📜
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทโส
อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.
สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;
ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโต.
ปฺุาปฺุวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ;
กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺารส อเหตุกา.
เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;
สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺา, ตาทินา เหตุวาทินา.
สวตฺถุกาวตฺถุกโต ¶ , ตโถภยวเสน จ;
สพฺพํ วุตฺตปการํ ตุ, ติวิธํ โหติ มานสํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ;
อาทิมคฺโค สิตุปฺปาโท, มโนธาตุ กฺริยาปิ จ.
โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ, เตจตฺตาลีส มานสา;
นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา.
อรูปาวจรปากา จ, เอกนฺเตน อวตฺถุกา;
ทฺวาจตฺตาลีส เสสานิ, จิตฺตานุภยถา สิยุํ.
เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ;
ฉฬารมฺมณกฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ สิยา.
วิฺาณานิ จ ทฺเวปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ;
สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, เปตฺวาภิฺมานสํ.
เตจตฺตาลีส ¶ วิฺเยฺยา, เอเกการมฺมณา ปน;
มโนธาตุตฺตยํ ตตฺถ, ปฺจารมฺมณมีริตํ.
เตจตฺตาลีส เสสานิ, ฉฬารมฺมณิกา มตา;
ตถา จ ติวิธํ จิตฺตํ, กุสลากุสลาทิโต.
อเหตุํ เอกเหตฺุจ, ทฺวิเหตฺุจ ติเหตุกํ;
เอวํ จตุพฺพิธํ จิตฺตํ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.
เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา, อฏฺารส อเหตุกา;
วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ, เอกเหตุมุทีริตํ.
กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปฺุ-วิปากกฺริยโต ปน;
ทสธากุสลา จาติ, พาวีสติ ทุเหตุกา.
กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปฺุ-วิปากกฺริยโต ปน;
สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, อปฺปมาณํ ติเหตุกํ.
รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโต;
เอวฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตํ, โหติ สพฺพํ จตุพฺพิธํ.
ทฺวาทสากุสลา ตตฺถ, กุสลา กามธาตุยา;
ตถา ทส กฺริยา กาเม, อภิฺามานสํ ทฺวยํ.
สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
ชนยนฺติ จ วิฺตฺตึ, อิเม ทฺวตฺตึส มานสา.
กุสลา จ กฺริยา เจว, เต มหคฺคตมานสา;
อฏฺานาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา.
สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
โจปนํ น จ ปาเปนฺติ, ทฺวิกิจฺจา นิยตา อิเม.
เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิปากา ทฺวีสุ ภูมิสุ;
กฺริยา เจว มโนธาตุ, อิมาเนกูนวีสติ.
สมุฏฺาเปนฺติ ¶ รูปานิ, น กโรนฺติตรทฺวยํ;
ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, วิปากา จ อรูปิสุ.
สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตฺจ, จุติจิตฺตฺจารหโต;
น กโรนฺติ ติกิจฺจานิ, อิเม โสฬส มานสา.
เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปเภทโต;
ปฺจธา จิตฺตมกฺขาสิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน.
กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;
มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.
สพฺเพว ¶ ปฺจปฺาส, นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา;
ชวนฏฺานโตเยว, เอกฏฺาเน นิยามิตา.
ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, ทสฺสเน สวเน ตถา;
ฆายเน สายเน าเน, ผุสเน ปฏิปาฏิยา.
มโนธาตุตฺติกํ าเน, อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน;
อฏฺสฏฺิ ภวนฺเตเต, เอกฏฺานิกตํ คตา.
ปุน ทฺวิฏฺานิกํ นาม, จิตฺตทฺวยมุทีริตํ;
โสมนสฺสยุตํ ปฺจ-ทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา.
ตทารมฺมณํ ฉทฺวาเร, พลวารมฺมเณ สติ;
ตถา โวฏฺพฺพนํ โหติ, ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺโพ.
มโนทฺวาเรสุ สพฺเพสํ, โหติ อาวชฺชนํ ปน;
อิทํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม, โหติ จิตฺตทฺวยํ ปน.
ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยา านโต ปน;
มหคฺคตวิปากา เต, นว ติฏฺานิกา มตา.
อฏฺ ¶ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต;
ตทารมฺมณโต เจว, จุติฏฺานวเสน จ.
จตุฏฺานิกจิตฺตานิ ¶ , อฏฺ โหนฺตีติ นิทฺทิเส;
กุสลากุสลปากํ ตุ-เปกฺขาสหคตทฺวยํ.
สนฺตีรณํ ภเว ปฺจ-ทฺวาเร ฉทฺวาริเกสุ จ;
ตทารมฺมณตํ ยาติ, พลวารมฺมเณ สติ.
ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติฏฺานวเสน จ;
ปฺจฏฺานิกจิตฺตนฺติ, อิทํ ทฺวยมุทีริตํ.
ปฺจกิจฺจํ ¶ ทฺวยํ จิตฺตํ, จตุกิจฺจํ ปนฏฺกํ;
ติกิจฺจํ นวกํ ทฺเว ตุ, ทฺวิกิจฺจา เสสเมกกํ.
ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ, วิฺาณานํ ปเภทโต;
สตฺตธา สตฺตวิฺาณ-ธาตูนํ ตุ ปเภทโต.
เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต;
ฉฬารมฺมณโต เจว, โหติ อฏฺวิธํ มโน.
ตตฺถ ทฺเวปฺจวิฺาณา, โหนฺติ เอเกกโคจรา;
รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา.
สพฺพํ มหคฺคตํ จิตฺตํ, ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ;
สพฺพํ โลกุตฺตรฺเจติ, เอเกการมฺมณํ ภเว.
เอเกการมฺมณํ ฉกฺก-มิทํ เยฺยํ วิภาวินา;
ปฺจารมฺมณิกํ นาม, มโนธาตุตฺตยํ ภเว.
กามาวจรจิตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ;
อภิฺานิ จ สพฺพานิ, ฉฬารมฺมณิกานิติ.
จิตฺตํ นววิธํ โหติ, สตฺตวิฺาณธาตุสุ;
ปจฺฉิมฺจ ติธา กตฺวา, กุสลากุสลาทิโต.
ปฺุาปฺุวเสเนว ¶ , วิปากกฺริยเภทโต;
ฉสตฺตติวิโธ เภโท, มโนวิฺาณธาตุยา.
มโนธาตุํ ทฺวิธา กตฺวา, วิปากกฺริยเภทโต;
นวธา ปุพฺพวุตฺเตหิ, ทสธา โหติ มานสํ.
ธาตุทฺวยํ ¶ ติธา กตฺวา, ปจฺฉิมํ ปุน ปณฺฑิโต;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.
มโนวิฺาณธาตุมฺปิ, กุสลากุสลาทิโต;
จตุธา วิภชิตฺวาน, วเท ทฺวาทสธา ิตํ.
ภเว ¶ จุทฺทสธา จิตฺตํ, จุทฺทสฏฺานเภทโต;
ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยาวชฺชนสฺส จ.
ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ, สมฺปฏิจฺฉนเจตโส;
สนฺตีรณสฺส โวฏฺพฺพ-ชวนานํ วเสน จ.
ตทารมฺมณจิตฺตสฺส, ตเถว านเภทโต;
เอวํ จุทฺทสธา จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.
ภูมิปุคฺคลนานาตฺต-วเสน จ ปวตฺติโต;
พหุธา ปนิทํ จิตฺตํ, โหตีติ จ วิภาวเย.
เอกวิธาทินเย ปนิมสฺมึ,
โย กุสโล มติมา อิธ ภิกฺขุ;
ตสฺสภิธมฺมคตา ปน อตฺถา,
หตฺถคตามลกา วิย โหนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร เอกวิธาทินิทฺเทโส นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.