ส นิพฺพานปุรํ อุเปติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.