📜
๒. เจตสิกปริจฺเฉทวณฺณนา
สมฺปโยคลกฺขณวณฺณนา
๑. เอวํ ¶ ¶ ตาว จิตฺตํ ภูมิชาติสมฺปโยคสงฺขารฌานารมฺมณมคฺคเภเทน ยถารหํ วิภชิตฺวา อิทานิ เจตสิกวิภาคสฺส อนุปฺปตฺตตฺตา ปมํ ตาว จตุพฺพิธสมฺปโยคลกฺขณสนฺทสฺสนวเสน เจตสิกลกฺขณํ เปตฺวา, ตทนนฺตรํ อฺสมานอกุสลโสภนวเสน ตีหิ ราสีหิ เจตสิกธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา, เตสํ โสฬสหากาเรหิ สมฺปโยคํ, เตตฺตึสวิเธน สงฺคหฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาทนิโรธา จา’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. จิตฺเตน สห เอกโต อุปฺปาโท จ นิโรโธ จ เยสํ เต เอกุปฺปาทนิโรธา. เอกํ อาลมฺพณฺจ วตฺถุ จ เยสํ เต เอกาลมฺพณวตฺถุกา. เอวํ จตูหิ ลกฺขเณหิ เจโตยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวิปฺาส ลกฺขณา ธารณโต ธมฺมา นิยตโยคิโน, อนิยตโยคิโน จ เจตสิกา มตา.
ตตฺถ ยทิ เอกุปฺปาทมตฺเตเนว เจโตยุตฺตาติ อธิปฺเปตา, ตทา จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชมานานํ รูปธมฺมานมฺปิ เจโตยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธคฺคหณํ. เอวมฺปิ จิตฺตานุปริวตฺติโน วิฺตฺติทฺวยสฺส ปสงฺโค นสกฺกา นิวาเรตุํ, ตถา ‘‘เอกโต อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ ปริกปฺเปนฺตสฺส ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌมานานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ เอกาลมฺพณคฺคหณํ. เย เอวํ ติวิธลกฺขณา, เต นิยมโต เอกวตฺถุเยวาติทสฺสนตฺถํ เอกวตฺถุกคฺคหณนฺติ อลมติปฺปปฺเจน.
สมฺปโยคลกฺขณวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฺสมานเจตสิกวณฺณนา
๒. กถนฺติ ¶ สรูปสมฺปโยคาการานํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ผุสตีติ ผสฺโส (ธ. ส. อฏฺ. ๑ ธมฺมุเทสวารผสฺสปฺจมกราสิวณฺณนา), สฺวายํ ¶ ผุสนลกฺขโณ. อยฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ, สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลขาทกาทีนํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปาทาทิ วิย ทฏฺพฺพา. เวทยติ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณา. อารมฺมณรสานุภวนฺหิ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอกเทสมตฺเตเนว รสํ อนุภวนฺติ, เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย เวทนาว อนุภวติ. ตถา เหสา ‘‘สุโภชนรสานุภวนกราชา วิยา’’ติ วุตฺตา. สุขาทิวเสน ปนสฺสา เภทํ สยเมว วกฺขติ. นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สฺชานาติ สฺํ กตฺวา ชานาตีติ สฺา, สา สฺชานนลกฺขณา. สา หิ อุปฺปชฺชมานา ทารุอาทีสุ วฑฺฒกิอาทีนํ สฺาณกรณํ วิย ปจฺฉา สฺชานนสฺส การณภูตํ อาการํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ. นิมิตฺตการิกาย ตาเวตํ ยุชฺชติ, นิมิตฺเตน สฺชานนฺติยา ปน กถนฺติ? สาปิ ปุน อปราย สฺาย สฺชานนสฺส นิมิตฺตํ อาการํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชตีติ น เอตฺถ โกจิ อสมฺภโว.
เจเตติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหติ, สงฺขตาภิสงฺขรเณ วา พฺยาปารมาปชฺชตีติ เจตนา. ตถา หิ อยเมว อภิสงฺขรเณ ปธานตฺตา วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙) วตฺวา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ตฺยาทินา (วิภ. ๒๑) นิทฺทิฏฺา. สา เจตยิตลกฺขณา, เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกาติ ทฏฺพฺพํ. เอกคฺคตาวิตกฺกวิจารปีตีนํ สรูปวิภาวนํ เหฏฺา อาคตเมว.
ชีวนฺติ ¶ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว สหชาตานุปาลเน อาธิปจฺจโยเคน อินฺทฺริยนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ อนุปาลนลกฺขณํ อุปฺปลาทิอนุปาลกํ อุทกํ วิย. กรณํ กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร, โส เจตโส อารมฺมเณ สมนฺนาหารลกฺขโณ. วิตกฺโก หิ สหชาตธมฺมานํ อารมฺมเณ อภินิโรปนสภาวตฺตา เต ตตฺถ ปกฺขิปนฺโต วิย โหติ, เจตนา อตฺตนา อารมฺมณคฺคหเณน ยถารุฬฺเห ธมฺเมปิ ตตฺถ ตตฺถ นิโยเชนฺตี พลนายโก วิย โหติ, มนสิกาโร เต อารมฺมณาภิมุขํ ปโยชนโต อาชานียานํ ปโยชนกสารถิ วิยาติ อยเมเตสํ วิเสโส. ธมฺมานฺหิ ตํ ตํ ยาถาวสรสลกฺขณํ สภาวโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา ภควตา เต เต ธมฺมา วิภตฺตาติ ภควติ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา อิเม ธมฺมา’’ติ โอกปฺเปตฺวา อุคฺคหณปริปุจฺฉาทิวเสน เตสํ สภาวสมธิคมาย โยโค กรณีโย, น ปน ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปฏิปชฺชนฺเตหิ ¶ สมฺโมโห อาปชฺชิตพฺโพติ อยเมตฺถ อาจริยานํ อนุสาสนี. สพฺเพสมฺปิ เอกูนนวุติจิตฺตานํ สาธารณา นิยมโต เตสุ อุปฺปชฺชนโตติ สพฺพจิตฺตสาธารณา นาม.
๓. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข, โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ. วีรานํ ภาโว, กมฺมํ, วิธินา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ, อุสฺสาโห, โส สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนลกฺขโณ. วีริยวเสน หิ เตสํ โอลีนวุตฺติตา น โหติ. เอวฺจ กตฺวา อิมสฺส วิตกฺกาทีหิ วิเสโส สุปากโฏ โหติ. ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตา, โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ. ตถา เหส ‘‘อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิยา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ เยวาปนกวณฺณนา) วุจฺจติ. ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ¶ ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิตพฺเพน เตน อตฺถิโกว ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโส วิย. โสภเนสุ ตทิตเรสุ จ ปกาเรน กิณฺณา วิปฺปกิณฺณาติ ปกิณฺณกา.
๔. โสภนาเปกฺขาย อิตเร, อิตราเปกฺขาย โสภนา จ อฺเ นาม, เตสํ สมานา น อุทฺธจฺจสทฺธาทโย วิย อกุสลาทิสภาวาเยวาติ อฺสมานา.
อฺสมานเจตสิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกุสลเจตสิกวณฺณนา
๕. เอวํ ตาว สพฺพจิตฺตสาธารณวเสน, ปกิณฺณกวเสน จ โสภเนตรสภาเว เตรส ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ เหฏฺา จิตฺตวิภาเค นิทฺทิฏฺานุกฺกเมน อกุสลธมฺมปริยาปนฺเน ปมํ, ตโต โสภนธมฺมปริยาปนฺเน จ ทสฺเสตุํ ‘‘โมโห’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อเหตุกา ปน อาเวณิกธมฺมา นตฺถีติ น เต วิสุํ วุตฺตา. อารมฺมเณ มุยฺหตีติ โมโห, อฺาณํ, โส อารมฺมณสภาวจฺฉาทนลกฺขโณ. อารมฺมณคฺคหณวสปฺปวตฺโตปิ เหส ตสฺส ยถาสภาวปฺปฏิจฺฉาทนากอาเรเนว ปวตฺตติ. น หิรียติ น ลชฺชตีติ อหิริโก, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วา. อหิริกสฺส ภาโว อหิริกฺกํ, ตเทว อหิริกํ. น โอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํ. ตตฺถ คูถโต คามสูกโร ¶ วิย กายทุจฺจริตาทิโต อชิคุจฺฉนลกฺขณํ อหิริกํ, อคฺคิโต สลโภ วิย ตโต อนุตฺตาสลกฺขณํ อโนตฺตปฺปํ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก, ปาปา คูถาว สูกโร;
น ภายติ อโนตฺตปฺปี, สลโภ วิย ปาวกา’’ติ.
อุทฺธตสฺส ¶ ภาโว อุทฺธจฺจํ, ตํ จิตฺตสฺส อวูปสมลกฺขณํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย. ลุพฺภตีติ โลโภ, โส อารมฺมเณ อภิสงฺคลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย. จิตฺตสฺส อาลมฺพิตุกามตามตฺตํ ฉนฺโท, โลโภ ตตฺถ อภิคิชฺฌนนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ มิจฺฉาภินิเวสลกฺขณา ทิฏฺิ. าณฺหิ อารมฺมณํ ยถาสภาวโต ชานาติ, ทิฏฺิ ยถาสภาวํ วิชหิตฺวา อยาถาวโต คณฺหาตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ตฺยาทินา มฺตีติ มาโน, โส อุณฺณติลกฺขโณ. ตถา เหส ‘‘เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๐๐) วุตฺโต. ทุสฺสตีติ โทโส, โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, อิสฺสตีติ อิสฺสา, สา ปรสมฺปตฺติอุสูยนลกฺขณา. มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ, ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อฺเสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตู’’ติ ปวตฺตํ วา มจฺฉริยํ, ตํ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ. กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กตากตทุจฺจริตสุจริตํ. อกตมฺปิ หิ กุกต’’นฺติ โวหรนฺติ ‘‘ยํ มยา อกตํ. ตํ กุกต’’นฺติ. อิธ ปน กตากตํ อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิปฺปฏิสารจิตฺตุปฺปาโท กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ, ตํ กตากตทุจฺจริตสุจริตานุโสจนลกฺขณํ. ถินนํ ถินํ, อนุสฺสาหนาวสํสีทนวเสน สํหตภาโว. มิทฺธนํ มิทฺธํ, วิคตสามตฺถิยตา, อสตฺติวิฆาโต วา, ตตฺถ ถินํ จิตฺตสฺส อกมฺมฺตาลกฺขณํ, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมเตสํ วิเสโส. ตถา หิ ปาฬิยํ (ธ. ส. ๑๑๖๒-๑๑๖๓) ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา. ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา’’ตฺยาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโต. นนุ จ ‘‘กายสฺสา’’ติ วจนโต รูปกายสฺสปิ อกมฺมฺตา มิทฺธนฺติ ตสฺส รูปภาโวปิ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺถ อาจริเยหิ อานีตการณวเสเนวสฺส ¶ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ตถา หิ มิทฺธวาทิมตปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ เตสํ วาทนิกฺเขปปุพฺพกํ อฏฺกถาทีสุ พหุธา วิตฺถาเรนฺติ อาจริยา. อยํ ปเนตฺถ สงฺคโห –
‘‘เกจิ ¶ มิทฺธมฺปิ รูปนฺติ, วทนฺเตตํ น ยุชฺชติ;
ปหาตพฺเพสุ วุตฺตตฺตา, กามจฺฉนฺทาทโย วิย.
‘‘ปหาตพฺเพสุ อกฺขาต-เมตํ นีวรเณสุ หิ;
รูปนฺตุ น ปหาตพฺพ-มกฺขาตํ ทสฺสนาทินา.
‘‘‘น ตุมฺหํ ภิกฺขเว รูปํ, ปชเหถา’ติ ปาโต;
ปเหยฺยภาวเลโสปิ, ยตฺถ รูปสฺส ทิสฺสติ.
‘‘ตตฺถ ตพฺพิสยจฺฉนฺท-ราคหานิ ปกาสิตา;
วุตฺตฺหิ ตตฺถ โย ฉนฺท-ราคกฺเขโปติอาทิกํ.
‘‘รูปารูเปสุ มิทฺเธสุ, อรูปํ ตตฺถ เทสิตํ;
อิติ เจ นตฺถิ ตํ ตตฺถ, อวิเสเสน ปาโต.
‘‘สกฺกา หิ อนุมาตุํ ยํ, มิทฺธํ รูปนฺติ จินฺติตํ;
ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธ-ภาวโต อิตรํ วิย.
‘‘สมฺปโยคาภิธานา จ, น ตํ รูปนฺติ นิจฺฉโย;
อรูปีนฺหิ ขนฺธานํ, สมฺปโยโค ปวุจฺจติ.
‘‘ตถารุปฺเป สมุปฺปตฺติ, ปาโต นตฺถิ รูปตา;
นิทฺทา ขีณาสวานนฺตุ, กายเคลฺโต สิยา’’ติ.
อกุสลเจตสิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
โสภนเจตสิกวณฺณนา
๖. สทฺทหตีติ ¶ สทฺธา, พุทฺธาทีสุ ปสาโท, สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปสาทนลกฺขณา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. สรณํ ¶ สติ, อสมฺโมโส, สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สารณลกฺขณา. หิรียติ กายทุจฺจริตาทีหิ ชิคุจฺฉตีติ หิรี, สา ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา. โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ตํ ปาปโต อุตฺตาสลกฺขณํ. อตฺตคารววเสน ปาปโต ชิคุจฺฉนโต กุลวธู วิย หิรี, ปรคารววเสน ปาปโต อุตฺตาสนโต เวสิยา วิย โอตฺตปฺปํ. โลภปฺปฏิปกฺโข อโลโภ, โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคตาลกฺขโณ มุตฺตภิกฺขุ วิย. โทสปฺปฏิปกฺโข อโทโส, โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ อนุกูลมิตฺโต วิย. เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา, สา จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนลกฺขณา สมปฺปวตฺตานํ อสฺสานํ อชฺฌุเปกฺขโก สารถิ วิย.
กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปฺปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ. อุโภปิ เจตา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา. กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตา. ตถา จิตฺตลหุตา. ตา กายจิตฺตครุภาววูปสมลกฺขณา. กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตา. ตถา จิตฺตมุทุตา. ตา กายจิตฺตถทฺธภาววูปสมลกฺขณา. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ, ตสฺส ภาโว กมฺมฺตา, กายสฺส กมฺมฺตา กายกมฺมฺตา. ตถา จิตฺตกมฺมฺตา. ตา กายจิตฺตอกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา. ปคุณสฺส ภาโว ปาคฺุํ, ตเทว ปาคฺุตา, กายสฺส ปาคฺุตา กายปาคฺุตา. ตถา จิตฺตปาคฺุตา. ตา กายจิตฺตานํ เคลฺวูปสมลกฺขณา. กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. ตถา จิตฺตุชุกตา. ตา กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา. ยถากฺกมํ ปเนตา กายจิตฺตานํ สารมฺภาทิกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺานา, กาโยติ เจตฺถ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส คหณํ. ยสฺมา เจเต ทฺเว ทฺเว ธมฺมาว เอกโต หุตฺวา ยถาสกํ ปฏิปกฺขธมฺเม หนนฺติ, ตสฺมา อิเธว ¶ ทุวิธตา วุตฺตา, น สมาธิอาทีสุ. อปิจ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตสฺเสว ปสฺสทฺธาทิภาโว โหติ, กายปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกายสฺสปิ ตํสมุฏฺานปณีตรูปผรณวเสนาติ ตทตฺถสนฺทสฺสนตฺถฺเจตฺถ ทุวิธตา วุตฺตา. โสภนานํ สพฺเพสมฺปิ สาธารณา นิยเมน เตสุ อุปฺปชฺชนโตติ โสภนสาธารณา.
๗. สมฺมา วทนฺติ เอตายาติ สมฺมาวาจา, วจีทุจฺจริตวิรติ. สา จตุพฺพิธา มุสาวาทา ¶ เวรมณิ, ปิสุณวาจา เวรมณิ, ผรุสวาจา เวรมณิ, สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ. กมฺมเมว กมฺมนฺโต สุตฺตนฺตวนนฺตาทโย วิย. สมฺมา ปวตฺโต กมฺมนฺโต สมฺมากมฺมนฺโต, กายทุจฺจริตวิรติ. สา ติวิธา ปาณาติปาตา เวรมณิ, อทินฺนาทานา เวรมณิ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ. สมฺมา อาชีวนฺติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาชีววิรติ. โส ปน อาชีวเหตุกกายวจีทุจฺจริตโต วิรมณวเสน สตฺตวิโธ, กุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิรมณวเสน พหุวิโธ วา. ติวิธาปิ ปเนตา ปจฺเจกํ สมฺปตฺตสมาทานสมุจฺเฉทวิรติวเสน ติวิธา วิรติโย นาม ยถาวุตฺตทุจฺจริเตหิ วิรมณโต.
๘. กโรติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยเขทํ ชเนติ, กิรติ วา วิกฺขิปติ ปรทุกฺขํ, กิณาติ วา ตํ หึสติ, กิริยติ วา ทุกฺขิเตสุ ปสาริยตีติ กรุณา, สา ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา. ตาย หิ ปรทุกฺขํ อปนียตุ วา, มา วา, ตทากาเรเนว สา ปวตฺตติ. โมทนฺติ เอตายาติ มุทิตา, สา ปรสมฺปตฺติอนุโมทนลกฺขณา, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมาณา, ตา เอว อปฺปมฺา. นนุ จ ‘‘จตสฺโส อปฺปมฺา’’ติ วกฺขติ, กสฺมา ปเนตฺถ ทฺเวเยว วุตฺตาติ? อโทสตตฺรมชฺฌตฺตตาหิ เมตฺตุเปกฺขานํ คหิตตฺตา. อโทโสเยว หิ สตฺเตสุ หิตชฺฌาสยวสปฺปวตฺโต ¶ เมตฺตา นาม. ตตฺรมชฺฌตฺตตาเยว เตสุ ปฏิฆานุนยวูปสมปฺปวตฺตา อุเปกฺขา นาม. เตนาหุ โปราณา –
‘‘อพฺยาปาเทน เมตฺตา หิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;
อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ’’ติ. (อภิธ. ๗๐);
ปกาเรน ชานาติ อนิจฺจาทิวเสน อวพุชฺฌตีติ ปฺา, สา เอว ยถาสภาวาวโพธเน อาธิปจฺจโยคโต อินฺทฺริยนฺติ ปฺินฺทฺริยํ. อถ สฺาวิฺาณปฺานํ กึ นานากรณนฺติ? สฺา ตาว นีลาทิวเสน สฺชานนมตฺตํ กโรติ, ลกฺขณปฺปฏิเวธํ กาตุํ น สกฺโกติ. วิฺาณํ ลกฺขณปฺปฏิเวธมฺปิ สาเธติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. ปฺา ปน ติวิธมฺปิ กโรติ, พาลคามิกเหรฺิกานํ กหาปณาวโพธนเมตฺถ นิทสฺสนนฺติ. าณวิปฺปยุตฺตสฺาย เจตฺถ อาการคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชนกาเล วิฺาณํ อพฺโพหาริกํ, เสสกาเล พลวํ. าณสมฺปยุตฺตา ปน อุโภปิ ตทนุคติกา โหนฺติ. สพฺพถาปิ ปฺจวีสตีติ สมฺพนฺโธ.
๙. ‘‘เตรสฺสมานา’’ตฺยาทิ ¶ ตีหิ ราสีหิ วุตฺตานํ สงฺคโห.
โสภนเจตสิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมฺปโยคนยวณฺณนา
๑๐. จิตฺเตน สห อวิยุตฺตา จิตฺตาวิยุตฺตา, เจตสิกาติ วุตฺตํ โหติ. อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท, จิตฺตเมว อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท ¶ . อฺตฺถ ปน สสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ จิตฺตุปฺปาโทติ วุจฺจติ ‘‘อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ อุปฺปาโท, ธมฺมสมูโห, จิตฺตฺจ ตํ อุปฺปาโท จาติ จิตฺตุปฺปาโท’’ติ กตฺวา. สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ ปุลฺลิงฺคํ กตฺถจิ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ. เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ สมฺปโยโค อิโต ปรํ ยถาโยคํ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ.
อฺสมานเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา
๑๓. สภาเวน อวิตกฺกตฺตา ทฺวิปฺจวิฺาณานิ วชฺชิตานิ เอเตหิ, เตหิ วา เอตานิ วชฺชิตานีติ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตานิ, จตุจตฺตาลีส กามาวจรจิตฺตานิ. เตสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จ วิตกฺโก ชายติ เสสานํ ภาวนาพเลน อวิตกฺกตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๑๔. เตสุ เจว ปฺจปฺาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ, เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ วิจาโร ชายติ.
๑๕. ทฺวิปฺจวิฺาเณหิ, วิจิกิจฺฉาสหคเตน จาติ เอกาทสหิ วชฺชิเตสุ อฏฺสตฺตติจิตฺเตสุ อธิโมกฺโข ชายติ.
๑๖. ปฺจทฺวาราวชฺชเนน, ทฺวิปฺจวิฺาเณหิ, สมฺปฏิจฺฉนทฺวเยน, สนฺตีรณตฺตเยน จาติ โสฬสหิ วชฺชิเตสุ เตสตฺตติยา จิตฺเตสุ วีริยํ ชายติ.
๑๗. โทมนสฺสสหคเตหิทฺวีหิ ¶ , อุเปกฺขาสหคเตหิ ปฺจปฺาสจิตฺเตหิ, กายวิฺาณทฺวเยน, เอกาทสหิ จตุตฺถชฺฌาเนหิ จาติ สตฺตติจิตฺเตหิ วชฺชิเตสุ เอกปฺาสจิตฺเตสุ ปีติ ชายติ.
๑๘. อเหตุเกหิ ¶ อฏฺารสหิ, โมมูเหหิ ทฺวีหิ จาติ วีสติยา จิตฺเตหิ วชฺชิเตสุ เอกูนสตฺตติจิตฺเตสุ ฉนฺโท ชายติ.
๑๙. เต ปนาติ ปกิณฺณกวิวชฺชิตา ตํสหคตา จ. ยถากฺกมนฺติ วิตกฺกาทิฉปกิณฺณกวชฺชิตตํสหิตกมานุรูปโต. ‘‘ฉสฏฺิ ปฺจปฺาสา’’ตฺยาทิ เอกวีสสตคณนวเสน, เอกูนนวุติคณนวเสน จ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
อฺสมานเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกุสลเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา
๒๐. ‘‘สพฺพากุสลสาธารณา’’ติ วตฺวา ตเทว สมตฺเถตุํ ‘‘สพฺเพสุปี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. โย หิ โกจิ ปาณาติปาตาทีสุ ปฏิปชฺชติ, โส สพฺโพปิ โมเหน ตตฺถ อนาทีนวทสฺสาวี อหิริเกน ตโต อชิคุจฺฉนฺโต, อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปนฺโต, อุทฺธจฺเจน อวูปสนฺโต จ โหติ, ตสฺมา เต สพฺพากุสเลสุ อุปลพฺภนฺติ.
๒๑. โลภสหคตจิตฺเตสฺเววาติ เอว-กาโร อธิการตฺถายปิ โหตีติ ‘‘ทิฏฺิสหคตจิตฺเตสู’’ติอาทีสุปิ อวธารณํ ทฏฺพฺพํ. สกฺกายาทีสุ หิ อภินิวิสนฺตสฺส ตตฺถ มมายนสมฺภวโต ทิฏฺิ โลภสหคตจิตฺเตสฺเวว ลพฺภติ. มาโนปิ อหํมานวเสน ปวตฺตนโต ทิฏฺิสทิโสว ปวตฺตตีติ ทิฏฺิยา สห เอกจิตฺตุปฺปาเทน ปวตฺตติ เกสรสีโห วิย อปเรน ตถาวิเธน สห เอกคุหายํ, น จาปิ โทสมูลาทีสุ อุปฺปชฺชติ อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสยภาเวน เอกนฺตโลภปทฏฺานตฺตาติ โส ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสฺเวว ลพฺภติ.
๒๔. ตถา ¶ ¶ ปรสมฺปตฺตึ อุสูยนฺตสฺส, อตฺตสมฺปตฺติยา จ ปเรหิ สาธารณภาวํ อนิจฺฉนฺตสฺส, กตากตทุจฺจริตสุจริเต อนุโสจนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิหนนวเสเนว ปวตฺตนโต อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ปฏิฆจิตฺเตสฺเวว.
๒๕. อกมฺมฺตาปกติกสฺส ตถา สภาวติกฺเขสุ อสงฺขาริเกสุ ปวตฺตนาโยคโต ถินมิทฺธํ สสงฺขาริเกสฺเวว ลพฺภติ.
๒๗. สพฺพาปฺุเสฺเวว จตฺตาโร เจตสิกา คตา, โลภมูเลเยว ยถาสมฺภวํ ตโย คตา, โทสมูเลสฺเวว ทฺวีสุ จตฺตาโร คตา, ตถา สสงฺขาเรเยว ทฺวยนฺติ โยชนา. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาจิตฺเต จาติ จ-สทฺโท อวธารเณ. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาจิตฺเตเยวาติ สมฺพนฺโธ.
อกุสลเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
โสภนเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา
๒๙. โลกุตฺตรจิตฺเตสุ ปาทกชฺฌานาทิวเสน กทาจิ สมฺมาสงฺกปฺปวิรโห สิยา, น ปน วิรตีนํ อภาโว มคฺคสฺส กายทุจฺจริตาทีนํ สมุจฺเฉทวเสน, ผลสฺส จ ตทนุกูลวเสน ปวตฺตนโตติ วุตฺตํ ‘‘วิรติโย ปนา’’ตฺยาทิ. สพฺพถาปีติ สพฺเพหิปิ ตํตํทุจฺจริตทุราชีวานํ วิธมนวสปฺปวตฺเตหิ อากาเรหิ. น หิ เอตาสํ โลกิเยสุ วิย โลกุตฺตเรสุปิ มุสาวาทาทีนํ วิสุํ วิสุํ ปหานวเสน ปวตฺติ โหติ สพฺเพสเมว ทุจฺจริตทุราชีวานํ เตน เตน มคฺเคน เกสฺจิ สพฺพโส, เกสฺจิ อปายคมนียาทิอวตฺถาย ปหานวเสน เอกกฺขเณ สมุจฺฉินฺทนโต. นนุ จายมตฺโถ ‘‘เอกโตวา’’ติ อิมินาว สิทฺโธติ? ตํ น, ติสฺสนฺนํ เอกโตวุตฺติปริทีปนมตฺเตน จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตาทีนํ ปฏิปกฺขาการปฺปวตฺติยา อทีปิตตฺตา. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวาว ¶ ‘‘‘สพฺพถาปี’ติ อิทํ อติริตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตตฺถ เตสํ อฺาณเมว การณํ. ‘‘นิยตา’’ติ อิมินาปิ โลกิเยสุ วิย กทาจิ สมฺภวํ นิวาเรติ. ตถา เหตา โลกิเยสุ เยวาปนกวเสน เทสิตา, อิธ ปน สรูเปเนว. กามาวจรกุสเลสฺเววาติ อวธารเณน ¶ กามาวจรวิปากกิริเยสุ มหคฺคเตสุ จ สมฺภวํ นิวาเรติ. ตถา เจว อุปริ วกฺขติ. กทาจีติ มุสาวาทาทิเอเกกทุจฺจริเตหิ ปฏิวิรมณกาเล. กทาจิ อุปฺปชฺชนฺตาปิ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสงฺขาตานํ อตฺตโน อารมฺมณานํ สมฺภวาเปกฺขตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘วิสุํ วิสุ’’นฺติ.
๓๐. อปฺปนาปฺปตฺตานํ อปฺปมฺานํ น กทาจิ โสมนสฺสรหิตา ปวตฺติ อตฺถีติ ‘‘ปฺจม…เป… จิตฺเตสุ จา’’ติ วุตฺตํ. วินีวรณาทิตาย มหตฺตํ คตานิ, มหนฺเตหิ วา ฌายีหิ คตานิ ปตฺตานีติ มหคฺคตานิ. นานา หุตฺวาติ ภินฺนารมฺมณตฺตา อตฺตโน อารมฺมณภูตานํ ทุกฺขิตสุขิตสตฺตานํ อาปาถคมนาเปกฺขตาย วิสุํ วิสุํ หุตฺวา. เอตฺถาติ อิเมสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ, กรุณามุทิตาภาวนากาเล อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ ปริจยวเสน อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิปิ ปริกมฺมํ โหติ, ยถา ตํ ปคุณคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺส กทาจิ อฺวิหิตสฺสปิ สชฺฌายนํ, ยถา จ ปคุณวิปสฺสนาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส กทาจิ ปริจยพเลน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ สมฺมสนนฺติ อุเปกฺขาสหคตกามาวจเรสุ กรุณามุทิตานํ อสมฺภววาโท เกจิวาโท กโต. อปฺปนาวีถิยํ ปน ตาสํ เอกนฺตโต โสมนสฺสสหคเตสฺเวว สมฺภโว ทฏฺพฺโพ ภินฺนชาติกสฺส วิย ภินฺนเวทนสฺสปิ อาเสวนปจฺจยาภาวโต.
๓๒. ตโย โสฬสจิตฺเตสูติ สมฺมาวาจาทโย ตโย ธมฺมา อฏฺโลกุตฺตรกามาวจรกุสลวเสน โสฬสจิตฺเตสุ ชายนฺติ.
๓๓. เอวํ ¶ นิยตานิยตสมฺปโยควเสน วุตฺเตสุ อนิยตธมฺเม เอกโต ทสฺเสตฺวา เสสานํ นิยตภาวํ ทีเปตุํ ‘‘อิสฺสามจฺเฉรา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจวิรติกรุณาทโย นานา กทาจิ ชายนฺติ, มาโน จ กทาจิ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ตฺยาทิวสปฺปวตฺติยํ ชายติ. ถินมิทฺธํ ตถา กทาจิ อกมฺมฺตาวสปฺปวตฺติยํ สห อฺมฺํ อวิปฺปโยคิวเสน ชายตีติ โยชนา. อถ วา มาโน จาติ เอตฺถ จ-สทฺทํ ‘‘สหา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตฺวา ถินมิทฺธํ ตถา กทาจิ สห จ สสงฺขาริกปฏิเฆ, ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตสสงฺขาริเกสุ จ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจหิ, มาเนน จ สทฺธึ, กทาจิ ตทิตรสสงฺขาริกจิตฺตสมฺปโยคกาเล, ตํสมฺปโยคกาเลปิ วา นานา จ ชายตีติ โยชนา ทฏฺพฺพา. อปเร ปน อาจริยา ‘‘มาโน จ ถินมิทฺธฺจ ตถา กทาจิ นานา กทาจิ สห จ ชายตี’’ติ เอตฺตกเมว โยเชสุํ.
๓๔. เสสาติ ¶ ยถาวุตฺเตหิ เอกาทสหิ อนิยเตหิ อิตเร เอกจตฺตาลีส. เกจิ ปน ‘‘ยถาวุตฺเตหิ อนิยตเยวาปนเกหิ เสสา นิยตเยวาปนกา’’ติ วณฺเณนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, อิธ เยวาปนกนาเมน เกสฺจิ อนุทฺธฏตฺตา. เกวลฺเหตฺถ นิยตานิยตวเสน จิตฺตุปฺปาเทสุ ยถารหํ ลพฺภมานเจตสิกมตฺตสนฺทสฺสนํ อาจริเยน กตํ, น เยวาปนกนาเมน เกจิ อุทฺธฏาติ.
เอวํ ตาว ‘‘ผสฺสาทีสุ อยํ ธมฺโม เอตฺตเกสุ จิตฺเตสุ อุปลพฺภตี’’ติ จิตฺตปริจฺเฉทวเสน สมฺปโยคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘อิมสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท เอตฺตกา เจตสิกา’’ติ เจตสิกราสิปริจฺเฉทวเสน สงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺคหฺจา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
โสภนเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺคหนยวณฺณนา
๓๕. ‘‘ฉตฺตึสา’’ตฺยาทิ ¶ ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ ลพฺภมานกธมฺมวเสน คณนสงฺคโห.
๓๖. ปมชฺฌาเน นิยุตฺตานิ จิตฺตานิ, ตํ วา เอเตสํ อตฺถีติ ปมชฺฌานิกจิตฺตานิ. อปฺปมฺานํ สตฺตารมฺมณตฺตา, โลกุตฺตรานฺจ นิพฺพานารมฺมณตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปมฺาวชฺชิตา’’ติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อฺสมานา, อปฺปมฺาวชฺชิตา โสภนเจตสิกา จ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อากฑฺฒติ. อุเปกฺขาสหคตาติ วิตกฺกวิจารปีติสุขวชฺชา สุขฏฺานํ ปวิฏฺอุเปกฺขาย สหคตา. ปฺจกชฺฌานวเสนาติ วิตกฺกวิจาเร วิสุํ วิสุํ อติกฺกมิตฺวา ภาเวนฺตสฺส นาติติกฺขาณสฺส วเสน เทสิตสฺส ฌานปฺจกสฺส วเสน. เต ปน เอกโต อติกฺกมิตฺวา ภาเวนฺตสฺส ติกฺขาณสฺส วเสน เทสิตจตุกฺกชฺฌานวเสน ทุติยชฺฌานิเกสุ วิตกฺกวิจารวชฺชิตานํ สมฺภวโต จตุธา เอว สงฺคโห โหตีติ อธิปฺปาโย.
๓๗. เตตฺตึสทฺวยํ จตุตฺถปฺจมชฺฌานจิตฺเตสุ.
มหคฺคตจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา
๓๘. ตีสูติ ¶ กุสลวิปากกิริยวเสน ติวิเธสุ สีลวิสุทฺธิวเสน สุวิโสธิตกายวจีปโยคสฺส เกวลํ จิตฺตสมาธานมตฺเตน มหคฺคตชฺฌานานิ ปวตฺตนฺติ, น ปน กายวจีกมฺมานํ วิโสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสนาติ วุตฺตํ ‘‘วิรติวชฺชิตา’’ติ. ปจฺเจกเมวาติ วิสุํ วิสุํเยว. ปนฺนรสสูติ รูปาวจรวเสน ตีสุ, อารุปฺปวเสน ทฺวาทสสูติ ปนฺนรสสุ. อปฺปมฺาโย น ลพฺภนฺตีติ เอตฺถ การณํ วุตฺตเมว.
มหคฺคตจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
กามาวจรโสภนจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา
๔๐. ปจฺเจกเมวาติ ¶ เอเกกาเยว. อปฺปมฺานํ หิ สตฺตารมฺมณตฺตา, วิรตีนฺจ วีตกฺกมิตพฺพวตฺถุวิสยตฺตา นตฺถิ ตาสํ เอกจิตฺตุปฺปาเท สมฺภโวติ โลกิยวิรตีนํ เอกนฺตกุสลสภาวตฺตา นตฺถิ อพฺยากเตสุ สมฺภโวติ วุตฺตํ ‘‘วิรติวชฺชิตา’’ติ. เตนาห ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ (วิภ. ๗๑๕). อิตรถา สทฺธาสติอาทโย วิย ‘‘สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา’’ติ วเทยฺย. ผลสฺส ปน มคฺคปฏิพิมฺพภูตตฺตา, ทุจฺจริตทุราชีวานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต จ น โลกุตฺตรวิรตีนํ เอกนฺตกุสลตา ยุตฺตาติ ตาสํ ตตฺถ อคฺคหณํ. กามาวจรวิปากานมฺปิ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา, อปฺปมฺานฺจ สตฺตารมฺมณตฺตา, วิรตีนมฺปิ เอกนฺตกุสลตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปมฺาวิรติวชฺชิตา’’ติ.
นนุ จ ปฺตฺตาทิอารมฺมณมฺปิ กามาวจรกุสลํ โหตีติ ตสฺส วิปาเกนปิ กุสลสทิสารมฺมเณน ภวิตพฺพํ ยถา ตํ มหคฺคตโลกุตฺตรวิปาเกหีติ? นยิทเมวํ, กามตณฺหาธีนสฺส ผลภูตตฺตา. ยถา หิ ทาสิยา ปุตฺโต มาตรา อิจฺฉิตํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต สามิเกเนว อิจฺฉิติจฺฉิตํ กโรติ, เอวํ กามตณฺหายตฺตตาย ทาสิสทิสสฺส กามาวจรกมฺมสฺส วิปากภูตํ จิตฺตํ เตน คหิตารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา กามตณฺหารมฺมณเมว คณฺหาตีติ. ทฺวาทสธาติ กุสลวิปากกิริยเภเทสุ ปจฺเจกํ จตฺตาโร จตฺตาโร ทุกาติ กตฺวา ตีสุ ทฺวาทสธา.
๔๒. อิทานิ ¶ อิเมสุ ปมชฺฌานิกาทีหิ ทุติยชฺฌานิกาทีนํ เภทกรธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘อนุตฺตเร ฌานธมฺมา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อนุตฺตเร จิตฺเต วิตกฺกวิจารปีติสุขวเสน ฌานธมฺมา วิเสสกา เภทกา. มชฺฌิเม มหคฺคเต อปฺปมฺา, ฌานธมฺมา ¶ จ. ปริตฺเตสุ กามาวจเรสุ วิรตี, าณปีตี จ อปฺปมฺา จ วิเสสกา, ตตฺถ วิรตี กุสเลหิ วิปากกิริยานํ วิเสสกา, อปฺปมฺา กุสลกิริเยหิ วิปากานํ, าณปีตี ปน ตีสุ ปมยุคฬาทีหิ ทุติยยุคฬาทีนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
กามาวจรโสภนจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกุสลจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา
๔๔. ทุติเย อสงฺขาริเกติ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเต อสงฺขาริเก โลภมาเนน ตเถว อฺสมานา, อกุสลสาธารณา จ เอกูนวีสติ ธมฺมาติ สมฺพนฺโธ.
๔๕. ตติเยติ อุเปกฺขาสหคตทิฏฺิสมฺปยุตฺเต อสงฺขาริเก.
๔๖. จตุตฺเถติ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเต อสงฺขาริเก.
๔๗. อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ปเนตฺถ ปจฺเจกเมว โยเชตพฺพานิ ภินฺนารมฺมณตฺตาเยวาติ อธิปฺปาโย.
๕๐. อธิโมกฺขสฺส นิจฺฉยาการปฺปวตฺติโต ทฺเวฬฺหกสภาเว วิจิกิจฺฉาจิตฺเต สมฺภโว นตฺถีติ ‘‘อธิโมกฺขวิรหิตา’’ติ วุตฺตํ.
๕๑. เอกูนวีสติ ปมทุติยอสงฺขาริเกสุ, อฏฺารส ตติยจตุตฺถอสงฺขาริเกสุ, วีส ปฺจเม ¶ อสงฺขาริเก, เอกวีส ปมทุติยสสงฺขาริเกสุ, วีสติ ตติยจตุตฺถสสงฺขาริเกสุ, ทฺวาวีส ปฺจเม สสงฺขาริเก, ปนฺนรส โมมูหทฺวเยติ เอวํ อกุสเล สตฺตธา ิตาติ โยชนา.
๕๒. สาธารณาติ ¶ อกุสลานํ สพฺเพสเมว สาธารณภูตา จตฺตาโร สมานา จ ฉนฺทปีติอธิโมกฺขวชฺชิตา อฺสมานา อปเร ทสาติ เอเต จุทฺทส ธมฺมา สพฺพากุสลโยคิโนติ ปวุจฺจนฺตีติ โยชนา.
อกุสลจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อเหตุกจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา
๕๔. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อฺสมาเน ปจฺจามสติ.
๕๖. มโนวิฺาณธาตุยา วิย วิสิฏฺมนนกิจฺจาโยคโต มนนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุ. อเหตุกปฏิสนฺธิยุคเฬติ อุเปกฺขาสนฺตีรณทฺวเย.
๕๘. ทฺวาทส หสนจิตฺเต, เอกาทส โวฏฺพฺพนสุขสนฺตีรเณสุ, ทส มโนธาตุตฺติกาเหตุกปฏิสนฺธิยุคฬวเสน ปฺจสุ, สตฺต ทฺวิปฺจวิฺาเณสูติ อฏฺารสาเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺคโห จตุพฺพิโธ โหตีติ โยชนา.
๕๙. เตตฺตึสวิธสงฺคโหติ อนุตฺตเร ปฺจ, ตถา มหคฺคเต, กามาวจรโสภเน ทฺวาทส, อกุสเล สตฺต, อเหตุเก จตฺตาโรติ เตตฺตึสวิธสงฺคโห.
๖๐. อิตฺถํ ยถาวุตฺตนเยน จิตฺตาวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ จิตฺตปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ สมฺปโยคฺจ เจตสิกราสิปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ สงฺคหฺจ ตฺวา ยถาโยคํ จิตฺเตน สมํ เภทํ อุทฺทิเส ‘‘สพฺพจิตฺตสาธารณา ตาว สตฺต เอกูนนวุติจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต ปจฺเจกํ เอกูนนวุติวิธา ¶ , ปกิณฺณเกสุ ¶ วิตกฺโก ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต ปฺจปฺาสวิโธ’’ตฺยาทินา กเถยฺยาติ อตฺโถ.
อเหตุกจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
เจตสิกปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.