📜
๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปจฺจยนิทฺเทโส
เยสํ ¶ ¶ ปจฺจยธมฺมานํ, วสา สปฺปจฺจยา อิเม;
ธมฺมา เต ปจฺจเย จาหํ, ทสฺสยิสฺสามิโต ปรํ.
กตเม ปจฺจยาติ? วุจฺจเต – เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาต- อฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตวเสน จตุวีสติวิธา โหนฺติ.
ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตุปจฺจยา. อารมฺมณปจฺจโยติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรํ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย.
อธิปติปจฺจโยติ ¶ เอตฺถ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตาธิปติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธ, อารมฺมณาธิปติ ปน โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจกิริยาพฺยากตากุสลวิปาเก จ อนิฏฺสมฺมตฺจ รูปํ เปตฺวา อวเสสํ. อนนฺตรปจฺจโยติ อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา. ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปิ.
สหชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา, มหาภูตา เจว หทยวตฺถุ จ. ตถา อฺมฺปจฺจโยปิ. นิสฺสยปจฺจโยติ วตฺถุรูปานิ เจว มหาภูตา, จิตฺตเจตสิกา จ. อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ติวิโธ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยว, อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยว, ปกตูปนิสฺสโย ปน กายิกสุขทุกฺขอุตุโภชนเสนาสนปุคฺคลา สทฺธาสีลสุตจาคปฺาราคโทสโมหาทโย ¶ จ.
ปุเรชาตปจฺจโยติ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต นาม วตฺถุรูปานิ, อารมฺมณปุเรชาโต นาม ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีเนว. ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา จ. อาเสวนปจฺจโยติ เปตฺวา อาวชฺชนทฺวยํ โลกิยกุสลากุสลกิริยาพฺยากตา ธมฺมาว.
กมฺมปจฺจโยติ ¶ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เอว, นานกฺขณิกา ปน สาสวกุสลากุสลเจตนา, อนาสวกุสลเจตนา อนนฺตรเมว อตฺตโน วิปากสฺส ปจฺจโย โหติ. วิปากปจฺจโยติ วิปากจิตฺตเจตสิกา. อาหารปจฺจโยติ กพฬีการาหารผสฺสเจตนาวิฺาณวเสน จตุพฺพิโธ.
อินฺทฺริยปจฺจโยติ ¶ รูปสตฺตกมนชีวิตสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาสทฺธาวีริย- สติสมาธิปฺาอนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยอฺินฺทฺริยอฺตาวินฺทฺริยานีติ วีสตินฺทฺริยานิ, เตสุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ วชฺเชตฺวา วีสตินฺทฺริยานิ โหนฺติ. ฌานปจฺจโยติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ปฺจวิโธ. มคฺคปจฺจโยติ ทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวาจากมฺมนฺตาชีวมิจฺฉาทิฏฺิวเสน นววิโธ.
สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกาว. วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ วตฺถุปุเรชาตานิ เจว ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา จ. อตฺถิปจฺจโยติ ชีวิตินฺทฺริยกพฬีการอาหารอารมฺมณปุเรชาตานิ เจว นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาปิ จ. นตฺถิปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโยว. ตถา วิคตปจฺจโย จ. อวิคตปจฺจโยติ อตฺถิปจฺจโยว. เอวมิเม จตุวีสติ ปจฺจยา นาม.
เอตฺถ ปน กติหากาเรหิ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ? ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติ.
รูปํ อรูปสฺส ยถารหํ อารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺป- ยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เอกาทสหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหติ.
รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถิ.
สตฺตธา รูปํ รูปสฺส, ภวเตกาทเสหิ ตํ;
ปจฺจโย นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.
อรูปํ อรูปสฺส ยถารหํ เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยา- เสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคต- วเสน ¶ ¶ เอกวีสติธา ปจฺจโย โหติ.
อรูปํ ¶ รูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺควิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปนฺนรสธา ปจฺจโย โหติ.
อรูปํ รูปารูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- อตฺถิอวิคตวเสน เตรสธา ปจฺจโย โหติ.
เอกวีสติธา นามํ, ปจฺจโย ภวตตฺตโน;
ติปฺจหิ ตํ รูปสฺส, อุภินฺนํ เตรสธา ปน.
รูปารูปํ รูปสฺส ยถารหํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติ.
รูปารูปํ อรูปสฺส ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ.
รูปารูปํ รูปสฺสาติ นตฺถิ.
อุโภปิ รูปธมฺมสฺส, จตุธา โหนฺติ ปจฺจยา;
ฉพฺพิธา นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.
เอเตสุ ปน ปจฺจเยสุ กติ รูปา, กติ อรูปา, กติมิสฺสกาติ? ปุเรชาตปจฺจโย เอโก รูปธมฺโมว, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิ- วิคตานํ วเสน ทฺวาทส ปจฺจยา อรูปธมฺมาว, เสสา ปน เอกาทส ปจฺจยา รูปารูปมิสฺสกาติ เวทิตพฺพา.
ปุน กาลวเสน เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ¶ วเสน ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺติ. อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตาว, กมฺมปจฺจโย อตีโต วา โหติ ปจฺจุปฺปนฺโน วา, อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ¶ ปน ติกาลิกา โหนฺติ กาลวินิมุตฺตา จ.
ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ,
ปจฺจยา ทส ปฺจ จ;
อตีตา เอว ปฺเจโก,
ทฺเวกาลิโกว ทสฺสิโต;
ตโย ติกาลิกา เจว,
วินิมุตฺตาปิ กาลโต.
สพฺเพ ¶ ปนิเม จตุวีสติ ปจฺจยา ยถารหํ อารมฺมณูปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจยานํ วเสน จตูสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปจฺจยนิทฺเทโส นาม
จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.
นิคมนกถา
อภิธมฺมาวตาโรยํ, วโร ปรมคมฺภีโร;
อิจฺฉตา นิปุณํ พุทฺธึ, ภิกฺขุนา ปน โสตพฺโพ.
สุมติมติวิจารโพธโน,
วิมติวิโมหวินาสโน อยํ;
กุมติมติมหาตโมนาโส,
ปฏุมติภาสกโร มโต มยา.
ยโต ¶ สุมตินา มโต นามโต,
อายาจิตสมฺมานโต มานโต;
ตโต หิ รจิโต สทา โตสทา,
มยา หิตวิภาวนา ภาวนา.
อตฺถโต ¶ คนฺถโต จาปิ, ยุตฺติโต จาปิ เอตฺถ จ;
อยุตฺตํ วา วิรุทฺธํ วา, ยทิ ทิสฺสติ กิฺจิปิ.
ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, วิจาเรตฺวา ปุนปฺปุนํ;
ธีมตา สงฺคเหตพฺพํ, คเหตพฺพํ น โทสโต.
ติวิธา พฺยปฺปถานฺหิ, คติโย ทุพฺพิธาปิ เจ;
ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.
นิกายนฺตรลทฺธีหิ, อสมฺมิสฺโส อนากุโล;
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิโต.
มธุรกฺขรสํยุตฺโต, อตฺโถ ยสฺมา ปกาสิโต;
ตสฺมา หิตตฺถกาเมน, กาตพฺโพ เอตฺถ อาทโร.
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, กโรนฺเตน จ ยํ มยา;
ปฺุมธิคตํ เตน, สุขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน.
อนฺตรายํ วินา จายํ, ยถาสิทฺธิมุปาคโต;
ตถา กลฺยาณสงฺกปฺปา, สิทฺธึ คจฺฉนฺตุ ปาณินํ.
นรนาริคณากิณฺเณ ¶ , อสํกิณฺณกุลากุเล;
ผีเต สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, สุปสนฺนสิโตทเก.
นานารตนสมฺปุณฺเณ, วิวิธาปณสงฺกเฏ;
กาเวรปฏฺฏเน รมฺเม, นานาราโมปโสภิเต.
เกลาสสิขราการปาสาทปฏิมณฺฑิเต;
การิเต กณฺหทาเสน, ทสฺสนีเย มโนรเม.
วิหาเร ¶ วิวิธาการจารุปาการโคปุเร;
ตตฺถ ปาจีนปาสาเท, มยา นิวสตา สทา.
อสลฺเลขมสาขลฺเย, สีลาทิคุณโสภินา;
อยํ สุมตินา สาธุ, ยาจิเตน กโต สตา.
เทวา ¶ กาเลน วสฺสนฺตุ, วสฺสํ วสฺสวลาหกา;
ปาลยนฺตุ มหีปาลา, ธมฺมโต สกลํ มหึ.
ยาว ติฏฺติ โลกสฺมึ, หิมวา ปพฺพตุตฺตโม;
ตาว ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโนติ.
อุรคปุรนิวสเนน อาจริเยน ภทนฺตพุทฺธทตฺเตน สีลาจารสมฺปนฺเนน กโต อภิธมฺมาวตาโร นามายํ.
อภิธมฺมาวตาโร นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส