📜
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
นิสฺสนฺทผลวิภาโค
วิปสฺสนาย ¶ นิสฺสนฺทมิติ วุตฺตมิโต ปรํ;
สจฺจานํ ปฏิเวธาทึ, ปวกฺขามิ ยถากฺกมํ.
ปริฺา จ ปหานฺจ, สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา;
อิติ ทุกฺขาทิสจฺเจสุ, กิจฺจมาหุ จตุพฺพิธํ.
ตํ สพฺพํ มคฺคกาลมฺหิ, กริสฺสติ ตโต ปรํ;
ปฏิปสฺสทฺธกิจฺจตฺตา, กตํ โหติ ผเล กถํ.
ฉินฺนตาโล ผลสฺเสว, ฉินฺนานุสยมูลกา;
ขนฺธา นาลมธิฏฺานํ, วิปลฺลาสปวตฺติยา.
อจฺจนฺตปฏิปกฺขตฺตา, จตุมคฺคปวตฺติยา;
ปรํ กฺเลสา น ชายนฺติ, ทฑฺฒพีชงฺกุรํ ยถา.
นิยฺยานฏฺวิเสเสน, อฺมฺสฺส ปจฺจโย;
มคฺโคว มคฺคํ ภาเวติ, ชายมาโนถ วา ปุน.
มคฺคปฺปวตฺติสนฺตาเน ¶ , ภาวนาติ ปวุจฺจติ;
วตฺตมาเนน ตํ กิจฺจํ, นิปฺผาทิตมเสสโต.
อิติ ตีณิปิ สจฺจานิ, กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ;
นิพฺพานํ สจฺฉิกุพฺพนฺโต, มคฺโค เอกกฺขเณ สห.
กิจฺจปฺปวตฺติโต เจตฺถ, ปฏิเวโธติ วุจฺจติ;
ตฺจ สาเธติ มคฺโคยํ, นิยฺยนฺโต สนฺติโคจโร.
ปริจฺจชิตฺวา สงฺขาเร, มคฺคสฺสารพฺภ นิพฺพุตึ,
นิยฺยานเมว สจฺเจสุ, กิจฺจสาธนมีริตํ.
มคฺโค ¶ เอว หิ นิยฺยาติ, เสสา ตสฺโสปการกา;
อปฺเปนฺตา ฌานธมฺมา จ, พุชฺฌนฺตา โพธิปกฺขิยา.
ตสฺมา ตสฺเสว วุฏฺานํ, ปกาเสนฺติ วิเสสโต;
ขนฺเธหิ จ กิเลเสหิ, วิโมกฺขตฺตยโต กถํ.
กตฺวานาภินิเวสํ ตุ, ยตฺถ ตตฺถ ยถา ตถา;
ภูมิธมฺมํ ปริคฺคยฺห, วิปสฺสิตฺวา ตโต ปรํ.
ยโต กุโตจิ วุฏฺานํ, ยทิ โหติ อนิจฺจโต;
หุตฺวาธิโมกฺขพหุโล, สทฺธินฺทฺริยวิเสสโต.
อนิมิตฺตวิโมกฺเขน, นิยฺยนฺโต สตฺตปุคฺคโล;
สทฺธานุสารี ปเม, มชฺเฌ สทฺธาวิมุตฺตโก.
อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตติ, ตมีเรนฺติ ตถาคตา;
สงฺขาเร ทุกฺขโต ทิสฺวา, วุฏฺหนฺโต ส ปุคฺคโล.
ปสฺสทฺธิพหุโล หุตฺวา, สมาธินฺทฺริยลาภโต;
ตเถวาปฺปณิหิเตน, นิยฺยนฺโต ติวิโธ ภเว.
อนตฺตโต วุฏฺหิตฺวา, เวทพาหุลฺยโยคโต;
สฺุเตนาถ นิยฺยนฺโต, ปฺินฺทฺริยวิเสสโต.
ธมฺมานุสารี ปเม, ทิฏฺิปฺปตฺโต ตโต ปรํ;
อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตติ, ตมฺปิ ทีเปนฺติ ปณฺฑิตา.
อาเนฺชปาทกชฺฌาน-นามกายวิเสสโต ¶ ;
สจฺฉิกตฺวาน นิพฺพานํ, มชฺเฌ ฉ กายสกฺขิโน.
อรูปโต จ มคฺเคน, อาเนฺเชน จ รูปโต;
วิมุตฺโต อุภโตภาค-วิมุตฺโต อรหา ภเว.
ติวิโมกฺขมุขีภูตา, อิติ วุฏฺานสาธิกา;
สตฺตปุคฺคลเภทฺจ, สมฺปาเทติ วิปสฺสนา.
อธิมุจฺจติ ¶ สทฺธา จ, ยถาวตฺถุสภาวโต;
เยฺยธมฺเมสุ สพฺพตฺถ, ปฺา จ ปฏิวิชฺฌติ.
ตสฺมา สทฺธา จ ปฺา จ, วตฺถุนิจฺฉยลกฺขณา;
วตฺถุปฺปติฏฺิตา จายํ, ติลกฺขณวิปสฺสนา.
ตสฺมา สทฺธาธุโร โยคี, ทิสฺโวฬาริกลกฺขณํ;
ตโต ปรมนตฺตาติ, สุขุเม อธิมุจฺจติ.
ตสฺเสวมธิมุตฺตสฺส, สทฺธา วา ปน เกวลา;
สมาธินฺทฺริยาธิกา จ, วุฏฺานฆฏิกา ภเว.
ถูลลกฺขณโมหาย, ปฺาธุเร วิปสฺสโต;
ธมฺมสภาวมาหจฺจ, สุขุมํ ปฏิวิชฺฌติ.
ตสฺมา สทฺธาธุรสฺเสว, วุฏฺานทฺวยมาทิโต;
อนฺเต สทฺธานุคตสฺส, ปฺา สุปริปูรติ.
ปฺาธุรสฺส เสสนฺติ, เกจิ อาจริยา ปน;
ธุรสํสนฺทนํ นาม, วุฏฺาเนสุ วิภาวยุํ.
สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ,
โกลํโกโล ตถาปโร;
เอกพีชีติ ติวิโธ,
โสตาปนฺโน ปวุจฺจติ.
สกึเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวา ปุน ปุคฺคโล;
สกทาคามินาเมน, ทุติโยปิ ปกาสิโต.
อนฺตราปรินิพฺพายี ¶ , อุปหจฺจาปโร ตถา;
อสงฺขารํ สสงฺขารํ, อุทฺธํโสโตติ ปฺจธา.
อนาคามี จ ตติโย, จตุตฺโถ อรหาติ จ;
อิตฺถํ ผลฏฺา จตฺตาโร, มคฺคฏฺา จ ตโตปเร.
ภาวนาปริยาเยน ¶ , ปฏิเวธานุรูปโต;
จตฺตาโร จ ยุคา โหนฺติ, อฏฺ จาริยปุคฺคลา.
ทิฏฺิกงฺขา ปหียนฺติ, อาทิมคฺเคน สพฺพถา;
อปายคมนียมฺปิ, ปาปมฺํ ปหียติ.
สกทาคามิมคฺเคน, ขียนฺโตฬาริกา ตถา;
อนาคามิกมคฺเคน, กามโทสาว สพฺพถา.
อรหตฺเตน สพฺเพปิ, กฺเลสา ขียนฺติ สพฺพถา;
กฺเลสหานิ ยถาโยค-มิติ เยฺยา วิภาวินา.
ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, อตฺเถ ธมฺเม นิรุตฺติยํ;
ปฏิภาเน จ ภาสนฺติ, าณํ เภทคตํ พุธา.
เหตุปฺผลฺจ นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ ตถาปโร;
ปากากฺริยาติ ปฺเจเต, อตฺถนาเมน ภาสิตา.
เหตุ จาริยมคฺโค จ, ภาสิตฺจ ตถาปรํ;
กุสลากุสลฺเจติ, ปฺจ ธมฺโม ปกาสิโต.
ตตฺเถวํ ทสธา เภเท, อตฺถธมฺเม ยถารหํ;
โย โวหาโร สภาเวน, สา นิรุตฺตีติ สมฺมตา.
ตํตํโคจรกิจฺจาทิ-เภทภินฺนํ ตหึ ตหึ;
ปวตฺตมานํ ยํ าณํ, ปฏิภานํ ตมีริตํ.
ปุพฺพโยโค พาหุสฺสจฺจํ,
เทสภาสา ตถาคโม;
ปริปุจฺฉา จาธิคโม,
นิสฺสโย มิตฺตสมฺปทา.
อิจฺจูปนิสฺสยํ ¶ ลทฺธา, ภิชฺชติ ปฏิสมฺภิทา;
อเสกฺขภูมิยํ วาถ, เสกฺขภูมิยเมว วา.
สรสฺสโต ¶ อาคมโต, ตถาลมฺพณโตปิ จ;
นามุปฺปตฺตึ ปกาเสนฺติ, ผลสฺส ติวิธํ พุธา.
ติธา ตโต สมาปตฺติ, โสตาปตฺติผลาทิกา;
สฺุตา จานิมิตฺตา จ, ตถาปฺปณิหิตาติ จ.
ตฺจ วุตฺตนเยเนว, สมาปชฺชิตุมิจฺฉโต;
วิปสฺสนฺตสฺส สงฺขาเร, ผลมปฺเปติ อตฺตโน.
นิโรธํ ตุ สมาปตฺตึ, รูปารูปสฺส ลาภโก;
สมาปชฺชตานาคามี, อรหา จ ยถา ตถา.
รูปารูปสมาปตฺตึ, สมาปชฺช ยถากฺกมํ;
วุฏฺหิตฺวา วิปสฺสนฺโต, ตตฺถ ตตฺเถว สงฺขเต.
ยุคนนฺธํ ปวตฺเตตฺวา, สมถฺจ วิปสฺสนํ;
ยาวากิฺจฺายตน-มิตฺถํ ปตฺวา ตโต ปรํ.
อธิฏฺเยฺยมธิฏฺาย, กตฺวาโภคํ ยถารหํ;
มคฺคารูปสมาปตฺตึ, สมาปชฺชติ ปณฺฑิโต.
ตโต นิโรธํ ผุสติ, จิตฺตุปฺปาททฺวยา ปรํ;
ตสฺเสวํ มนสาภาโว, นิโรโธติ ปวุจฺจติ.
ผลจิตฺตสมุปฺปาทา, วุฏฺานํ ตสฺส ทีปิตํ;
ตโต ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺจเวกฺขติ พุทฺธิมา.
อิจฺจาเนกคุณาธารํ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;
ภาเวยฺย มติมา โยคี, ปตฺเถนฺโต หิตมตฺตโน.
อิตฺถํ สุสมฺปาทิตสีลจิตฺต-
ปฺาวิสุทฺธี ปฏิปาทยนฺตา;
ปตฺวาน สมฺโพธิมเปตโสกา,
ปาเลนฺติ โสตฺถึ ปรมํ จิราย.
ปกฺขาลิตกฺเลสมลา มเหสี;
อจฺจนฺตโวทาตคุโณทิตตฺตา,
โลกสฺส โหนฺตุตฺตมทกฺขิเณยฺยา.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นิสฺสนฺทผลวิภาโค นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ วิปสฺสนาวิภาโค.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ปฏิฺาโต, ปวกฺขามีติ อาทิโต;
นามรูปปริจฺเฉโท, ปรินิฏฺาปิโต มยา.
เตรเสว ปริจฺเฉทา, วิภตฺตา สตฺต สาธิกา;
นามรูปปริจฺเฉเท, ภาณวารา ปกาสิตา.
อภิธมฺมปรมตฺถา, สมโถ จ วิปสฺสนา;
วิสุํ วิสุํ วิภตฺตาติ, วิภาเคตฺถ ติธา มตา.
โสยํ วิชฺชาวิโมกฺขา จ, หทเยสุ วิภาวินํ;
วลฺลภตฺตมธิฏฺาย, สาสเนตฺถ คเวสินํ.
มโนคตตมุทฺธํสี, รวิรํสีว ปณฺฑิโต;
ทสฺเสตุ จิรมาโลกํ, สทฺธมฺมรตนาลเย.
ปณฺฑิจฺจํ ¶ ปรมตฺเถสุ, ปาฏวํ ปฏิปตฺติยํ;
ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขูน-มิตฺถํ สุคตสาสเน.
นามรูปปริจฺเฉท-มสํกิณฺณมนากุลํ;
กุพฺพตา หิตกาเมน, สุกเตน กเตน เม.
มหาเมรุนิภํ ¶ เคหํ, มหาเจติยภูสิตํ;
มหาวิหารมารุฬฺห-มหาโพธิมหุสฺสวํ.
อลงฺกาตุํ ปโหนฺตาลํ, จิรกาลํ ตโปธนา;
ลงฺกาทีปสฺสลงฺการํ, กลงฺกาปคตาลยํ.
นามรูปปริจฺเฉโท,
อนฺตรายํ วินา ยถา;
นิฏฺิโตยํ ตถา โลเก,
นิฏฺนฺตชฺฌาสยา สุภา.
อิติ อนุรุทฺธาจริเยน วิรจิตํ
นามรูปปริจฺเฉทปกรณํ นิฏฺิตํ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส