📜
๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกนิทฺเทโส
อิทานิ ¶ ¶ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.
ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปฺจสุ;
ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ.
ปมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;
ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วา.
นิปนฺนฏฺานโต กิฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;
คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สา.
ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;
เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุ.
ปสาทา ¶ ปฺจ ทฏฺพฺพา, สุตฺตํ ปฺจทิสาสฺวิว;
จิตฺตํ ปน จ ทฏฺพฺพํ, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย.
ปาณกาทีหิ สุตฺตสฺส, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย;
ปสาทานํ ตุ ทฏฺพฺพา, ฆฏฺฏนารมฺมเณน หิ.
จลนํ วิย ตํมชฺเฌ, นิปนฺนายุณฺณนาภิยา;
ปสาทฆฏฺฏนํ ตตฺถ, คเหตฺวารมฺมณํ ปน.
มโนธาตุกฺริยาจิตฺตํ, ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ;
ตสฺสา สุตฺตานุสารํว, วีถิจิตฺตปวตฺตนํ.
สีเส ปนสฺส วิชฺฌิตฺวา, ยูสปานํว เจตโส;
อารมฺมเณสุ ทฏฺพฺพํ, ชวนสฺส ปวตฺตนํ.
ปุนาคนฺตฺวา ¶ ยถา สุตฺต-ชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ;
วตฺถุํเยว จ นิสฺสาย, จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ.
อิทํ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ;
อารมฺมเณน ปมํ, ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปน.
ปสาทวตฺถุโต จิตฺตา, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ มโน;
ตโต หิ ปมํเยว, ชายตีติ หิ ทีปิตํ.
เอเกการมฺมณํ ¶ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส;
อาคจฺฉติ เตนาปาถํ, อยมตฺโถปิ ทีปิโต.
รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ, ฆฏฺฏิตฺวา ตงฺขเณ ปน;
มโนทฺวาเร ตถาปาถ-มาคจฺฉติ นิสํสโย.
ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน;
สาขํ ฆฏฺเฏติ ตสฺสีธ, ฉายา ผรติ ภูมิยํ.
สาขาย ¶ ฆฏฺฏนจฺฉายา, ผรณานิ จ สพฺพโส;
อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว ชายเร.
เอวเมว จ รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ;
ภวงฺคจลนสฺสาปิ, ปจฺจยตฺเตน อตฺถโต.
ตเถว จ มโนทฺวาเร, อาปาถคมนมฺปิ จ;
อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว โหติติ.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, จกฺขุทฺวาเร ยถากฺกมํ;
อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมฺปฏิจฺฉเน.
สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตโต โวฏฺพฺพเนปิ จ;
กุสลํ ชวนํ จิตฺตํ, ตถากุสลเมว วา.
เอโส เอว นโย โสต-ทฺวาราทีสุปิ วิฺุนา;
อวิเสเสน วิฺเยฺโย, สทฺทาทีนํ ตุ ฆฏฺฏเน.
โทวาริโกปมาทีนิ ¶ , เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน;
อุทฺธริตฺวาน ตาเนตฺถ, ทสฺเสตพฺพานิ วิฺุนา.
อสมฺเภเทน จกฺขุสฺส, รูปาปาถคเมน จ;
อาโลกนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต จกฺขุวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน โสตสฺส, สทฺทาปาถคเมน จ;
อากาสนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต โสตวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ¶ ฆานสฺส, คนฺธาปาถคเมน จ;
วาโยสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต ฆานวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ชิวฺหาย, รสาปาถคเมน จ;
อาโปสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต ชิวฺหาวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ¶ กายสฺส, โผฏฺพฺพาปาถสงฺคมา;
ปถวีนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต กายวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภทา มนสฺสาปิ, ธมฺมาปาถคเมน จ;
วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ¶ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
มโนวิฺาณเมวํ ตุ, สมฺปยุตฺเตหิ ชายเต.
มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;
อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ, สมนกฺกาโรติ สฺิตํ.
วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาติ, นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉติ;
ภวํ ตุ ปฺจโวการํ, สนฺธาย กถิโต ปน.
ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ;
กาเม ทส จ รูเปสุ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ.
กมฺมํ ¶ กมฺมนิมิตฺตฺจ, ตถา คตินิมิตฺตกํ;
อิทํ หิ ติวิธํ เตสํ, อารมฺมณมุทีริตํ.
กามาวจรสนฺธีนํ, ปริตฺตารมฺมณํ มตํ;
ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, โหติ นตฺถิ อนาคตํ.
อฏฺเว จ มหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ.
เอกาทสวิเธ จิตฺเต, ตทารมฺมณสฺิเต;
ทส ปฺุวิปากานิ, เอกํ โหติ อปฺุชํ.
มหาปากา น ชายนฺเต, รูปารูปภวทฺวเย;
กาเม รูเป ภเว เจว, โหติ สนฺตีรณตฺตยํ.
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;
เตสุ จิตฺตํ ปเนกมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.
น ตทารมฺมณํ หุตฺวา, ปวตฺตติ กทาจิปิ;
กสฺมา น โหติ เจ ตตฺถ, พีชสฺสาภาวโต ปน.
ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺเถตฺถ, กามาวจรสฺิตํ;
รูปาทิโคจเร ตสฺส, ภเวยฺย ชนกํ ตุ ยํ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนํ ¶ , นตฺถิตาปชฺชตีติ เจ;
นินฺทฺริยานํ ปวตฺตานุ-ภาวโต จิตฺตสมฺภโว.
เอกนฺเตน ยถา เจตํ, ตทารมฺมณมานสํ;
นปฺปวตฺตติ สพฺพมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.
อกามาวจรธมฺเมปิ, ตเทตํ นานุพนฺธติ;
กสฺมา อชนกตฺตา หิ, ชนกสฺสาสมานโต.
ชนกํ ¶ เตน ตุลฺยํ วา, กามาวจรสฺิตํ;
กุสลากุสลาทึ ตุ, ชวนํ อนุพนฺธติ.
กามาวจรธมฺมาปิ ¶ , เย มหคฺคตโคจรา;
หุตฺวา วตฺตนฺติ เต จาปิ, อิทํ เนวานุพนฺธติ.
ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ, เอกนฺเตน ปนสฺส หิ;
ตถาปริจิตตฺตา จ, นานุพนฺธติ สพฺพทา.
กึ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺกถาสุ หิ;
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโส.
นามโคตฺตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;
ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วา.
ยทา ปฺตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา;
ตถา วิปสฺสนายาปิ, ลกฺขณารมฺมณาย จ.
ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ;
น โลกุตฺตรธมฺเมปิ, อารพฺภ ชวเน คเต.
ตถา มหคฺคเต ธมฺเม, อารพฺภ ชวเน ปน;
ปฏิสมฺภิทาาณานิ, อารพฺภ ชวิเตปิ จ.
มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ, ชวนานมนนฺตรํ;
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ภวนฺติ อนุปุพฺพโต.
น ¶ วิชฺชติ มโนทฺวาเร, ฆฏฺฏนารมฺมณสฺส หิ;
กถํ ภวงฺคโต โหติ, วุฏฺานํ ปน เจตโส.
มโนทฺวาเรปิ อาปาถ-มาคจฺฉนฺเตว โคจรา;
ฆฏฺฏนาย วินา ตสฺมา, จิตฺตานํ โหติ สมฺภโว.
ทฺวาทสาปฺุจิตฺตานํ ¶ , วิปากา สตฺตสตฺตติ;
ภวนฺติ จตุราสีติ, ปาปปากา ปวตฺติยํ.
เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;
เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ, ชวนํ น จ โหติ ยํ;
ตํ เว กรณมตฺตตฺตา, วาตปุปฺผสมํ มตํ.
ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตํ, กิจฺจสาธนโต ปน;
ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส, ปุปฺผํว อผลํ สิยา.
ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย;
โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส, ิติยุปฺปตฺติยาปิ วา.
อุปกาโร หิ โส ตสฺส, ปจฺจโยติ ปวุจฺจติ;
สมฺภโวปภโว เหตุ, การณํ ปจฺจโย มโต.
โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเนุปการโก;
เหตูติ ปน โส ธมฺโม, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ตถาโลภาทโย ตโย;
ฉเฬว เหตุโย โหนฺติ,
ชาติโต นวธา สิยุํ.
ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;
มูลฏฺโติ วทนฺเตวํ, เอเก อาจริยา ปน.
เอวํ ¶ ¶ สนฺเต ตุ เหตูนํ, ตํสมุฏฺานรูปิสุ;
เหตุปจฺจยตา เนว, สมฺปชฺชติ กทาจิปิ.
น หิ เต ปน รูปานํ, สาเธนฺติ กุสลาทิกํ;
น เตสํ ปน รูปานํ, ปจฺจยา น จ โหนฺติ เต.
ตสฺมา ¶ หิ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;
มูลฏฺโติ น คนฺตพฺโพ, วิฺุนา สมยฺุนา.
สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส, สาธเนนุปการโก;
มูลฏฺโติ จ เหตูนํ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
กุสลากุสลา เหตู, กฺริยาเหตู จ สพฺพโส;
ธมฺมานํ สมฺปยุตฺตานํ, ตํสมุฏฺานรูปินํ.
เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปฺจโวการภูมิยํ;
สมฺปยุตฺตานเมเวเต, จตุโวการภูมิยํ.
กาเม วิปากเหตูปิ, กามาวจรภูมิยํ;
อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน.
กฏตฺตารูปชาตานํ, ตเถว จ ปวตฺติยํ;
จิตฺตชานฺจ รูปานํ, เหตุปจฺจยตํ คตา.
รูเป วิปากเหตุ จ, รูปาวจรภูมิยํ;
ตถา วุตฺตปฺปการานํ, โหนฺติ เต เหตุปจฺจยา.
เหตุโย ปฺจโวกาเร, โลกุตฺตรวิปากชา;
จิตฺตชานฺจ รูปานํ, สมฺปยุตฺตานเมว จ.
เต เหตุปจฺจยา โหนฺติ, จตุโวการภูมิยํ;
ภวนฺติ สมฺปยุตฺตานํ, อิตเร จ สภูมิยํ.
เหตุตฺโถ เหตุโย เจว, เหตุปจฺจยสมฺภโว;
เอวเมว จ วิฺเยฺโย, สฺชาตสุขเหตุนา.
ฉนฺโท ¶ จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสา จาติ สตฺถุนา;
โลกาธิปตินา วุตฺตา, จตุธาธิปตี สิยุํ.
ฉนฺทํ ¶ ตุ เชฏฺกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;
จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมึ, ฉนฺทาธิปติ นามโส.
เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;
อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโ, เชฏฺฏฺเนุปการโก.
สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,
กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;
อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,
ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โส.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.