📜
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
อารมฺมณวิภาคนิทฺเทโส
เอเตสํ ¶ ¶ ¶ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.
รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;
ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.
ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต;
สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสฺิโต.
ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;
สวิฺาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺิโต.
อวิฺาณกสทฺโท โย,
โส โหตูตุสมุฏฺิโต;
ทุวิโธปิ อยํ สทฺโท,
สทฺทารมฺมณตํ คโต.
ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;
อยํ จตุสมุฏฺาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโต.
รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;
โสว จตุสมุฏฺาโน, รสารมฺมณนามโก.
ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;
โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.
สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ;
ลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ-ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.
ฉารมฺมณานิ ¶ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;
ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํ.
ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ¶ , อาปาถํ น วชนฺติ เย;
เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิร.
เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อฺมฺสฺส โคจรํ;
เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํ.
ตฺจ ¶ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;
รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปน.
ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;
อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติ.
ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;
เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเว.
สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;
ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;
ปฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํ.
อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;
วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยา.
รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;
เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโร.
นารูปํ น จ ปฺตฺตึ, นาตีตํ น จนาคตํ;
อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโร.
เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;
จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิฺจิ อรูปิสุ.
มหาปากานมฏฺนฺนํ ¶ ¶ , สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา.
รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;
ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต;
อฏฺานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโร.
จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปฺุโต;
กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จ.
ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;
ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เต.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต กฺริยโตปิ จ;
ตถาภิฺาทฺวยฺเจว, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;
ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเม.
ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;
นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ ¶ , จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยา.
วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;
ปฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา.
อฏฺ ¶ ¶ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;
หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสา.
สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;
กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสา.
อภิฺามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;
สนฺตปฺตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเม.
เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;
นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินา.
กามโต จ กฺริยา ปฺจ, รูปโต ปฺจมี กฺริยา;
จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.
นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ;
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วท.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา,
ปฺุโต กฺริยโต ตถา;
อภิฺาหทยา ทฺเวปิ,
กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;
นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ.
จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ;
กฺริยาภิฺา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
จตฺตาโร ¶ ¶ าณสํยุตฺตา-ภิฺาจิตฺตฺจ ปฺุโต;
นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;
ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํ.
ปุถุชฺชโน น ชานาติ,
โสตาปนฺนสฺส มานสํ;
โสตาปนฺโน น ชานาติ,
สกทาคามิสฺส มานสํ.
สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;
อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํ.
เหฏฺิโม ¶ เหฏฺิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;
อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺิมสฺส จ มานสํ.
โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส,
โหติ อารมฺมณํ ปน;
ตมุทฺธริตฺวา เอเกกํ,
ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;
อภิฺามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;
เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยา.
รูปาวจรปฺุานิ, กามปากํ ตโต วินา;
ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ.
อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;
เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิ.
อรูปาวจรปากานํ ¶ ¶ , ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;
อิเมสํ อฏฺราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
อปริยาปนฺนปฺุมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;
รูปโต ปฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;
ตเถวากุสลํ กาม-รูปาวจรโต ปน.
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;
กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํ.
วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
อปฺุสฺสาติ ปฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;
อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโต.
อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปน.
กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
ยํ ¶ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;
ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปน.
กฺริยาจิตฺตํ ¶ ¶ ปนารุปฺเป, เตสํ ปฺจนฺนเมว จ;
อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโร.
รูปํ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;
กามาวจรปฺุสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ.
อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;
กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จ.
อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน;
เตภูมกสฺส ปฺุสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ.
รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;
นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;
ปฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตา.
อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;
กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโม.
ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;
จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจรา.
ปมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเว.
ปมารุปฺปปาโกยํ ¶ , ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิ.
ปมํ ¶ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
น ปฺุสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปน.
ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เยฺยํ วิภาวินา.
ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;
กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยา.
ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ;
อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;
กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปน.
ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;
เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยา.
ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ,
เย เย ชายนฺติ โคจรํ;
โส โส เตสฺจ เตสฺจ,
โหตารมฺมณปจฺจโย.
โย ¶ ปนิมสฺส นโร กิร ปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรตีธ;
โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรเตว.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.