📜
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส
อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;
จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
เทวาเจว ¶ มนุสฺสา จ, ติสฺโส วาปายภูมิโย;
คติโย ปฺจ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา ตุ ตโย ภวา.
ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา;
ภูมีสฺเวตาสุ อุปฺปนฺนา, สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา.
ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ, วเสเนกูนวีสติ;
ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา, ทุวิธา สมุทีริตา.
อจิตฺตกา สจิตฺตา จ, อสฺีนมจิตฺตกา;
เสสา สจิตฺตกา เยฺยา, สา ปเนกูนวีสติ.
ปฏิสนฺธิวเสเนว, โหนฺติ วีสติ ปุคฺคลา;
อิธ จิตฺตาธิการตฺตา, อจิตฺตา น จ อุทฺธฏา.
อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ;
อริยา ปน อฏฺาติ, สพฺเพ เอกาทเสริตา.
เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, ปุคฺคลานํ ปเภทโต;
จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ภณโต เม นิโพธถ.
ตึสภูมีสุ จิตฺตานิ, กติ ชายนฺติ เม วท;
จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, โหนฺติ สพฺพาสุ ภูมิสุ.
สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ;
ปฺจ รูปภเวเยว, จตฺตาเรว อรูปิสุ.
กามรูปภเวสฺเวว ¶ , อฏฺารส ภวนฺติ หิ;
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.
เปตฺวา ปน สพฺพาสํ, จตสฺโสปายภูมิโย;
เตรเสว จ จิตฺตานิ, โหนฺติ ฉพฺพีสภูมิสุ.
อปรานิ ¶ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;
จิตฺตานิ ปน ชายนฺติ, ฉ จ ฉพฺพีสภูมิสุ.
สุทฺธาวาสิกเทวานํ ¶ , เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย;
ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺเต, ปฺจวีสติภูมิสุ.
อปรานิ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.
ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ;
อากิฺจฺํ เนวสฺฺจ, เปตฺวาปายภูมิโย.
อปายภูมิโย หิตฺวา, ติสฺโส อารุปฺปภูมิโย;
ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เตวีสภูมิสุ.
อรูเป จ อปาเย จ, เปตฺวา อฏฺ ภูมิโย;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหนฺติ ทฺวาวีสภูมิสุ.
สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวา นว ภูมิโย;
เอกวีสาสุ นิจฺจมฺปิ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.
เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ;
สุทฺธาวาเส เปตฺวา ตุ, อปายารุปฺปภูมิโย.
ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;
เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา.
กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ วเสน ตุ;
อฏฺ จิตฺตานิ ชายนฺเต, สทา สตฺตสุ ภูมิสุ.
ปฺจมชฺฌานปาเกโก ¶ , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ;
จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, ตีสุ ตีสฺเวว ภูมิสุ.
จตฺตาริ ¶ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ;
อรูปาวจรปากานํ, วเสน ปริทีปเย.
กุสลากุสลา กาเม,
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสา.
นรกาทีสฺวปาเยสุ, จตูสุปิ จ ชายเร;
ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, นุปฺปชฺชนฺติ กทาจิปิ.
กาเม เทวมนุสฺสานํ, นว ปากา มหคฺคตา;
เนว ชายนฺติ ชายนฺติ, อสีติ หทยา สทา.
กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
ตถา ฆานาทิวิฺาณ-ตฺตยํ ปากา อปฺุชา.
นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ;
อิเมหิ สห จิตฺเตหิ, ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ.
จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.
เสสานิ เอกปฺาส, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร;
รูปาวจริกา สพฺเพ, วิปากา กามธาตุยา.
โทมนสฺสาทิมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา;
เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ, นตฺถิ อารุปฺปภูมิยํ.
เอวํ ¶ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย;
ตถา เอกาทสนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสา.
อเหตุกสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺเต ปฺจภูมิสุ;
ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
อเหตุกสฺส วุตฺเตหิ, กามปากา ทุเหตุกา;
ทุเหตุกสฺส ชายนฺเต, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.
สพฺเพ มหคฺคตา เจว, สพฺเพปิ จ อนาสวา;
ติเหตุกา วิปากา จ, กาเม นว กฺริยาปิ จ.
ทุเหตุโน น ชายนฺติ, จตฺตาลีสํ ตถาฏฺ จ;
กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน.
ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, จตุปฺาส มานสา;
ทฺวิเหตุกสฺส วุตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, วิปากา กามธาตุยา;
รูปารูเปสุ ปฺุานิ, จตุปฺาส มานสา.
ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, ปฺจตึส น ชายเร;
ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.
ปฺาเสวสฺส จิตฺตานิ, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส;
นวตึเสว จิตฺตานิ, นุปฺปชฺชนฺตีติ ทีปเย.
โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
อตฺตโนว ผเลนสฺส, สกทาคามิโน สิยุํ.
โสตาปนฺนสฺส ¶ ¶ วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ;
ทุติยํ จ ผลํ หิตฺวา, ยานิ จิตฺตานิ ตานิติ;
อนาคามิสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
กติ จิตฺตานิ ชายนฺเต, กาเม อรหโต ปน;
จตฺตารีสฺจ จตฺตาริ, กาเม อรหโต สิยุํ.
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ สกํ สกํ;
มคฺคจิตฺตํ สิยา เตสํ, เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต.
ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ;
ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, ชายนฺเตติ วินิทฺทิเส.
ฆานาทีสุ จ วิฺาณ-ตฺตยํ สตฺต อปฺุชา;
มหาปากา ตถา ปากา, อุปริชฺฌานภูมิกา.
วิปากาปิ จ อารุปฺปา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
อฏฺารส กฺริยา เจว, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.
ปมชฺฌานนิพฺพตฺต-ปุถุชฺชนสรีริโน;
เอตานิ จตุปฺาส, จิตฺตานิ น จ ลพฺภเร.
โสตาปนฺนสฺส ¶ จิตฺตานิ, ตตฺเถกตึส ชายเร;
ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา จาปฺุปฺจกํ.
สกทาคามิโน ตตฺถ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
เอกตึเสว ชายนฺเต, ปกฺขิปิตฺวา สกํ ผลํ.
อนาคามิสฺส ตตฺเถว, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
เอกตึเสว ชายนฺเต, ผลจิตฺเตน อตฺตโน.
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
อรหตฺตผลํ ¶ ¶ ปาโก, ปมชฺฌานสมฺภโว;
สตฺตวีสติ จิตฺตานิ, อรหนฺตสฺส ชายเร.
ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ทุติยชฺฌานภูมิสุ;
ฉตฺตึส ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.
ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปฺุปฺจกํ;
โสตาปนฺนสฺส พาตฺตึส, ผเลน สห อตฺตโน.
โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
พาตฺตึส ผลจิตฺเตน, สกทาคามิสฺส อตฺตโน.
สกทาคามีสุ วุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
อนาคามิผเลนสฺส, พาตฺตึเสว ภวนฺติ หิ.
อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน;
ผเลน ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.
ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมิสุ;
ปฺจตึเสว ชายนฺเต, จตุตฺถชฺฌานปากโต.
โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเร;
สกทาคามิโน เอวํ, ตถานาคามิโนปิ จ.
ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, สตฺตวีสติ มานสา;
ตถา เวหปฺผเล จาปิ, สพฺเพสํ โหนฺติ มานสา.
เอกตึเสว จิตฺตานิ, สุทฺธาวาสิกภูมิสุ;
อนาคามิกสตฺตสฺส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.
อรหโต ปน ตตฺเถว, มานสา สตฺตวีสติ;
เอวํ รูปีสุ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
จตุวีสติ ¶ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
โสตาปนฺนสฺส ¶ ตตฺเถว, เปตฺวาปฺุปฺจกํ;
สมวีสติ จิตฺตานิ, ผเลน สห อตฺตโน.
สกทาคามิโน ตตฺถ, ตถานาคามิโนปิ จ;
ชายนฺติ วีส จิตฺตานิ, ปุพฺพปุพฺพผลํ วินา.
ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, ทสปฺจ จ มานสา;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.
โหนฺติ ¶ เตวีส จิตฺตานิ, อิติ วตฺวา วิภาวเย;
ติณฺณนฺนมฺเปตฺถ เสขานํ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;
กฺริยาทฺวาทส ปาเกโก, ผลํ ขีณาสวสฺส ตุ.
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
พาวีสติ จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร;
สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.
สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
อฏฺารเสว จิตฺตานิ, อนาคามิสฺส ชายเร.
เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
ขีณาสวสฺส สตฺตสฺส, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
โสตาปนฺนสฺส ¶ สตฺตสฺส, สตฺตรส ปกาสเย;
สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.
สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
โหนฺติ สตฺตรเสวสฺส, อนาคามิสฺส มานสา.
ทฺวาทเสว ¶ ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;
ชายนฺติ อรหนฺตสฺส, อิติ วตฺวา วิภาวเย.
เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ;
อรูปกุสลา เจว, อุปฺปชฺชนฺติ กฺริยาปิ จ.
อุทฺธมุทฺธมรูปีนํ, เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปน;
อารุปฺปาเนว ชายนฺเต, ทิฏฺาทีนวโต กิร.
เปตฺวา ปมํ มคฺคํ, กุสลานุตฺตรา ตโย;
กามาวจรปฺุานิ, อปฺุานิ ตถา ทส.
จตฺตารารุปฺปปฺุานิ, สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา;
ปมารุปฺปปาโก จ, นว กามกฺริยาปิ จ.
อารุปฺปาปิ กฺริยา สพฺพา, เตจตฺตาลีส มานสา;
อุปฺปชฺชนฺติ ปเนตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, สพฺโพ รูโปมหคฺคโต;
จิตฺตุปฺปาโท มโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ.
อาทิมคฺโค ตโย ปากา, อารุปฺปา จ ตถูปริ;
ฉจตฺตาลีส นตฺเถตฺถ, ปมารุปฺปภูมิยํ.
วุตฺเตสุ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ;
เปตฺวา ปมารุปฺป-ตฺตยํ ปาโก จ อตฺตโน.
ตาลีเสตานิ ¶ ชายนฺเต, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;
เอวํ เสสทฺวเย เยฺยา, หิตฺวา เหฏฺิมเหฏฺิมํ.
อตฺตโน ¶ อตฺตโน ปากา, จตฺตาโร จ อนาสวา;
วิปากา โหนฺติ สพฺเพว, จตูสฺวารุปฺปภูมิสุ.
โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน, กาเม อฏฺ มหากฺริยา;
จตสฺโสปิ จ อารุปฺปา, เตรเสว กฺริยา สิยุํ.
ขีณาสวสฺส ¶ ชายนฺเต, ปมารุปฺปภูมิยํ;
ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.
เอกาทส กฺริยา โหนฺติ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
ทเสว จ กฺริยา เยฺยา, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ.
อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;
อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.
จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;
เตรเสว จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, มหาปากา ตถา นว;
รูปารูปวิปากา จ, เตรเสว ภวนฺติเม.
จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ทุเหตุกปุถุชฺชเน;
าณหีนานิ จตฺตาริ, วิปากา เอว ชายเร.
ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ;
สตฺตรเสว จิตฺตานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺติ หิ.
วิฺาณานิ ทุเว ปฺจ, มโนธาตุตฺตยมฺปิ จ;
สนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพํ, โหนฺติ สตฺตรเสวิเม.
เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;
นเวว กุสลา โหนฺติ, จตุนฺนมฺปิ มหคฺคตา.
ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานฺจ, ติณฺณมริยานมาทิโต;
เตรเสว ตุ จิตฺตานิ, อุปฺปชฺชนฺตีติ นิทฺทิเส.
อฏฺเว กามปฺุานิ, ทิฏฺิหีนา อปฺุโต;
จตฺตาโรปิ จ อุทฺธจฺจ-สํยุตฺตฺจาติ เตรส.
เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ, ตถา สพฺพปุถุชฺชเน;
โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ, ทฺวยเมว ตุ ชายเต.
ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานํ ตุ, ปฺเจว ปน ชายเร;
จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ.
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ;
เอกเมว ภเว เตสํ, อิติ วตฺวา วิภาวเย.
มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ;
ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, จิตฺตุปฺปตฺติ ปกาสิตา.
เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;
พหุธาปิ จ โหตีติ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.
สกฺกา ¶ วุตฺตานุสาเรน, เภโท าตุํ วิภาวินา;
คนฺถวิตฺถารภีเตน, สํขิตฺตํ ปนิทํ มยา.
ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ;
อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิภาวินา.
อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ,
วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ;
สทา สาธุ จินฺเตติ วาเจติ โย ตํ,
นรํ ราคโทสา จิรํ โนปยนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ภูมิปุคฺคลวเสน จิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.