📜
โสฬสโม ปริจฺเฉโท
๑๖. จิตฺตุปฺปาทกถา
จิตฺตุปฺปาเทสุ ธมฺมานํ, อิติ ตฺวา วินิจฺฉยํ;
จิตฺตุปฺปาทานเมวาถ, าตพฺโพ เภทสงฺคโห.
เวทนาหารโต เจว, เหตาธิปติโต ตถา;
ฌานินฺทฺริยมคฺคพลา, เยวาปนปถาทิโต.
ตตฺถ สุขา จ ทุกฺขา จ, อทุกฺขมสุขาติ จ;
ติสฺโส จ เวทนา วุตฺตา, สมฺโภคตฺถวิเสสโต.
สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ, โทมนสฺสมถาปรํ;
อุเปกฺขินฺทฺริยมิจฺเจวํ, ปฺจินฺทฺริยวิภาคโต.
กายวิฺาณยุคเฬ, สุขทุกฺขา หิ เวทนา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ น.
อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, สุขา ทุกฺขา จ เวทนา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ จ.
อทุกฺขิ ¶ อสุโขเปกฺขา, มชฺฌตฺตาติ จ เวทนา;
ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ, ตทฺเสุ ปกาสิตา.
สุขทุกฺขินฺทฺริยยุตฺตํ, กายวิฺาณกทฺวยํ;
โทมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตํ, ปฏิฆทฺวยมานสํ.
อฏฺารส ¶ ปริตฺตานิ, จตุกฺกชฺฌานมาทิโต;
โสมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตา, ทฺวาสฏฺิวิธ มานสา.
ทฺวตฺตึส จ ปริตฺตานิ, เตวีส ฌานปฺจมา;
โหนฺติเปกฺขินฺทฺริยยุตฺตา, ปฺจปฺาส มานสา.
สุขยุตฺตา ตุ เตสฏฺิ, ทุกฺขยุตฺตา ตโย ตหึ;
อทุกฺขมสุขยุตฺตา, ปฺจปฺาสุเปกฺขกา.
โอชฏฺมกรูปฺจ, เวทนํ สนฺธิมานสํ;
นามรูปฺจ กมโต, อาหรนฺตีติ เทสิตา.
อาหารา กพฬีกาโร, ผสฺโส สฺเจตนา ตถา;
วิฺาณฺเจติ จตฺตาโร, อุปตฺถมฺภา จ สมฺภวา.
จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ,
อาหารารูปิโน ตโย;
กพฬีกาโร อาหาโร,
กาเม กายานุปาลโก.
อโลโภ จ อโทโส จ,
อโมโห จ ตถาปโร;
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
เหตู ธมฺมา ฉ เทสิตา.
กุสลากุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตาติ จ;
นวทฺวาทสธา ตตฺถ, วิปากกฺริยเภทโต.
ทส ¶ ปฺจาธิกา โหนฺติ, ภูมิเภทา ตโต ตหึ;
ปฺุปากกฺริยาเภทา, ตาลีส จตุนูนกา.
สนฺตีรณมโนธาตุ-ปฺจวิฺาณมานเส;
โวฏฺพฺพเน จ หสิเต, เหตุ นาม น วิชฺชติ.
โลภมูเลสุ ¶ โลโภ จ,
โมโห จ ปฏิฆทฺวเย;
โทโส โมโห จ ลพฺภนฺติ,
โมโห เอโกว โมมุเห.
าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ,
อโลภาทิทฺวยํ ภเว;
ตโต เสเสสุ สพฺพตฺถ,
อโลภาทิตโยปิ จ.
ติเหตุกา สตฺตจตฺตา-ลีส โหนฺติ ทฺวิเหตุกา;
พาวีส ทฺเวกเหตุกา, อฏฺารส อเหตุกา.
ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา;
สหชาตาธิปา ธมฺมา, วุตฺตาธิปตโย สิยุํ.
ยมาลมฺพํ ครุํ กตฺวา, นามธมฺมา ปวตฺตเร;
อารมฺมณาธิปนาเมน, ตทาลมฺพณมีริตํ.
ติเหตุกชเวสฺเวโก, จตูสุปิ ยถารหํ;
ทฺวิเหตุเกสุ สมฺโภติ, วีมํสาธิปตึ วินา.
อนุตฺตเร กามปฺุเ, ติเหตุกมหากฺริเย;
โลภมูเล จ สาวชฺเช, ลพฺภตาลมฺพณาธิโป.
ตตฺถ จานิยตา กาเม, ลพฺภมานาปิ ลพฺภเร;
มหคฺคตานุตฺตเรสุ, นิยตาว ยถารหํ.
กฺริยาทฺวิเหตุปฏิเฆ ¶ ,
นตฺเถวาลมฺพณาธิโป;
โมมูหาเหตุเก ปาเก,
โลกิเย จ น โกจิปิ.
อุภยาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;
อุภยานิยตาธิปฺปา, สหชานิยตาธิปา.
อุภยวิปฺปยุตฺตา ¶ จ, ปฺจธา ตตฺถ มานสา;
อฏฺฏฺารส วีสํ ฉ, สตฺตตึส ยถากฺกมํ.
ปฺจาธิปติโยคา จ, จตุราธิปโยคิโน;
ติวิธาธิปยุตฺตา จ, วิมุตฺตาปิ จ สพฺพถา.
โสฬสาถ สมตฺตึส, ฉเฬวาถ ยถากฺกมํ;
สตฺตตึสติวิธาติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเส.
วีมํสาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;
อาลมฺพาธิปยุตฺตา จ, วิปฺปมุตฺตาปิ สพฺพถา.
จตุตฺตึส ทฺวิปฺาส, อฏฺวีส ยถากฺกมํ;
สตฺตตึสติ เจเวติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเส.
สหชาธิปลทฺธา ตุ, ทฺเวปฺาเสว สพฺพถา;
อาลมฺพาธิปลทฺธา จ, อุภยาธิปลาภิโน.
อฏฺวีเสว สพฺเพปิ, ทฺเวปฺาเสว สาธิปา;
เสสา นิราธิปา สพฺเพ, สตฺตตึสาปิ สพฺพถา.
เวทนาทิวเสเนวํ, ตฺวา เภทํ จตุพฺพิธํ;
ฌานินฺทฺริยมคฺคพล-วเสนาปิ วิภาวเย.
วิตกฺกเหฏฺิมํ ฌานํ, มโนปรํ มนินฺทฺริยํ;
เหตุปรฺจ มคฺคงฺคํ, พลํ วีริยปจฺฉิมํ.
อวิตกฺเก ¶ ปกติยา, ตสฺมา ฌานํ น วิชฺชติ;
อเหตุเก จ มคฺคงฺคํ, พลฺจาวีริเย ยถา.
อฏฺ รูปินฺทฺริยาเนตฺถ, อคยฺหนฺเตว สพฺพถา;
มคฺคินฺทฺริยพลฏฺเสุ, สมาธิ จ น กงฺขิเต.
กามปฺุเสฺวนิยตา, วิรตีปิ อนุทฺธตา;
ปฺานุตฺตรจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยตฺตยภาชิตา.
เสสา วุตฺตานุสาเรน, ลพฺภมานชฺฌานาทิกา;
เตหิ ยุตฺตา จ วิฺเยฺยา, จิตฺตุปฺปาทา ยถากฺกมํ.
โสมนสฺสยุตฺตา ¶ กาเม, โลกุตฺตรมหคฺคเต;
ปมชฺฌานจิตฺตา จ, ปฺจฌานงฺคิกา มตา.
ทุกฺขุเปกฺขายุตฺตา กาเม, ปฺจวิฺาณวชฺชิตา;
ทุติยชฺฌานจิตฺตา จ, จตุฌานงฺคิกา สิยุํ.
ฌานงฺคตฺตยสํยุตฺตา, ตติยชฺฌานมานสา;
จตุตฺถปฺจมารุปฺปา, ฌานงฺคทฺวยโยคิโน.
ปฺจวิฺาณยุคเฬ, ฌานงฺคํ นตฺถิ กิฺจิปิ;
อิตฺถํ ฌานานํ เภเทน, ปฺจธา มานสา ิตา.
เอกูนตึสติ สตฺต-ตึส เจกาทสาปเร;
จตุตฺตึส ทเสวาถ, คณิกา ตุ ยถากฺกมํ.
โลกุตฺตเรสุ สพฺเพสุ, อินฺทฺริยานิ นวุจฺจเร;
ติเหตุเกสุ สพฺเพสุ, โลกิเยสุ ปนฏฺธา.
าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, สตฺตธาว สมุทฺธเร;
สิตโวฏฺพฺพนา ปฺุเ, ปฺจธาว ปกาสเย.
วิจิกิจฺฉาสหคเต, จตุธาว วินิทฺทิเส;
ตีณินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เสสาเหตุกมานเส.
อฏฺ ¶ เจกูนตาลีส, ทฺวาทส วาถ เตรส;
เอกฺจ โสฬส เจติ, ฉพฺพิธา ตตฺถ สงฺคโห.
ปมานุตฺตรํ ฌานํ, อฏฺมคฺคงฺคิกํ มตํ;
สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสํ ฌานมนุตฺตรํ.
โลกิยํ ปมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกํ;
ปฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;
าเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตา.
โทสมูลทฺวยฺเจว, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตา จ, มคฺคงฺคตฺตยโยคิโน.
วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต ¶ , วุตฺโต มคฺโค ทุวงฺคิโก;
อมคฺคาเหตุโก เจติ, สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห.
อฏฺ ทฺวตฺตึสติ เจว, ทส ปฺจาธิกาปเร;
ตาลีส กมโต สตฺต, เอกฺจฏฺทสาปเร.
พลานิ ปน สตฺเตว, สพฺพตฺถาปิ ติเหตุเก;
าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, ฉ พลานิ สมุทฺทิเส.
จตุธากุสเล โหนฺติ, ติวิธา กงฺขิเต ปน;
ทฺวิพลํ สิตโวฏฺพฺพํ, อพลํ เสสมีริตํ.
ฉพฺพิโธ สงฺคโห ตตฺถ, สตฺตตาลีสถาปเร;
ทฺวาทเสกาทเสกํ ทฺเว, โสฬเสติ ยถากฺกมํ.
อิตฺถํ ปฺจ ฉ สตฺต ฉ-โกฏฺาสา กมโต ิตา;
จตุวีสติ สพฺเพปิ, ฌานงฺคาทิวสา กถา.
อิติ เจตสิกวิภาเค จิตฺตุปฺปาทกถา นิฏฺิตา.
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.