📜
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส
คุเณสินา การุณิเกน เตน;
วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,
วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถ.
เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ทสฺสิตา;
ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมานิ, วิปากา ฉสุ ทิสฺสเร.
กุสลํ กามโลกสฺมึ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ;
ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ททาติ วิวิธํ ผลํ.
เอกาย เจตนาเยกา, ปฏิสนฺธิ ปกาสิตา;
นานากมฺเมหิ นานา จ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, กามาวจรสฺิตํ;
ติเหตุกํ ทุเหตฺุจ, วิปากํ เทตฺยเหตุกํ.
ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, ตํ น เทติ ติเหตุกํ;
ทุเหตุกมเหตฺุจ, วิปากํ เทติ อตฺตโน.
ติเหตุเกน กมฺเมน,
ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;
ทุเหตุกาปิ โหเตว,
น จ โหติ อเหตุกา.
ทุเหตุเกน กมฺเมน,
ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
อเหตุกาปิ ¶ โหเตว,
น จ โหติ ติเหตุกา.
อสงฺขารมสงฺขารํ ¶ , สสงฺขารมฺปิ เทติ หิ;
สสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารํ ผลํ ตถา.
เอกาย เจตนาเยตฺถ, กุสลสฺส จ โสฬส;
วิธา วิปากจิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตนํ;
ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ, ชวเนน นิยามิตํ.
กามาวจรจิตฺเตน, กุสเลนาทินา ปน;
ตุลฺเยน ปากจิตฺเตน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ.
พลวารมฺมเณ ¶ อิฏฺเ, จกฺขุสฺสาปาถมาคเต;
มโนธาตุ ภวงฺคสฺมึ, ตาย อาวฏฺฏิเต ปน.
วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
ชายเต ชวนํ หุตฺวา, ปมํ กามมานสํ.
สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, ปเม กุสเล คเต;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, เตเนว สทิสํ ปุน.
วิปากํ ชายเต จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ;
สนฺธิยา ตุลฺยโต มูล-ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจเต.
ตฺจ สนฺตีรณํ เอตฺถ, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
คณนูปคจิตฺตานิ, จตฺตาเรว ภวนฺติ หิ.
ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ตทา;
เตน ตุลฺยวิปากมฺปิ, ตทารมฺมณกํ สิยา.
สนฺธิยา อสมานตฺตา, ทฺเว นามานิสฺส ลพฺภเร;
‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ.
ยทา ¶ ¶ หิ ตติยํ ปฺุํ, ชวนํ โหติ เตน จ;
สทิสํ ตติยํ ปากํ, ตทารมฺมณกํ สิยา.
‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, อิทมฺปิ จ ปวุจฺจติ;
อิมินา ปน สทฺธึ ฉ, ปุริมานิ จ ปฺจปิ.
ยทา จตุตฺถํ กุสลํ, ชวนํ โหติ เตน จ;
ตุลฺยํ จตุตฺถํ ปากํ ตุ, ตทารมฺมณตํ วเช.
อาคนฺตุกภวงฺคํ ตุ, ตทารมฺมณนามกํ;
ปุริมานิ ฉ ปากานิ, อิมินา โหนฺติ สตฺต ตุ.
ตสฺมึ ทฺวาเร ยทา อิฏฺ-มชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน;
อาคจฺฉติ ตทาปาถํ, ตทา วุตฺตนเยนิธ.
อารมฺมณวเสเนว, เวทนา ปริวตฺตติ;
อุเปกฺขาสหิตํ ตสฺมา, โหติ สนฺตีรณํ มโน.
อุเปกฺขาสหิเตสฺเวว, ชวเนสุ จตูสุปิ;
เตหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ, ปากจิตฺตานิ ชายเร.
เวทนายาสมานตฺตา, อจฺจนฺตํ ปุริเมหิ ตุ;
โหนฺติ ปิฏฺิภวงฺคานิ, จตฺตารีติ จ นามโต.
ปฺจิมานิ วิปากานิ, ปุริเมหิ จ สตฺตหิ;
สทฺธึ ทฺวาทส ปากานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
จกฺขุทฺวาเร ตถา เอวํ, โสตาทีสฺวปิ นิทฺทิเส;
ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา, สมสฏฺิ ภวนฺติเม.
เอกาย เจตนาเยว, กมฺเม อายูหิเต ปน;
สมสฏฺิ วิปากานิ, อุปฺปชฺชนฺติ น สํสโย.
คหิตาคหเณเนตฺถ ¶ ¶ , จกฺขุทฺวาเรสุ ทฺวาทส;
โสตวิฺาณกาทีนิ, จตฺตารีติ จ โสฬส.
เอวเมว ¶ สสงฺขาร-ติเหตุกุสเลนปิ;
อสงฺขารสสงฺขารุ-เปกฺขาสหคเตหิปิ.
กมฺเม อายูหิเต เตสํ, วิปาเกหิ จ ตีหิปิ;
เอเสว จ นโย เตหิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา.
ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺต-โคจรสฺส วเสนิธ;
ปวตฺตึ ปน ทสฺเสตฺวา, อุเปกฺขาสหิตทฺวเย.
ทสฺเสตพฺพา ตปฺปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ;
เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาเร, ทฺวาทส ทฺวาทเสว ตุ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, ปากจิตฺตานิ โสฬส;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เยฺยํ สพฺพมเสสโต.
ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;
ภวตีติ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.
สนฺธิเมกํ ตุ กมฺเมกํ, ชเนติ น ตโต ปรํ;
อเนกานิ วิปากานิ, สฺชเนติ ปวตฺติยํ.
เอกสฺมา หิ ยถา พีชา, ชายเต เอกมงฺกุรํ;
สุพหูนิ ผลานิสฺส, โหนฺติ เหตุปวตฺติโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
โหตีติ หิ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, โสมนสฺสยุเตนิธ;
อสงฺขาริกจิตฺเตน, กมฺเม อายูหิเต ปน.
เตน ¶ ตุลฺเยน ปาเกน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ;
อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต.
โสมนสฺสยุเต าณ-หีเน กุสลมานเส;
สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, คเต ตสฺมึ ทุเหตุเก.
ตเทวารมฺมณํ ¶ กตฺวา, ชายเต ตทนนฺตรํ;
ตํสริกฺขกเมกํ ตุ, อสงฺขาริกมานสํ.
ตํ หิ มูลภวงฺคนฺติ, ตทารมฺมณมิจฺจปิ;
อุภยมฺปิ จ ตสฺเสว, นามนฺติ ปริทีปิตํ.
ทุเหตุกสสงฺขาเร, ชวิเตปิ จ ตํสมํ;
โหตาคนฺตุกสงฺขาตํ, ตทารมฺมณมานสํ.
ตเถว จ ทุเหตูนํ, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ, ชวนานมนนฺตรํ.
ทฺเว ตาทิสานิ ชายนฺเต, ตทารมฺมณมานสา;
เตสํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ, นามํ ‘‘อาคนฺตุก’’นฺติ จ.
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
อิมานิ จ ภวงฺคานิ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ หิ.
เอวมฏฺฏฺ ¶ กตฺวาน, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;
จตฺตาลีส วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปวตฺติยํ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ;
โสตฆานาทินา สทฺธึ, ทฺวาทเสว ภวนฺติ หิ.
เอกาย เจตนาเยวํ, กมฺเม อายูหิเต ปน;
ทฺวาทเสว วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.
ทุเหตุกตฺตเยนาปิ ¶ , เสเสน สทิเสน ตุ;
ปาเกนาทินฺนสนฺธิยา, อยเมว นโย มโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
โหตีติปิ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา;
โหตีติ จ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.
ทุเหตุเกสุ ¶ จิตฺเตสุ, กุสเลสุ จตูสุปิ;
เตสุ อฺตเรเนว, กมฺเม อายูหิเต ปน.
ตสฺเสว ปากภูตาย, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ, มโนวิฺาณธาตุยา.
ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา, สา กมฺมสทิสาติ หิ;
กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา.
ตสฺส พุทฺธิมุเปตสฺส, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
อาปาถมาคเต จกฺขุ-ทฺวาเร ปุน จ เทหิโน.
ทุเหตูนํ จตุนฺนมฺปิ, ปฺุานํ ยสฺส กสฺสจิ;
ชวนสฺสาวสานสฺมึ, อเหตุกมิทํ มโน.
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต นตฺถิ สํสโย;
ตํ ตุ มูลภวงฺคฺจ, ตทารมฺมณเมว จ.
วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
อุเปกฺขาสหิตํเยว, โหติ สนฺตีรณมฺปิ จ.
เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคหเณนิธ;
คณนูปคจิตฺตานิ, ตีณิเยว ภวนฺติ หิ.
อิฏฺเ ¶ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต;
ตทา สนฺตีรณฺเจว, ตทารมฺมณมานสํ.
โสมนสฺสยุตํเยว, คเหตฺวา เตสุ เอกกํ;
ปุริมานิ จ ตีณีติ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.
เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;
โหนฺติ วีสติ จิตฺตานิ, วิปากานิ ปวตฺติยํ.
จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคหเณนิธ;
โสตฆานาทินา สทฺธึ, โหเตวาเหตุกฏฺกํ.
อเหตุปฏิสนฺธิสฺส ¶ , น ตทารมฺมณํ ภเว;
ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน.
ชาตา ¶ สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ;
เตน ตุลฺยมฺปิ หีนํ วา, ตทารมฺมณกํ ภเว.
มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ;
จตูสุปิ อปาเยสุ, ปวตฺเต ปน ลพฺภติ.
เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ;
คนฺธํ วายฺุจ มาเปติ, ยทา เตสํ ตทา ปน.
เถรํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ธมฺมํ คนฺธฺจ ฆายตํ;
ปิวตฺจ ชลํ วายุํ, ผุสตํ มุทุเมว จ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนิ, ปฺุชาเนว ปฺจปิ;
สนฺตีรณทฺวยํ เอกา, มโนธาตูติ อฏฺกํ.
อยํ ตาว กถา อิฏฺ-อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
กามาวจรปฺุานํ, ชวนานํ วเสนิธ.
นิยมตฺถํ ¶ ตุ ยํ วุตฺตํ, ตทารมฺมณเจตโส;
กุสลํ ปน สนฺธาย, ตํ วุตฺตนฺติ หิ ทีปิตํ.
อิธากุสลจิตฺเตสุ, โสมนสฺสยุเตสุปิ;
อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ, ชวิเตสุ จตูสุปิ.
โสมนสฺสยุตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ตทนนฺตรํ.
ฉสฺวากุสลจิตฺเตสุ, อุเปกฺขาย ยุเตสุ หิ;
โคจเร อิฏฺมชฺฌตฺเต, ชวิเตสุ อนนฺตรํ.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ปน ปฺุชา.
อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ ¶ , กงฺขโต อุทฺธตสฺส วา;
โสมนสฺสยุตํ โหติ, ตทารมฺมณมานสํ.
โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;
คเวสิตพฺพา ปฺเจว, ตทารมฺมณมานสา.
อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;
ฉเฬว คเวสิตพฺพา, ตทารมฺมณมานสา.
ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;
ฌานโต ปริหีนสฺส, ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต.
โทมนสฺสยุตํ จิตฺตํ, โหติ วิปฺปฏิสาริโน;
ตสฺส กึ ชายเต พฺรูหิ, ตทารมฺมณมานสํ.
ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ, โทมนสฺสอนนฺตรํ;
โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ, โทมนสฺสสฺส จสฺส วา.
มหคฺคตํ ¶ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;
ตตฺเถว ปฏิสิทฺธํ ตุ, ตทารมฺมณมานสํ.
ตสฺมา ¶ ภวงฺคปาโตว, ตทารมฺมณเมว วา;
น โหติ กึ นุ กาตพฺพํ, วท ตฺวํ อาภิธมฺมิก.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ ตุ;
ปฺุาปฺุวิปากา หิ, ตทารมฺมณิกา สิยา.
อาวชฺชนํ กิมสฺสาติ, นตฺถิ ตํ ชายเต กถํ;
ภวงฺคาวชฺชนานํ กึ, มคฺคสฺสานนฺตรสฺส จ.
ผลสฺสปิ นิโรธา จ, วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน;
ผลจิตฺตสฺส วา เอวํ, นตฺถิ อาวชฺชนํ กิร.
วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหติ ชายตุ มานสํ;
กิมสฺสารมฺมณํ พฺรูหิ, ยทิ ชานาสิ ปณฺฑิต.
วินา ¶ อารมฺมเณเนว, น หิ ชายติ มานสํ;
รูปาทีสุ ปริตฺเตสุ, ยํ กิฺจารพฺภ ชายเต.
อุตุพีชนิยาโม จ, กมฺมธมฺมนิยามตา;
จิตฺตสฺส จ นิยาโมติ, เยฺยา ปฺจ นิยามตา.
ตตฺถ เอกปฺปหาเรน, ผลปุปฺผาทิธารณํ;
รุกฺขานํ ปน สพฺเพสํ, อยํ อุตุนิยามตา.
เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว;
มตฺถเก นาฬิเกรสฺส, ฉิทฺทตฺตํ พีชโช อยํ.
ติเหตุกํ ติเหตฺุจ, ทุเหตฺุจ อเหตุกํ;
วิปากํ ตุ ยโต เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา.
ชาติยํ ¶ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;
วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตา.
โคจเรน ปสาทสฺมึ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;
อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตา.
อนฺธชฺชนานํ หทยนฺธการํ,
วิทฺธํสนํ ทีปมิมํ ชลนฺตํ;
สิกฺเขถ ธีโร สตตํ ปยุตฺโต,
โมหนฺธการาปคมํ ยทิจฺเฉติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.