📜
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
กมฺมวิภาโค
วิภาคํ ¶ ปน กมฺมานํ,
ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;
กมฺมปากกฺริยาเภเท,
อโมหาย สมาสโต.
กมฺมปจฺจยกมฺมนฺติ, เจตนาว สมีริตา;
ตตฺถาปิ นานกฺขณิกา, ปฺุาปฺุาว เจตนา.
เทติ ปากมธิฏฺาย, สมฺปยุตฺเต ยถารหํ;
กมฺมสฺสายูหนฏฺเน, ปวตฺตตฺตา หิ เจตนา.
กฺเลสานุสยสนฺตาเน ¶ , ปากธมฺมา หิ ชายเร;
ปหีนานุสยานํ ตุ, กฺริยามตฺตํ ปวตฺตติ.
มูลภาวา จ สพฺเพสํ, ตเถวาวชฺชนทฺวยํ;
ชนิตานิ จ กมฺเมหิ, วิปากานิ ปวตฺตเร.
จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, กมฺมํ เตตฺตึสธา ิตํ;
กมฺมจตุกฺกเภเทหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ.
ปจฺจุปฺปนฺนาทิกณฺหาทิ-ชนกาทิคราทิโต;
ทิฏฺธมฺมาทิกามาทิ-เภทา ฉธา ยถากฺกมํ.
ยํ ปาปํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ กมฺมํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.
กิจฺเฉน ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปาปํ กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺเน จ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.
กิจฺเฉน ¶ ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปฺุํ กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ สุขปากชํ.
ยํ ปฺุํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนสุขฺเจว, อายตึ สุขปากชํ.
วิสสํสฏฺมธุรํ, สวิสํ ติตฺตกํ ตถา;
โคมุตฺตมธุเภสชฺช-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.
สมาทาเน วิปาเก จ, สุขทุกฺขปฺปเภทิตํ;
กมฺมเมวํ จตุทฺธาติ, ปกาเสนฺติ ตถาคตา.
อานนฺตริยกมฺมาทิ, เอกนฺตกฏุกาวหํ;
กณฺหํ กณฺหวิปากนฺติ, กมฺมํ ทุคฺคติคามิกํ.
ปมชฺฌานกมฺมาทิ, เอกนฺเตน สุขาวหํ;
สุกฺกํ สุกฺกวิปากนฺติ, กมฺมํ สคฺคูปปตฺติกํ.
โวกิณฺณกมฺม ¶ โวกิณฺณ-สุขทุกฺขูปปตฺติกํ;
กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺก-วิปากนฺติ สมีริตํ.
อกณฺหสุกฺกมีเรนฺติ, อกณฺหสุกฺกปากทํ;
กมฺมํ โลกุตฺตรํ โลเก, คติกมฺมกฺขยาวหํ.
อิติ วฏฺฏปฺปวตฺตมฺหิ, กฺเลสโวทานเภทิตํ;
กมฺมกฺขเยน สงฺคยฺห, จตุธา กมฺมมีริตํ.
ชนกฺเจวุปตฺถมฺภ-มุปปีโฬปฆาตกํ;
จตุธา กิจฺจเภเทน, กมฺมเมวํ ปวุจฺจติ.
ชเนติ ชนกํ ปากํ, ตํ ฉินฺทตุปปีฬกํ;
ตํ ปวตฺเตตุปตฺถมฺภํ, ตํ ฆาเตโตปฆาตกํ.
กโรติ อตฺตโน ปาก-สฺสาวกาสนฺติ ภาสิตํ;
ปากทายกกมฺมํ ตุ, ยํ กิฺจิ ชนกํ ภเว.
พาธมานกกมฺมํ ¶ ตุ, ตํ ปากมุปปีฬกํ;
อุปฆาตกมีเรนฺติ, ตทุปจฺเฉทกํปเร.
ครุกาสนฺนมาจิณฺณํ, กฏตฺตากมฺมุนา สห;
กมฺมํ จตุพฺพิธํ ปาก-ปริยายปฺปเภทโต.
มหคฺคตานนฺตริยํ, ครุกมฺมนฺติ วุจฺจติ;
กตํ จินฺติตมาสนฺน-มาสนฺนมรเณน ตุ.
พาหุลฺเลน สมาจิณฺณมาจิณฺณนฺติ ปวุจฺจติ;
เสสํ ปฺุมปฺฺุจ, กฏตฺตากมฺมมีริตํ.
ทิฏฺธมฺเม เวทนียมุปปชฺชาปเร ตถา;
ปริยายเวทนียมิติ จาโหสิกมฺมุนา.
ปากกาลวเสนาถ, กาลาตีตวเสน จ;
จตุเธวมฺปิ อกฺขาตํ, กมฺมมาทิจฺจพนฺธุนา.
ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ, ปมํ ชวนํ ภเว;
อลทฺธาเสวนตฺตาว, อสมตฺถํ ภวนฺตเร.
เวทนียํ ¶ ตุปปชฺชปริโยสานมีริตํ;
ปรินิฏฺิตกมฺมตฺตา, วิปจฺจติ อนนฺตเร.
เสสานิ เวทนียานิ, ปริยายาปเร ปน;
ลทฺธาเสวนโต ปากํ, ชเนนฺติ สติ ปจฺจเย.
วุจฺจนฺตาโหสิกมฺมานิ, กาลาตีตานิ สพฺพถา;
อุจฺฉินฺนตณฺหามูลานิ, ปจฺจยาลาภโต ตถา.
จตุธา ปุน กามาทิภูมิเภเทน ภาสิตํ;
ปฺุาปฺุวสา ทฺเวธา, กามาวจริกํ ภเว.
อปฺุํ ตตฺถ สาวชฺช-มนิฏฺผลทายกํ;
ตํ กมฺมผสฺสทฺวาเรหิ, ทุวิธํ สมฺปวตฺตติ.+
กายทฺวารํ ¶ วจีทฺวารํ, มโนทฺวารนฺติ ตาทินา;
กมฺมทฺวารตฺตยํ วุตฺตํ, ผสฺสทฺวารา ฉ ทีปิตา.
กมฺมทฺวาเร มโนทฺวาเร, ปฺจทฺวารา สโมหิตา;
ผสฺสทฺวารมโนทฺวารํ, กมฺมทฺวารตฺตยํ กตํ.
ตถา หิ กายวิฺตฺตึ, ชเนตฺวา ชาตเจตนา;
กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, วจีเภทปวตฺติกา.
วิฺตฺติทฺวยสมฺปตฺตา, มโนกมฺมนฺติ วุจฺจติ;
เภโทยํ ปริยาเยน, กมฺมานมิติ ทีปิโต.
ปาณฆาตาทิกํ กมฺมํ, กาเย พาหุลฺลวุตฺติโต;
กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, มุสาวาทาทิกํ ตถา.
อภิชฺฌาทิ มโนกมฺมํ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ;
ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เสสานิ, เภโทยํ ปรมตฺถโต.
ผสฺสทฺวารมโนทฺวาเร, วิฺตฺติทฺวยมีริตํ;
ปฺจทฺวาเร ทฺวยํ นตฺถิ, อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.
อกฺขนฺติาณ โกสชฺชํ, ทุสฺสิลฺยํ มุฏฺสจฺจตา;
อิจฺจาสํวรเภเทน, อฏฺทฺวาเรสุ ชายติ.
กมฺมทฺวารตฺตยฺเจว ¶ , ปฺจทฺวารา ตถาปเร;
อสํวรานํ ปฺจนฺนํ, อฏฺ ทฺวารา ปกาสิตา.
ตตฺถ กมฺมปถปฺปตฺตํ, ปฏิสนฺธิผลาวหํ;
ปาณฆาตาทิเภเทน, ทสธา สมฺปวตฺตติ.
ปาณาติปาโต ผรุสํ, พฺยาปาโท จ ตถาปโร;
อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โทสมูเลหิ ชายติ.
มิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา จ, มิจฺฉาทิฏฺิ ตถาปรา;
อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โลภมูเลหิ ชายติ.
เถยฺยาทานํ ¶ มุสาวาโท, ปิสุณํ สมฺผลาปนํ;
กมฺมํ จตุพฺพิธมฺเมตํ, ทฺวิมูเลหิ ปวตฺตติ.
ฉนฺทาโทสา ภยา โมหา, ปาปํ กุพฺพนฺติ ปาณิโน;
ตสฺมา ฉนฺทาทิเภเทน, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.
อิจฺจาปฺุํ ปกาเสนฺติ, จตุราปายสาธกํ;
อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, วิปตฺติผลสาธนํ.
ติวิธํ ปน ปฺุํ ตุ, อนวชฺชิฏฺปากทํ;
ทานํ สีลํ ภาวนา จ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ.
มหตฺตคารวา สฺเนหา, ทยา สทฺธุปการโต;
โภคชีวาภยธมฺมํ, ททโต ทานมีริตํ.
ปฺุมาจารวาริตฺต-วตฺตมารพฺภ กุพฺพโต;
ปาปา จ วิรมนฺตสฺส, โหติ สีลมยํ ตทา.
ทานสีลวินิมุตฺตํ, ภาวนาติ ปวุจฺจติ;
ปฺุํ ภาเวนฺติ สนฺตาเน, ยสฺมา เตน หิตาวหํ.
ชเนตฺวา กายวิฺตฺตึ, ยทา ปฺุํ กรียติ;
กายกมฺมํ ตทา โหติ, ทานํ สีลฺจ ภาวนา.
วจีวิฺตฺติยา ¶ สทฺธึ, ยทา ปฺุํ กรียติ;
วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, วินา วิฺตฺติยา กตํ.
ตํตํทฺวาริกเมวาหุ, ตํตํทฺวาริกปาปโต;
วิรมนฺตสฺส วิฺตฺตึ, วินา วา สห วา ปุน.
ทานํ สีลํ ภาวนา จ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา;
ปตฺตานุโมทนา ปตฺติ-ทานํ ธมฺมสฺส เทสนา;
สวนํ ทิฏฺิชุกมฺม-มิจฺเจวํ ทสธา ิตํ.
กามปฺุํ ¶ ปกาเสนฺติ, กาเม สุคติสาธกํ;
อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, สมฺปตฺติผลสาธกํ.
จิตฺตุปฺปาทปฺปเภเทน, กมฺมํ วีสติธา ิตํ;
กามาวจรมิจฺเจวํ, วิภาเวนฺติ วิภาวิโน.
รูปาวจริกํ กมฺม-มปฺปนาภาวนามยํ;
กสิณาทิกมารพฺภ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.
ปถวาโป จ เตโช จ,
วาโย นีลฺจ ปีตกํ;
โลหิโตทาตมากาสํ,
อาโลโกติ วิสารทา.
กสิณานิ ทสีเรนฺติ, อาทิกมฺมิกโยคิโน;
อุทฺธุมาตํ วินีลฺจ, วิปุพฺพกํ วิขาทิตํ.
วิจฺฉิทฺทกฺจ วิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตโลหิตํ;
ปุฬวํ อฏฺิกฺเจติ, อสุภํ ทสธา ิตํ.
พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, สีเล จาเค จ อตฺตโน;
เทวโตปสมายฺจ, วุตฺตานุสฺสติภาวนา.
มรเณ สติ นาเมกา, ตถา กายคตาสติ;
อานาปานสติจฺเจวํ, ทสธานุสฺสตีริตา.
เมตฺตา ¶ กรุณา มุทิตา, อุเปกฺขา ภาวนาติ จ;
จตุพฺรหฺมวิหารา จ, อปฺปมฺาติ ภาสิตา.
อาหาเร ตุ ปฏิกฺกูล-สฺเกาติ ปกาสิตา;
จตุธาตุววตฺถานํ, จตุธาตุปริคฺคโห.
จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, จตฺตาลีส สมาสโต;
กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ, สมเถ ภาวนานเย.
อานาปานฺจ ¶ กสิณํ, ปฺจกชฺฌานิกํ ตหึ;
ปมชฺฌานิกา วุตฺตา, โกฏฺาสาสุภภาวนา.
เมตฺตาทโย จตุชฺฌานา, อุเปกฺขา ปฺจมี มตา;
อารุปฺปารุปฺปกา เสสา, อุปจารสมาธิกา.
กสิณาสุภโกฏฺาเส,
อานาปาเน จ ชายติ;
ปฏิภาโค ตมารพฺภ,
ตตฺถ วตฺตติ อปฺปนา.
กมฺมฏฺาเนสุ เสเสสุ, ปฏิภาโค น วิชฺชติ;
ตถา หิ สตฺตโวหาเร, อปฺปมฺา ปวตฺตเร.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปมานสํ;
ปมารุปฺปกาภาว-มากิฺจฺฺจ โคจรํ.
อารุปฺปา สมฺปวตฺตนฺติ, อาลมฺพิตฺวา ยถากฺกมํ;
อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, นปฺปวตฺตติ อปฺปนา.
ปริกมฺมํ ปริกมฺม-สมาธิ จ ตโต ปรํ;
อุปจารปฺปนา เจติ, ภาวนายํ จตุพฺพิธํ.
ปริกมฺมนิมิตฺตฺจ, อุคฺคโห จ ตโต ปรํ;
ปฏิภาโคติ ตีเณว, นิมิตฺตานิ ปกาสยุํ.
นิมิตฺตํ คณฺหโต ปุพฺพ-มาทิกมฺมิกโยคิโน;
ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ, กสิณาทิกมีริตํ.
ตสฺมึ ¶ ปน นิมิตฺตมฺหิ, อารภนฺตสฺส ภาวนํ;
ปมํ ปริกมฺมนฺติ, ภาวนาปิ ปวุจฺจติ.
จิตฺเตนุคฺคหิเต ตสฺมึ, มโนทฺวาเร วิภาวิเต;
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, สมุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ.
ปฺจทฺวารวินิมุตฺตา ¶ , ตมารพฺภ สมาหิตา;
ปริกมฺมสมาธีติ, ภาวนา สา ปกาสิตา.
อุคฺคหาการสมฺภูตํ, วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ, ภาวนามยมีริตํ.
รูปาทิวิสยํ หิตฺวา, ตมารพฺภ ตโต ปรํ;
ภวงฺคนฺตริตํ หุตฺวา, มโนทฺวารํ ปวตฺตติ.
สิขาปตฺตสมาธาน-มุปกฺเลสวิมุจฺจิตํ;
อุปจารสมาธีติ, กามาวจรมีริตํ.
ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ, อุปจารสมาธิโต;
ภาวนาพลนิปฺผนฺนา, สมุปฺปชฺชติ อปฺปนา.
ปุริมํ ปุริมํ กตฺวา, วสีภูตํ ตโต ปรํ;
โอฬาริกงฺคโมหาย, สุขุมงฺคปฺปวตฺติยา.
อปฺปนา ปทหนฺตสฺส, ปวตฺตติ ยถากฺกมํ;
วิตกฺกาทิวินิมุตฺตา, วิจาราทิสมายุตา.
อาวชฺชนา จ วสิตา, ตํสมาปชฺชนา ตถา;
วุฏฺานาธิฏฺานา ปจฺจ-เวกฺขณาติ จ ปฺจธา.
วิตกฺกฺจ วิจารฺจ, สหาติกฺกมโต ปน;
จตุกฺกชฺฌานมปฺเปติ, ปฺจกฺจ วิสุํ วิสุํ.
อปฺปนาย จ ปจฺเจกฌานสฺสาปิ วิสุํ วิสุํ;
อิจฺฉิตพฺพา หิ สพฺพตฺถ, ปริกมฺมาทิภาวนา.
ตํ ปริตฺตํ มชฺฌิมฺจ, ปณีตนฺติ วิภชฺชติ;
วิโมกฺโข จ วสีภูตมภิภายตนนฺติ จ.
ปริตฺตาทิ ¶ ปริตฺตาทิโคจรนฺติ จตุพฺพิธํ;
ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺมิจฺจาทิโต ตถา.
ตํ ¶ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาธิปฺปเตยฺยโต;
วิเสสฏฺิตินิพฺเพธหานภาคิยโตปิ จ.
ปฺจธา ฌานเภเทน, จตุธาลมฺพเภทโต;
สมาธิภาวนาปฺุมปฺปนาปตฺตมีริตํ.
อิติ วิกฺขมฺภิตกฺเลสํ, รูปโลกูปปตฺติกํ;
รูปาวจรกมฺมนฺติ, วิภาเวนฺติ วิสารทา.
อรูปาวจรกมฺมํ, จตุธารุปฺปสาธนํ;
รูปธมฺมวิภาเคน, ภาวิตนฺติ ปวุจฺจติ.
จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ;
สีลวิสุทฺธิสงฺขาตํ, ปูรยิตฺวา ตโต ปรํ.
ปตฺวา จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, โสปจารสมาธิกํ;
ตถา ทิฏฺิวิสุทฺธิฺจ, นามรูปปริคฺคหํ.
กงฺขาวิตรณํ นาม, ปจฺจยฏฺิติทสฺสนํ;
วิโสเธตฺวา มคฺคามคฺค-าณทสฺสนเมว จ.
ตโต ปรํ วิปสฺสนฺโต, วิสุทฺธีสุ สมาหิโต;
สมฺปาเทตฺวา ปฏิปทา-าณทสฺสนมุตฺตมํ.
ตโต ปปฺโปติ เมธาวี, วิสุทฺธึ าณทสฺสนํ;
จตุมคฺคสมฺาตํ, สามฺผลทายกํ.
ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, ภาเวตพฺพํ ยถากฺกมํ;
กมฺมํ โลกุตฺตรํ นาม, สพฺพทุกฺขกฺขยาวหํ.
อิติ ฉนฺนํ จตุกฺกานํ, วสา กมฺมํ วิภาวเย;
เยน กมฺมวิเสเสน, สนฺตานมภิสงฺขตํ.
ภูมีภวโยนิคติิติวาเสสุ สมฺภวา;
ปฏิสนฺธาทิภาเวน, ปากาย ปริวตฺตติ.
สายํ ¶ ¶ กมฺมสมฺาตา, กมฺมชานิ ยถารหํ;
ชเนติ รูปารูปานิ, มโนสฺเจตนา กถํ.
ภูมิ โลกุตฺตรา เจว, โลกิยาติ ทฺวิธา ิตา;
ปริตฺตา จ มหคฺคตา, อปฺปมาณาติ เภทิตา.
เอกาทส กามภวา, ภวา โสฬส รูปิโน;
จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, ติวิโธ ภว สงฺคโห.
อสฺเโก ภโว เนว-
สฺินาสฺิโก ภโว;
สพฺโพ สฺิภโว เสโส,
เอวมฺปิ ติวิโธ ภโว.
อารุปฺปา จตุโวการา, เอกโวการสฺิโน;
ปฺจโวการโก นาม, ภโว เสโส ปวุจฺจติ.
นิรเย โหติ เทเว จ, โยเนกา โอปปาติกา;
อณฺฑชา ชลาพุชา จ, สํเสทโชปปาติกา.
เปตโลเก ติรจฺฉาเน, ภุมฺมเทเว จ มานุเส;
อสุเร จ ภวนฺเตวํ, จตุธา โยนิ สงฺคหา.
คติโย นิรยํ เปตา, ติรจฺฉานา จ มานวา;
สพฺเพ เทวาติ ปฺจาห, ปฺจนิมฺมลโลจโน.
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, เวปจิตฺตาสุรา คตา;
กาลกฺจาสุรา นาม, คตา เปเตสุ สพฺพถา.
สนฺธิสฺาย นานตฺตา, กายสฺสาปิ จ นานโต;
นานตฺตกายสฺีติ, กามสุคฺคติโย มตา.
ปมชฺฌานภูมี จ, จตุราปายภูมิโย;
นานตฺตกายเอกตฺต-สฺีติ สมุทีริตา.
เอกตฺตกายนานตฺต-สฺี ¶ ทุติยภูมิกา;
เอกตฺตกายเอกตฺต-สฺี อุปริรูปิโน.
วิฺาณฏฺิติโย ¶ สตฺต, ตีหารุปฺเปหิ เหฏฺโต;
อสฺเตฺถ น คณฺหนฺติ, วิฺาณาภาวโต สทา.
จตุตฺถารุปฺปภูมิฺจ, ปฏุวิฺาณหานิโต;
ตํ ทฺวยมฺปิ คเหตฺวาน, สตฺตาวาสา นเวริตา.
เทวา มนุสฺสาปายาติ, ติวิธา กามธาตุโย;
ปมชฺฌานภูมาทิ-เภทา ภูมิ จตุพฺพิธา.
ปมารุปฺปาทิเภทา, จตุธารุปฺปธาตุโย;
โสตาปนฺนาทิเภเทน, จตุธานุตฺตรา มตา.
นิรยาทิปฺปเภเทน, ภินฺนา ปจฺเจกโต ปุน;
เอกตึสวิธา โหนฺติ, สตฺตานํ ชาติภูมิโย.
เอวํ ภูมาทิเภเทสุ, สตฺตา ชายนฺติ สาสวา;
กมฺมานิ จ วิปจฺจนฺติ, ยถาสมฺภวโต กถํ;
อปายมฺหา จุตา สตฺตา, กามธาตุมฺหิ ชายเร;
สพฺพฏฺาเนสุ ชายนฺติ, เสสกามภวา จุตา.
สุทฺธาวาสา จุตา สุทฺธา-วาเสสุปริ ชายเร;
อสฺิมฺหา จุตา กาม-สุคติมฺโหปปชฺชเร.
เสสรูปา จุตา สตฺตา, ชายนฺตาปายวชฺชิเต;
อารุปฺปโตปริ กาม-สุคติมฺหิ ตหิมฺปิ จ.
ปุถุชฺชนาว ชายนฺติ, อสฺาปายภูมิสุ;
สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา.
เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;
น ปุนฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา.
พฺรหฺมโลกคตา ¶ เหฏฺา, อริยา โนปปชฺชเร;
ทุกฺขมูลสมุจฺเฉทา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา.
ชายนฺตานฺจ ชาตาน-มิติ วุตฺตนิยามโต;
ปวตฺตาตีตกํ กมฺมํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
อรูปํ ¶ จตุโวกาเร, รูปเมว อสฺิสุ;
ชเนติ รูปารูปานิ, ปฺจโวการภูมิยํ.
อารุปฺปานุตฺตรํ กมฺมํ, ปากเมว วิปจฺจติ;
กฏตฺตารูปปากานิ, กามรูปนิยามิตํ.
กาโลปธิปฺปโยคานํ, คติยา จ ยถารหํ;
สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ, กมฺมมาคมฺม ปจฺจติ.
อปาเย สนฺธิมุทฺธจฺจ-หีนา ทตฺวา ปวตฺติยํ;
สพฺพาปิ ปฺจโวกาเร, ทฺวาทสาปฺุเจตนา.
สตฺตากุสลปากานิ, วิปจฺจนฺติ ยถารหํ;
กามาวจรปฺุานิ, กาเมสุคติยํ ปน.
สเหตุกานิ ปากานิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;
ชเนนฺติ ปฺจโวกาเร, อเหตุปิ ยถารหํ.
ติเหตุปฺุมุกฺกฏฺํ, ปฏิสนฺธึ ติเหตุกํ;
ทตฺวา โสฬส ปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.
ติเหตุโกมกุกฺกฏฺํ, ทฺวิเหตุ จ ทฺวิเหตุกํ;
สนฺธึ เทติ ปวตฺเต ตุ, ติเหตุกวิวชฺชิตํ.
ทฺวิเหตุโกมกํ ปฺุํ, ปฏิสนฺธิมเหตุกํ;
ทตฺวาเหตุกปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.
อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจติ;
สสงฺขารมสงฺขาร-วิปากานีติ เกจน.
ปริตฺตํ ¶ ปมชฺฌานํ, มชฺฌิมฺจ ปณีตกํ;
ภาเวตฺวา ชายเร พฺรหฺม-ปาริสชฺชาทิ ตีสุปิ.
ตเถว ทุติยชฺฌานํ, ตติยฺจ ยถากฺกมํ;
ภาเวตฺวา ชายเร ฌานํ, ปริตฺตาภาทิ ตีสุปิ.
ตถา จตุตฺถํ ติวิธํ, ภาเวตฺวาน สมาหิตา;
ปริตฺตสุภาทิเกสุ, ตีสุ ชายนฺติ โยคิโน.
ปฺจมํ ¶ ปน ภาเวตฺวา, โหนฺติ เวหปฺผลูปคา;
สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา, อสฺีสูปปชฺชเร.
สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา;
อารุปฺปานิ ตุ ภาเวตฺวา, อารุปฺเปสุ ยถากฺกมํ.
เอวํ มหคฺคตํ ปฺุํ, ยถาภูมิววตฺถิตํ;
ชเนติ สทิสํ ปากํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
โลกุตฺตรานิ ปฺุานิ, อุปฺปนฺนานนฺตรํ ปน;
สมาปตฺติกฺขเณ เจว, ชเนนฺติ สทิสํ ผลํ.
มหคฺคตานนฺตริยํ, ปริปกฺกสภาวโต;
อนนฺตรภวาตีตํ, กาลาตีตํ น ปจฺจติ.
สุขุมาลสภาวา จ, สุขุมตฺตา มหคฺคตา;
สนฺตาเน น วิปจฺจนฺติ, ปฏิปกฺเขหิ ทูสิเต.
สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;
อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิฺา น วิปจฺจติ.
สกํ ภูมิมตีตานํ, น วิปจฺจตานุตฺตรํ;
กมฺมนฺตรสฺสธิฏฺานา, สนฺตานสฺเสติ ทีปิตํ.
อิติ เตตฺตึส กมฺมานิ, ปากา ฉตฺตึส ภาสิตา;
จิตฺตุปฺปาทา กฺริยา เสสา, กฺริยามตฺตปฺปวตฺติโต.
จิตฺตุปฺปาทวเสเนวเมกูนนวุตีวิธา ¶ ;
เตปฺาส สภาเวน, จิตฺตเจตสิกา มตา.
อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ นรุตฺตโร;
นามํ ติธา ปกาเสสิ, จกฺขุมา วทตํ วโร.
อิติ กมฺมวิปากปณฺฑิตา, มิตกมฺมวิปากสาสเน;
หิตกมฺมวิปากปารคู, จตุกมฺมวิปากมพฺรวุํ.
ยตฺถายํ ¶ ปรมตฺถวตฺถุนิยเม ตุลฺเยน พาหุลฺยโต,
อตฺถานตฺถวิจารณํ ปติ ชโน สมฺโมหมาปาทิโต;
พุทฺโธ โพธิตเล ยมาห สุคโต คนฺตฺวาน เทวาลยํ,
สฺวายํ กมฺมวิปากนิจฺฉยนโย สงฺเขปโต ทีปิโต.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท กมฺมวิภาโค นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.