📜
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกวิภาโค
อิโต ¶ ปรํ กิจฺจโต จ, ทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต;
ภูมิปุคฺคลโต านา, ชนกา จ ยถารหํ.
สงฺคโห จ ปวตฺติ จ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, สํขิปิตฺวาน นิยฺยเต.
รูปารูปมหาปากา, มุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
จุติสนฺธิภวงฺคานิ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
อาวชฺชนํ ตุ ยุคฬํ, ทสฺสนํ สวนํ ตถา;
ฆายนํ สายนฺเจว, ผุสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
ตีณิ ตีรณจิตฺตานิ, เอกํ โวฏฺพฺพนํ มตํ;
ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, ตทาวชฺชนนามกํ.
ปฺจปฺาส ¶ ชวนกิจฺจานีติ วินิทฺทิเส;
กฺริยา จาวชฺชนํ หิตฺวา, กุสลากุสลปฺผลํ.
ตทาลมฺพณจิตฺตานิ, ภวนฺเตกาทเสว หิ;
มหาวิปากจิตฺตานิ, อฏฺ สนฺตีรณตฺตยํ.
ปฺจกิจฺจนฺติ ภาสนฺติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
จตุกิจฺจา มหาปากา, ติกกิจฺจา มหคฺคตา.
ทุกิจฺจมิติ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรณมีริตํ;
ปฺจวิฺาณชวนมโนธาตุตฺติกํ ปน.
เอกกิจฺจาติ ภาสนฺติ, อฏฺสฏฺิ วิภาวิโน;
อิจฺเจวํ กิจฺจเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ววตฺถิตา.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายธาตุ ยถากฺกมํ;
ปฺจทฺวารา ภวงฺคํ ตุ, มโนทฺวารํ ปวุจฺจติ.
ฆานาทโย ¶ ตโย รูเป, ปฺจ จกฺขาทโย ตถา;
อรูเป นตฺถุภยตฺถ, ตทาลมฺพณมานสํ.
ฉ ทฺวารา วีถิจิตฺตานิ, สตฺต กามีสุ รูปิสุ;
ทฺวารตฺตยํ ฉ จิตฺตานิ, มโนทฺวารมรูปิสุ.
ปฏิสนฺธาทิภูตา หิ, อวสาเน จุติฏฺิตา;
มชฺเฌ ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺเจกํ วีถิ ชายติ.
รูปาทารมฺมเณ จกฺขุ-ปสาทาทิมฺหิ ฆฏฺฏิเต;
อาวชฺชนาทโย โหนฺติ, ภวงฺคทฺวิจลา ปรํ.
ปริณาเม ภวงฺคสฺส, อาลมฺเพ คหณารเห;
ตถา วีถิ มโนทฺวาเร, ยถาสมฺภวโต ภเว.
อาวชฺชา ปฺจวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;
โวฏฺพฺพกามชวนํ, ตทาลมฺพณมานสํ.
สตฺเตวํ ¶ วีถิจิตฺตานิ, จิตฺตุปฺปาทา จตุทฺทส;
จตุปฺาส วิตฺถารา, ปฺจทฺวาเร ยถารหํ.
อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ, วสา จิตฺตกฺขณํ ตยํ;
รูปานํ ิติ เอกูน-ปฺาสฺจ ทุเก ทุกํ.
ปริตฺเตติปริตฺเต จ, มหนฺเตติมหนฺตเก;
โวฏฺพฺพโมฆชวนํ, ตทาลมฺพนฺติ ตํ กมา.
อาวชฺชนฺจ ชวนํ, มโนทฺวาเร ตุ โคจเร;
วิภูเต ตุ ตทาลมฺพํ, วิตฺถารา สตฺตสฏฺิ เต.
กาเม ชวนสตฺตาล-มฺพณานํ นิยเม สติ;
วิภูเตติมหนฺเต จ, ตทาลมฺพณมีริตํ.
ปฺจทฺวาเร มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.
มโนทฺวาเร ตุ ชวนํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
สุขตีรณโวฏฺพฺพํ, ปริตฺตชวนํ ฉสุ.
มหาวิปากจิตฺตานิ ¶ , อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, วีถิมุตฺตานิ เจกทา.
สตฺตติ วีถิจิตฺตานิ, วิปากา ตุ มหคฺคตา;
นว วีถิวิมุตฺตา จ, ทุวิธาปิ ทสีริตา.
อิจฺเจวํ ทฺวารเภเทน, วิภาเวตฺวา ตโต ปรํ;
เยฺยา โคจรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ยถารหํ.
รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา ปฺจ โคจรา;
เสสฺจ รูปปฺตฺตินามฺจ ธมฺมโคจรํ.
ปฺจทฺวาเร วตฺตมานํ, ปฺจาลมฺพํ ยถากฺกมํ;
ฉาลมฺพณํ มโนทฺวาเร, อตีตานาคตมฺปิ จ.
ปฺตฺตาตีตวตฺตนฺตํ ¶ , ฉทฺวารคฺคหิตํ ปน;
ฉฬารมฺมณสงฺขาตํ, เยภุยฺเยน ภวนฺตเร.
นิมิตฺตคติกมฺมานํ, กมฺมเมวาถ โคจรํ;
ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติยาว ยถารหํ.
ปฺจาลมฺเพ มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.
กามปากานิ เสสานิ, หสนฺจ ปริตฺตเก;
าณหีนานิปฺุานิ, ชวนานิ อนิมฺมเล.
ติเหตุกามปฺุานิ, ปฺุาภิฺา จ โลกิยา;
สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, อคฺคมคฺคผลํ วินา.
กฺริยาภิฺา จ โวฏฺพฺพํ, กฺริยา กาเม ติเหตุกา;
สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, นิพฺพาเน นิมฺมลา สิยุํ.
ทุติยฺจ จตุตฺถฺจ, อารุปฺเปสุ มหคฺคเต;
มหคฺคตฺเ โวหาเร, อยมาลมฺพเณ นโย.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายหทยวตฺถุนา;
กามโลเก ฉวตฺถูนิ, นิสฺสิตา สตฺต ธาตุโย.
ปฺจวิฺาณธาตู ¶ จ, ตาสํ ปุพฺพาปรตฺตยํ;
มโนธาตุ ตโต เสสา, มโนวิฺาณธาตุ จ.
จตสฺโส ธาตุโย รูเป, ตีณิ วตฺถูนิ นิสฺสิตา;
อรูเป ตุ อนิสฺสาย, ธาตฺเวกาว ปวตฺตติ.
ปฺจปฺปสาเท นิสฺสาย, ปจฺเจกํ ตุ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ภวตีติ ปกาสิตํ.
กามปากานิ เสสานิ, มคฺคาวชฺชนมาทิโต;
หสนํ ปฏิฆารูปา-วจรํ วตฺถุนิสฺสิตํ.
ทฺเวจตฺตาลีส ¶ นิสฺสาย, อนิสฺสาย จ ชายเร;
อนิสฺสาย วิปากานิ, อารุปฺเปติ สมีริตํ.
อิจฺเจวํ วตฺถุเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;
ตโต ปรํ วิภาเวยฺย, ภูมิเภเทน ปณฺฑิโต.
นิรเย เปตโลเก จ, ติรจฺฉานาสุเร ตถา;
ปาปกมฺโมปปชฺชนฺติ, ปาปปากาย สนฺธิยา.
ภูมิสฺสิเตสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุปิ หีนกา;
อเหตุกาย ชายนฺติ, ปฺุปากาย สนฺธิยา.
จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;
ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.
อิจฺเจวํ ฉสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุ จ ชายเร;
มหาวิปากสนฺธีหิ, กามปฺุกตา ชนา.
พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;
มหาพฺรหฺมา จ ชายนฺติ, ปมชฺฌานสนฺธิยา.
ปริตฺตา อปฺปมาณาภา, ชายนฺตาภสฺสรา ตถา;
ทุติยชฺฌานปากาย, ตติยาย จ สนฺธิยา.
ปริตฺตสุภปฺปมาณสุภา จ สุภกิณฺหกา;
จตุตฺถาย ตุ ชายนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิกา.
เวหปฺผลา ¶ อสฺี จ, สุทฺธาวาสาติ สตฺตสุ;
ปฺจมาย จ ชายนฺติ, อสฺีจิตฺตวชฺชิตา.
อวิหา จ อตปฺปา จ, สุทสฺสา จ สุทสฺสิโน;
อกนิฏฺาติ ปฺเจเต, สุทฺธาวาสา ปกาสิตา.
อากาสานฺจายตนปากาทีหิ ยถากฺกมํ;
อากาสานฺจายตนภูมิกาทีสุ ชายเร.
จุติสนฺธิภวงฺคานํ ¶ , วสา ปากา มหคฺคตา;
กาเม สเหตุกา ปากา, ตทาลมฺพณโตปิ จ.
ยถาวุตฺตนิยาเมน, ภูมีสฺเวกาว ชายเร;
จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, น ตฺเววาสฺิโน มตา.
ฆานชิวฺหากายธาตุ-นิสฺสิตํ มานสํ ตถา;
ปฏิฆทฺวยมิจฺเจวมฏฺ โหนฺเตว กามิสุ.
จกฺขุโสตฺจ วิฺาณํ, มโนธาตุ จ ตีรณํ;
กามรูเปสุ ชายนฺติ, ยถาสมฺภวโต ทส.
โวฏฺพฺพกามปฺุานิ, วิปฺปยุตฺตานิ ทิฏฺิยา;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจติ, สพฺพตฺเถตานิ จุทฺทส.
กงฺขิตํ ทิฏฺิยุตฺตานิ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต;
สิตฺจ รูปชวน-มารุปฺปาปายวชฺชิเต.
กามกฺริยา สเหตู จ, อุทฺธํ โลกุตฺตรตฺตยํ;
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, สพฺพตฺถาปายวชฺชิเต.
เสสมารุปฺปชวนํ, หิตฺวาปายํ ยถากฺกมํ;
อุทฺธมารุปฺปภูมิฺจ, ชายตีติ วิภาวเย.
โสตาปตฺติผลาทีนิ, จตฺตารานุตฺตรานิ ตุ;
สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวา สพฺพตฺถ ชายเร.
สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวารูปฺจ สพฺพถา;
ปมานุตฺตโร มคฺโค, เสสฏฺาเนสุ ชายติ.
สตฺตตึส ¶ อปาเยสุ, กาเมสีติ ปกาสิตา;
ปฺจปฺาส สุทฺเธสุ, รูเปสฺเวกูนสตฺตติ.
ฉจตฺตาลีส อารุปฺเป, อุปฺปชฺชนฺติ ยถารหํ;
อิจฺเจวํ ภูมิเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
ติเหตุสตฺเต ¶ สพฺพานิ, ทฺวิเหตุกาเหตุเก ปน;
ปริตฺตานิ วิวชฺเชตฺวา, าณปากกฺริยาชเว.
ปุถุชฺชนานํ สมฺโภนฺติ, ทิฏฺิยุตฺตฺจ กงฺขิตํ;
โสตาปนฺนาทิติณฺณมฺปิ, ผลํ โหติ ยถาสกํ.
วีตราคสฺส ชวนํ, กฺริยา จนฺติมนุตฺตรํ;
ปุถุชฺชนาทิติณฺณมฺปิ, ปฏิฆํ สมุทีริตํ.
ชวา ปุถุชฺชนาทีนํ, จตุนฺนํ เสส สาสวา;
สาสวาวชฺชปากานิ, ปฺจนฺนมปิ ทีปเย.
ปุถุชฺชเนสุ เตสฏฺิ, โสตาปนฺนาทิกทฺวเย;
เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, อนาคามิกปุคฺคเล.
สตฺตปฺาส ชายนฺติ, เตปฺาส อนาสเว;
มคฺคฏฺเสุ สโก มคฺโค, ปุคฺคเลสุ อยํ นโย.
ติเหตุกามจุติยา, สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย;
ทฺวิเหตาเหตุจุติยา, กามาวจรสนฺธิโย.
รูปาวจรจุติยา, สเหตุปฏิสนฺธิโย;
อารุปฺปารุปฺปจุติยา, เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา.
ปฏิสนฺธิ ตถา กาเม, ติเหตุปฏิสนฺธิโย;
ภวนฺตีติ จ เมธาวี, จุติสนฺธินยํ นเย.
จุติยานนฺตรํ โหติ, ปฏิสนฺธิ ตโต ปรํ;
ภวงฺคํ ตํ ปน เฉตฺวา, โหติ อาวชฺชนํ ตโต.
อนิฏฺเ ปาปปากาว, จกฺขุวิฺาณกาทโย;
อิฏฺเ ตุ ปฺุปากาว, ยถาสมฺภวโต สิยุํ.
ปุพฺเพ ¶ วุตฺตนเยเนว, วีถิจิตฺตานิ โยชเย;
ปฺจทฺวาเร ยถาโยคํ, มโนทฺวาเร จ ปณฺฑิโต.
สนฺตีรณตทาลมฺพ-มิฏฺาลมฺเพ ¶ ปวตฺตติ;
สุขิตํ อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเ จ อุเปกฺขิตํ.
สุโขเปตํ ตทาลมฺพํ, อุเปกฺขากฺริยโต ปรํ;
น โหติ โทมนสฺสมฺหา, โสมนสฺสํ ตุ สพฺพทา.
ตโถเปกฺขาตทาลมฺพํ, สุขิตกฺริยโต ปรํ;
อฺตฺถ นิยโม นตฺถิ, ตทาลมฺพปวตฺติยา.
โสมนสฺสภวงฺคสฺส, ชวเน โทมนสฺสิเต;
ตทาลมฺเพ อสมฺโภนฺเต, อุเปกฺขาตีรณํ ภเว.
ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุโต ปรํ;
ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.
จตุฌานํ สุโขเปตํ, าณยุตฺตานนนฺตรํ;
อุเปกฺขาาณยุตฺตานํ, ปฺจมํ ชายเต ปรํ.
ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปฺุติเหตุโต;
ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.
อาวชฺชปฺจวิฺาณ-สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;
ปฏิสนฺธิจุติ สพฺพา, รูปารูปาทิกปฺปนา.
นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส, อุปริฏฺผลํ ทฺวยํ;
ปฺจาภิฺา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตา.
ทฺวิกฺขตฺตุํ หิ นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตทาลมฺพฺจ สพฺพถา.
ทฺวิกฺขตฺตุํ วาถ ติกฺขตฺตุํ, มคฺคสฺสานนฺตรํ ผลํ;
ภวงฺคาทิ จ โวฏฺพฺพํ, ชวนาทิ สกึ ปน.
ติเหตุกามชวนํ, อปฺปนาฆฏิตํ ปน;
ติกฺขตฺตุํ วา จตุกฺขตฺตุํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.
ฉทฺวาเรสุ ¶ ¶ ปนฺตฺถ, ชวนํ กามธาตุชํ;
ปฺจ วาเร ฉ วา สตฺต, สมุปฺปชฺชติ สมฺภวา.
สมาปตฺติภวงฺเคสุ, นิยโม น สมีริโต;
วีถิจิตฺตาวสาเน ตุ, ภวงฺคํ จุติ วา ภเว.
อิจฺจานนฺตรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทฏฺิตึ จุตึ;
ตฺวา คเณยฺย สงฺคยฺห, ลพฺภมานวสา กถํ?
ปฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;
เสสาวชฺชนโต ปฺจ-จตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํ.
ปฺจวิฺาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;
ปรเมกํ ทุเว ปฺุ-วิปากา สมฺปฏิจฺฉนา.
สนฺตีรณทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;
ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ภาสิตํ.
รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;
นวฏฺารุปฺปปากมฺหา, สตฺต ฉ วา ยถากฺกมํ.
ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรสพฺรวุํ;
ทฺวิเหตุปฺุาปฺุมฺหา, เอกวีสติ ภาวเย.
ทฺวิเหตุกามกฺริยโต, อฏฺารส อุเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา สตฺตรส, วิภาเวนฺติ วิจกฺขณา.
กามปฺุา ติเหตุมฺหา, เตตฺตึเสว อุเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา ติปฺาส, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.
ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปฺจวีสติ ปณฺฑิโต.
ทส รูปชวมฺเหกาทส ทฺวาทส เตรส;
ยถากฺกมํ ปฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเย.
ผลมฺหา ¶ จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;
ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโท.
ปฺจทสมฺหาทฺยาวชฺช-เมกวีสติโตปรํ ¶ ;
เอกมฺหา ปฺจวิฺาณํ, ปฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ.
สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปฺจวีสติโต ปรํ;
สมฺโภนฺติ สตฺตตึสมฺหา, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ.
ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;
ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;
ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตา.
โหนฺติ สตฺตติโต กาเม,
สุขปากา ติเหตุกา;
ทฺวิสตฺตติมฺหา ชายนฺติ,
อุเปกฺขาสหิตา ปุน.
เอกูนสฏฺิโต รูปา, ปากา ปากา อรูปิโน;
กมาฏฺจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโต.
ผลทฺวยํ จตุกฺกมฺหา, ปฺจมฺหานฺตผลทฺวยํ;
ติกา มหคฺคตา ชวา, มคฺคา กามชวา ทฺวยา.
จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวํ, คณิโต ปุพฺพสงฺคโห;
เยฺโยยํ านเภโทติ, ปุพฺพาปรนิยามิโต.
รูปปากมหาปากา, มโนธาตุ จ ตีรณํ;
รูปเมว ชเนนฺตีติ, วุตฺตา เอกูนวีสติ.
อปฺปนาชวนํ สพฺพํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
อิริยาปถรูปานิ, ชเนตีติ สมีริตํ.
โวฏฺพฺพํ ¶ กามชวนมภิฺา จ ยถารหํ;
อิริยาปถวิฺตฺติรูปานํ ชนกา สิยุํ.
ปฺจวิฺาณมารุปฺปา, วิปากา จ น กิฺจิปิ;
สพฺเพสํ ปฏิสนฺธี จ, จุติ จารหโต ตถา.
รูปาทิตฺตยมิจฺเจวํ ¶ , สมุฏฺาเปติ มานสํ;
อุปฺปชฺชมานเมเวติ, เยฺโย ชนกสงฺคโห.
อิติ กิจฺจาทิเภเทสุ, ปจฺเจกสฺมึ ปกาสิตํ;
นยํ วุตฺตานุสาเรน, สมาเสตฺวา วิโยชเย.
ปนุณฺณสมฺโมหมลสฺส สาสเน,
วิกิณฺณวตฺถูหิ สุคนฺถิตํ นยํ;
ปกิณฺณโมคยฺห ปรตฺถนินฺนเย,
วิติณฺณกงฺขาว ภวนฺติ ปณฺฑิตา.
พหุนยวินิพนฺธํ กุลฺลเมตํ คเหตฺวา,
ชินวจนสมุทฺทํ กามโมคยฺห ธีรา;
หิตสกลสมตฺถํ วตฺถุสารํ หริตฺวา,
หทย รตนคพฺภํ สาธุ สมฺปูรยนฺติ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ปกิณฺณกวิภาโค นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.