📜
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
วิฺาณกฺขนฺธปกิณฺณกนยสงฺเขโป
เอกธาทินโยทานิ ¶ , ปฏุวฑฺฒาย โยคินํ;
วุจฺจเต วิสยคฺคาหา, สพฺพเมกวิธํ มนํ.
เอกาสีติ ติภูมฏฺํ, โลกิยํ สุตฺตรฺจ ตํ;
เสสํ โลกุตฺตรํ อฏฺ, อนุตฺตรฺจิตี ทฺวิธา.
โลกปากกฺริยาเหตู ¶ , เจกเหตูติ สตฺตหิ;
ตึส นาธิปติ สาธิ-ปติ เสสาติปี ทฺวิธา.
ฉนฺทจิตฺตีหวีมํสา-สฺเวเกน มติมา ยุตํ;
วินา วีมํสเมเกน, าณหีนมนํ ยุตํ.
ปริตฺตานปฺปมาณานิ, มหคฺคตมนานิติ;
ติธา ฉนว จฏฺ จ, ตินวา จ ยถากฺกมํ.
ทฺวิปฺจ จิตฺตํ วิฺาณํ, ติสฺโส หิ มโนธาตุโย;
ฉสตฺตติ มโนาณ-ธาตูติ ติวิธา ปุน.
เอการมฺมณจิตฺตานิ, อนภิฺํ มหคฺคตํ;
อมลํ ปฺจวิฺาณํ, นวปฺจ ภวนฺติเม.
ปฺจาลมฺพํ มโนธาตุ, สาภิฺํ กามธาตุชํ;
เสสํ ฉารมฺมณํ ตํ หิ, เตจตฺตาลีส สงฺขฺยโต.
กามปากทุสา จาทิ-มคฺโค จาทิกฺริยา ทุเว;
รูปา สพฺเพติรูเป น, เตจตฺตาลีส โหนฺติเม.
วินาว รูเปนารุปฺป-วิปากา จตุโร สิยุํ;
ทฺเวจตฺตาลีส เสสานิ, วตฺตนฺตุภยถาปิ จ.
จตุธาปิ อเหตฺเวกทฺวิเหตุกติเหตุโต;
อฏฺารส ทฺเว พาวีส, สตฺตจตฺตาลิสํ ภเว.
กาเม ¶ ชวา สโวฏฺพฺพา, อภิฺาทฺวยเมว จ;
รูปิริยาปถวิฺตฺติกราเม จตุรฏฺกา.
ฉพฺพีสติ ชวา เสสา, กรา รูปิริยาปเถ;
ทฺวิปฺจมนวชฺชานิ, กามรูปผลานิ จ.
อาทิกฺริยาติ เจกูน-วีส รูปกรา อิเม;
เสสา จุทฺทส ภินฺนาวจุติ สนฺธิ น ตีณิปิ.
เอกกิจฺจาทิโต ¶ ปฺจ-วิธา ตตฺเถกกิจฺจกา;
ทฺวิปฺจจิตฺตํ ชวนํ, มโนธาตุฏฺสฏฺิเม.
ทฺวิกิจฺจาทีนิ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรํ มหคฺคเต;
ปากา กามมหาปากา, เสสา ตีรา ยถากฺกมํ.
ทสฺสนํ สวนํ ทิฏฺํ, สุตํ ฆายนกาทิกํ;
ตยํ มุตํ มโนธาตุตฺตยํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ.
ทิฏฺํ สุตํ มุตํ าตํ, สาภิฺํ เสสกามิกํ;
วิฺาตารมฺมณํ เสสเมวํ ฉพฺพิธมีรเย.
สตฺตธา สตฺตวิฺาณธาตูนํ ตุ วสา ภเว;
วุจฺจเตทานิ ตสฺเสว, อนนฺตรนยกฺกโม.
ปฺุเสฺวาทิทฺวยา กาเม, รูปปฺุมนนฺตกํ;
ตปฺปาทกุตฺตรานนฺตํ, ภวงฺคฺจาทิตีรณํ.
ทุติยนฺตทฺวยา ตีรํ, ภวงฺคํ ตติยทฺวยา;
เต อนนฺตามลํ ปฺุํ, มชฺฌตฺตฺจ มหคฺคตํ.
สพฺพวาเร สยฺเจติ, เตปฺาส ติสตฺต จ;
เตตฺตึส จ ภวนฺเตเต, รูเปสุ ปน ปฺุโต.
ตปฺปากา จ มติยุตฺต-กามปากา สยํ ทส;
อารุปฺปปฺุโต เต จ, สโก ปาโก สยํ ปุน.
อโธปากา จ อนฺตมฺหา, ตติยฺจ ผลนฺติเม;
ทเสกทฺวิติปฺจาหิ, มคฺคา เจกํ สกํ ผลํ.
โลภมูเลกเหตูหิ ¶ , อนฺตกามสุภา วิย;
สตฺต โทสทฺวยา กาม-ภวงฺคเปกฺขวา สยํ.
มหาปากติเหตูหิ, สาวชฺชา สพฺพสนฺธิโย;
กามจฺจุตีหิ เสสาหิ, สาวชฺชา กามสนฺธิโย.
กามจฺจุติ ¶ จ โวฏฺพฺพํ, สยฺจ สุขตีรโต;
ปฏิจฺฉา ตีรณานิ ทฺเว, อิตรา สกตีรณํ.
สกํ สกํ ปฏิจฺฉํ ตุ, วิฺาเณหิ ทฺวิปฺจหิ;
รูปปาเกหิ สาวชฺชา, สนฺธิโยเหตุวชฺชิตา.
อรูปปาเกสฺวาทิมฺหา, กามปากา ติเหตุกา;
อนฺตาวชฺชมฺปิ จารุปฺป-ปากา จ นว โหนฺติเม.
ทุติยาทีหิ เตเยว, อโธปากํ วินา วินา;
ผลา ติเหตุกา ปากา, สยฺเจติ จตุทฺทส.
ทฺวิปฺจาทิกฺริยา หาสา, สยฺจารุปฺปวชฺชิตา;
าณยุตฺตภวงฺคาติ, ทส โวฏฺพฺพโต ปน.
กาเม ชวา ภวงฺคา จ, กามรูเป สยมฺปิ วา;
นวปฺจ สเหตาทิ-กิริยทฺวยโต ปน.
สยํ ภวงฺคมติมา, รูเป สาตกฺริยาปิ จ;
ตปฺปาทกนฺติมฺเจติ, พาวีส ตติยา ปน.
เต จ ปากา สยฺจนฺเต, ผลํ มชฺฌา มหคฺคตา;
กฺริยาติ วีสติ โหนฺติ, เสสทฺวีหิ ทุเกหิ ตุ.
วุตฺตปากา สยฺเจติ, จุทฺทเสวํ กฺริยาชวา;
ตทารมฺมณํ มฺุจิตฺวา, ปฏฺานนยโต นเย.
อถ สาตกฺริยา สาตํ, เสสํ เสสกฺริยาปิ จ;
ตทาลมฺพํ ยถาโยคํ, วเท อฏฺกถานยา.
มหคฺคตา กฺริยา สพฺพา, สกปฺุสมา ตหึ;
อนฺตา ผลนฺติมํ โหติ, อยเมว วิเสสตา.
อิมสฺสานนฺตรา ¶ ธมฺมา, เอตฺตกาติ ปกาสิตา;
อิมํ ปเนตฺตเกหีติ, วุจฺจเตยํ นโยธุนา.
ทฺวีหิ ¶ กามชวา ตีหิ, รูปารูปา จตูหิ ตุ;
มคฺคา ฉหิ ผลาทิ ทฺเว, เสสา ทฺเว ปน สตฺตหิ.
เอกมฺหา ทส ปฺจหิ, ปฏิจฺฉา สุขตีรณํ;
กาเม โทสกฺริยาหีน-ชเวหิ คหโต สกา.
กาเม ชวา กฺริยาหีนา, ตทาลมฺพา สโวฏฺพฺพา;
สคหฺเจติ เตตฺตึสจิตฺเตหิ ปรตีรณา.
กามปฺุสุขีตีรกณฺหโวฏฺพฺพโต ทฺวยํ;
มหาปากนฺติมํ โหติ, อนารุปฺปจุตีหิ จ.
สตฺตตึส ปเนตานิ, เอตฺถ หิตฺวา ทุสทฺวยํ;
เอเตหิ ปฺจตึเสหิ, ชายเต ทุติยทฺวยํ.
สุขตีราทิ สตฺเตเต, กฺริยโต จาปิ สมฺภวา;
เยฺยา เสสานิ จตฺตาริ, ภวงฺเคน จ ลพฺภเร.
มคฺควชฺชา สโวฏฺพฺพสุขิตีรชวาขิลา;
จุตีติ นวกฏฺาหิ, ตติยทฺวยมาทิเส.
เอเตหิ โทสวชฺเชหิ, สตฺตตีหิตรทฺวยํ;
รูปปากา วินารุปฺปปากาเหตุทุเหตุเก.
เตเหเวกูนสฏฺีหิ, โหนฺติรุปฺปาทิกํ วินา;
หาสาวชฺเช ชเว รูเป, อฏฺฉกฺเกหิ เตหิ ตุ.
สาโธปาเกหิ เตเหว, ทุติยาทีนิ อตฺตนา;
อโธโธชวหีเนหิ, เอเกกูเนหิ ชายเร.
สุขตีรภวงฺคานิ, สยฺจาติ ติสตฺตหิ;
อนฺตาวชฺชํ อนารุปฺปภวงฺเคหิ ปเนตรํ.
วุตฺตานนฺตรสงฺขาโต, นโย ทานิ อเนกธา;
ปุคฺคลาทิปฺปเภทาปิ, ปวตฺติ ตสฺส วุจฺจเต.
ปุถุชฺชนสฺส ¶ ¶ ชายนฺเต, ทิฏฺิกงฺขายุตานิ เว;
เสกฺขสฺเสวามลา สตฺต, อนนฺตานิตรสฺส ตุ.
อนฺตามลํ อนาวชฺชกฺริยา เจกูนวีสติ;
กุสลากุสลา เสสา, โหนฺติ เสกฺขปุถุชฺชเน.
อิตรานิ ปนาวชฺชทฺวยํ ปากา จ สาสวา;
ติณฺณนฺนมฺปิ สิยุํ เอวํ, ปฺจธา สตฺตเภทโต.
กาเม โสฬส ฆานาทิตฺตยํ โทสมหาผลา;
รูปารูเป สปาโกติ, ปฺจวีสติ เอกชา.
กามปากา จ เสสาทิมคฺโค อาทิกฺริยา ทุเว;
รูเป ชวาติ พาวีส, ทฺวิชา เสสา ติธาตุชา.
วิตฺถาโรปิ จ ภูมีสุ, เยฺโย กามสุภาสุภํ;
หาสวชฺชมเหตฺุจ, อปาเย สตฺตตึสิเม.
หิตฺวา มหคฺคเต ปาเก, อสีติ เสสกามิสุ;
จกฺขุโสตมโนธาตุ, ตีรณํ โวฏฺพฺพมฺปิ จ.
โทสหีนชวา โส โส, ปาโก รูเป อนาริเย;
ปฺจสฏฺิ ฉสฏฺี ตุ, ปริตฺตาภาทีสุ ตีสุ.
อาทิปฺจามลา กงฺขาทิฏฺิยุตฺเต วินา ตหึ;
เตเยว ปฺจปฺาส, ชายเร สุทฺธภูมิสุ.
อาทิมคฺคทุสาหาสรูปหีนชวา สโก;
ปาโก โวฏฺพฺพนฺจาติ, ติตาลีสํ สิยุํ นเภ.
อโธโธมนวชฺชา เต,
ปาโก เจว สโก สโก;
ทุติยาทีสุ ชายนฺเต,
ทฺเว ทฺเว อูนา ตโต ตโต.
อรูเปสฺเวกเมกสฺมึ ¶ , รูเปสฺวาทิตฺติเกปิ จ;
ติเก จ ตติเย เอกํ, ทฺเว โหนฺติ ทุติยตฺติเก.
อนฺติมํ ¶ รูปปากํ ตุ, ฉสุ เวหปฺผลาทิสุ;
กามสุคติยํเยว, มหาปากา ปวตฺตเร.
ฆายนาทิตฺตยํ กาเม, ปฏิฆทฺวยเมว จ;
สตฺตรเสสุ ปมํ, อมลํ มานวาทิสุ.
อริยาปายวชฺเชสุ, จตุโรทิปฺผลาทิกา;
อปายารุปฺปวชฺเชสุ, หาสรูปสุภกฺริยํ.
อปายุทฺธตฺตยํ หิตฺวา, โหตากาสสุภกฺริยํ;
ตถาปายุทฺธทฺเว หิตฺวา, วิฺาณกุสลกฺริยํ.
ภวคฺคาปายวชฺเชสุ, อากิฺจฺสุภกฺริยํ;
ทิฏฺิกงฺขายุตา สุทฺเธ, วินา สพฺพาสุ ภูมิสุ.
อมลานิ จ ตีณนฺเต,
ภวคฺเค จ สุภกฺริยา;
มหากฺริยา จ โหนฺเตเต,
เตรเสวานปายิสุ.
อนารุปฺเป มโนธาตุ, ทสฺสนํ สวตีรณํ;
กาเม อนิฏฺสํโยเค, พฺรหฺมานํ ปาปชํ ผลํ.
โวฏฺพฺพํ กามปฺฺุจ, ทิฏฺิหีนํ สอุทฺธวํ;
จุทฺทเสตานิ จิตฺตานิ, ชายเร ตึสภูมิสุ.
อินฺทฺริยานิ ทุเว อนฺตทฺวยวชฺเชสฺวเหตุสุ;
ตีณิ กงฺเขตราเหตุปาเป จตฺตาริ เตรส.
ฉ าณหีเน ตพฺพนฺตสาสเว สตฺต นิมฺมเล;
จตฺตาลีเส ปนฏฺเวํ, เยฺยมินฺทฺริยเภทโต.
ทฺเว ¶ พลานิ อเหตฺวนฺตทฺวเย ตีณิ ตุ สํสเย;
จตฺตาริตรปาเป ฉ, โหนฺติ เสสทุเหตุเก.
เอกูนาสีติจิตฺเตสุ, มติยุตฺเตสุ สตฺต ตุ;
อพลานิ หิ เสสานิ, วีริยนฺตํ พลํ ภเว.
อฌานงฺคานิ ¶ ทฺเวปฺจ, ตกฺกนฺตา หิ ตทงฺคตา;
ฌาเน ปีติวิรตฺเต ต-ปฺปาทเก อมเล ทุเว.
ตติเย สามเล ตีณิ, จตฺตาริ ทุติเย ตถา;
กาเม นิปฺปีติเก จาปิ, ปฺจงฺคานิ หิ เสสเก.
มคฺคา ทฺเว สํสเย ทิฏฺิหีนเสสาสุเภ ตโย;
ทุเหตุเกตเร สุทฺธชฺฌาเน จ ทุติยาทิเก.
จตฺตาโร ปฺจ ปมฌานกามติเหตุเก;
สตฺตามเล ทุติยาทิ-ฌานิเก อฏฺ เสสเก.
เหตฺวนฺตโต หิ มคฺคสฺส, อมคฺคงฺคมเหตุกํ;
ฉมคฺคงฺคยุตํ นตฺถิ, พเลหิปิ จ ปฺจหิ.
สุขิตีรตทาลมฺพํ, อิฏฺเ ปฺุชุเปกฺขวา;
อิฏฺมชฺเฌตรํ โหติ, ตพฺพิปกฺเข ตุ โคจเร.
โทสทฺวยา ตทาลมฺพํ, น สุขิกฺริยโต ปน;
สพฺพํ สุภาสุเภ นฏฺเ, ตทาลมฺพณวาจโต.
กฺริยโต วา ตทาลมฺพํ, โสเปกฺขาย สุขี น หิ;
อิตรา อิตรฺเจติ, อิทํ สุฏฺุปลกฺขเย.
สนฺธิทายกกมฺเมน, ตทาลมฺพปวตฺติยํ;
นิยามนํ ชวสฺสาห, กมฺมสฺเสวฺกมฺมโต.
จิตฺเต เจตสิกา ยสฺมึ,
เย วุตฺตา เต สมาสโต;
วุจฺจเร ¶ ทานิ ทฺเวปฺเจ,
สพฺพคา สตฺต ชายเร.
ตกฺกจาราธิโมกฺเขหิ, เตเยว ชายเร ทส;
ปฺจฏฺานมโนธาตุ-ปฺจเก สุขตีรเณ.
เอเต ปีตาธิกา หาเส, วายาเมน จ ทฺวาธิกา;
โวฏฺพฺพเนปิ เอเตว, ทเสกา ปีติวชฺชิตา.
ปาปสาธารณา ¶ เต จ, ติปฺจุทฺธจฺจสฺุเต;
กงฺขายุตฺเตปิ เอเตว, สกงฺขา หีนนิจฺฉยา.
กงฺขาวชฺชา ปเนเตว, สโทสจฺฉนฺทนิจฺฉยา;
สตฺตรส ทุเส โหนฺติ, สโลภนฺตทฺวเย ปน.
โทสวชฺชา สโลภา เต,
ตติยาทิทุเกสุ เต;
ทิฏฺิปีติทฺวยาธิกา,
ทฺวินเวกูนวีสติ.
ปีติจารปฺปนาวชฺชา, อาทิโต ยาว ตึสิเม;
อุปฺปชฺชนฺติ จตุตฺถาทิ-รูปารูปมเนสุ เว.
ปีติจารวิตกฺเกสุ,
เอเกน ทฺวิติติกฺกมา;
ตติยาทีสุ เตเยว,
ตึเสกทฺเวตโยธิกา.
เอเตวาทิทฺวเย กาเม, ทุติยาทิทุเกสุ หิ;
มตึ ปีตึ มติปฺปีตึ, หิตฺวา เต กมโต สิยุํ.
ฌาเน วุตฺตาว ตชฺฌานิกามเล วิรตาธิกา;
ตตฺเถตา นิยตา วิตฺตึ, วเท สพฺพตฺถ สมฺภวา.
กามปฺุเสุ ¶ ปจฺเจกํ,
ชยนฺตานิยเตสุ หิ;
วิรตีโย ทยาโมทา,
กาเม สาตสุภกฺริเย.
มชฺฌตฺเตปิ วทนฺเตเก, สเหตุกสุภกฺริเย;
สุขชฺฌาเนปิ ปจฺเจกํ, โหนฺติเยว ทยามุทา.
ถินมิทฺธํ สสงฺขาเร, ทิฏฺิหีนทฺวเย ตหึ;
มาเนน วา ตโย เสสทิฏฺิหีเน วิเธกโก.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา ¶ , วิสุํ โทสยุตทฺวเย;
ตตฺถนฺตเก สิยุํ ถินมิทฺธเกน ตโยปิ วา.
เย วุตฺตา เอตฺตกา เอตฺถ, อิติ เจตสิกาขิลา;
ตตฺเถตฺตเกสฺวิทนฺเตวํ, วุจฺจเตยํ นโยธุนา.
เตสฏฺิยา สุขํ ทุกฺขํ, ตีสุเปกฺขาปิ เวทนา;
ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ, ภเว อินฺทฺริยโต ปน.
เอกตฺเถกตฺถ เจว ทฺเวสฏฺิยา ทฺวีสุ ปฺจหิ;
ปฺาสายาติ วิฺเยฺยํ, สุขาทินฺทฺริยปฺจกํ.
ทสุตฺตรสเต โหติ, นิจฺฉโย วีริยํ ตโต;
ปฺจหีเน ตโตกูเน, สมาธินฺทฺริยมาทิเส.
ฉนฺโท เอกสเตกูนวีส สทฺธาทโย ปน;
าณวชฺชา นวหีนสเต โหนฺติ มตี ปน.
เอกูนาสีติยา จาโร, ฉสฏฺีสุ ปนปฺปนา;
ปฺจปฺาสเก ปีติ, เอกปฺาสเก สิยา.
วิรตี ฉฏฺเก วีเส, กรุณามุทิตาถ วา;
อฏฺโสเปกฺขจิตฺเตน, อฏฺวีสติยา สิยุํ.
อหีริกมโนตฺตปฺปโมหุทฺธจฺจา ¶ ทฺวาทเสว;
โลโภ อฏฺสุ จิตฺเตสุ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.
มาโน จตูสุ ทิฏฺิ จ, ตถา ทฺวีสุ มเนสุ หิ;
โทโส อิสฺสา จ มจฺเฉรํ, กุกฺกุจฺจฺจ ภวนฺติเม.
เอกสฺมึ วิมตี โหติ, เอวํ วุตฺตานุสารโต;
อปฺปวตฺตินโย จาปิ, สกฺกา าตุํ วิชานตา.
อสฺมึ ขนฺเธว วิฺเยฺโย, เวทนาทีสฺวยํ นโย;
เอกธาทิวิโธ ยุตฺติ-วสาเตนาวิโยคโต.
อุปมา เผณุปิณฺโฑ จ, พุพฺพุโฬ มิคตณฺหิกา;
กทลี มายา วิฺเยฺยา, ขนฺธานํ ตุ ยถากฺกมํ.
เตสํ ¶ วิมทฺทาสหนขณโสภปฺปโลภน-
นิสารวฺจกตฺเตหิ, สมานตฺตํ สมาหฏํ.
เต สาสวา อุปาทานกฺขนฺธา ขนฺธาวนาสวา;
ตตฺถาที ทุกฺขวตฺถุตฺตา, ทุกฺขา ภารา จ ขาทกา.
ขนฺธานิจฺจาทิธมฺมา เต, วธกา สภยา อิตี;
อสุขทฺธมฺมโต จิกฺขา, อุกฺขิตฺตาสิกรี ยถา.
อิติ สจฺจสงฺเขเป วิฺาณกฺขนฺธปกิณฺณกนยสงฺเขโป นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.