📜
๓. ปกิณฺณกปริจฺเฉทวณฺณนา
๑. อิทานิ ยถาวุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ เวทนาทิวิภาคโต, ตํตํเวทนาทิเภทภินฺนจิตฺตุปฺปาทวิภาคโต จ ปกิณฺณกสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปยุตฺตา ยถาโยค’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ. ยถาโยคํ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สภาวโต อตฺตโน อตฺตโน สภาววเสน เอกูนนวุติวิธมฺปิ จิตฺตํ อารมฺมณวิชานนสภาวสามฺเน เอกวิธํ, สพฺพจิตฺตสาธารโณ ผสฺโส ผุสนสภาเวน เอกวิโธตฺยาทินา เตปฺาส โหนฺติ.
๒. อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ ยถารหํ เวทนา…เป… วตฺถุโต สงฺคโห นาม เวทนาสงฺคหาทินามโก ปกิณฺณกสงฺคโห จิตฺตุปฺปาทวเสเนว ตํตํเวทนาทิเภทภินฺนจิตฺตุปฺปาทานํ วเสเนว น กตฺถจิ ตํวิรเหน นียเต อุปนียเต, อาหรียตีตฺยตฺโถ.
เวทนาสงฺคหวณฺณนา
๓. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ สงฺคเหสุ. สุขาทิเวทนานํ, ตํสหคตจิตฺตุปฺปาทานฺจ วิภาควเสน สงฺคโห เวทนาสงฺคโห. ทุกฺขโต, สุขโต จ อฺา อทุกฺขมสุขาม-การาคมวเสน. นนุ จ ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, เวทนา สุขา ทุกฺขา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๖๗) วจนโต ทฺเว เอว เวทนาติ? สจฺจํ, ตํ ปน อนวชฺชปกฺขิกํ ¶ อทุกฺขมสุขํ สุขเวทนายํ ¶ , สาวชฺชปกฺขิกฺจ ทุกฺขเวทนายํ สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ. ยมฺปิ กตฺถจิ สุตฺเต ‘‘ยํ กิฺจิ เวทยิตมิทเมตฺถ ทุกฺขสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙) วจนํ, ตํ สงฺขารทุกฺขตาย สพฺพเวทนานํ ทุกฺขสภาวตฺตา วุตฺตํ. ยถาห – ‘‘สงฺขารานิจฺจตํ, อานนฺท, มยา สนฺธาย ภาสิตํ สงฺขารวิปริณามตฺจ ยํ กิฺจิเวทยิตมิทเมตฺถ ทุกฺขสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙; อิติวุ. อฏฺ. ๕๒). ตสฺมา ติสฺโสเยว เวทนาติ ทฏฺพฺพา. เตนาห ภควา – ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา จา’’ติ (อิติวุ. ๕๒-๕๓; สํ. นิ. ๔.๒๔๙-๒๕๑). เอวํ ติวิธาปิ ปเนตา อินฺทฺริยเทสนายํ ‘‘สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริย’’นฺติ (วิภ. ๒๑๙) ปฺจธา เทสิตาติ ตํวเสนเปตฺถ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุขํ ทุกฺข’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. กายิกมานสิกสาตาสาตเภทโต หิ สุขํ ทุกฺขฺจ ปจฺเจกํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา ‘‘สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ (วิภ. ๒๑๙) เทสิตา, อุเปกฺขา ปน เภทาภาวโต อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ เอกธาว. ยถา หิ สุขทุกฺขานิ อฺถา กายสฺส อนุคฺคหมุปฆาตฺจ กโรนฺติ, อฺถา มนโส, เนวํ อุเปกฺขา, ตสฺมา สา เอกธาว เทสิตา, เตนาหุ โปราณา –
‘‘กายิกํ มานสํ ทุกฺขํ, สุขฺโจเปกฺขเวทนา;
เอกํ มานสเมเวติ, ปฺจธินฺทฺริยเภทโต’’ติ. (ส. ส. ๗๔);
ตตฺถ อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ. อนิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ. สภาวโต, ปริกปฺปโต วา อิฏฺานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ. ตถา อนิฏฺานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ. มชฺฌตฺตานุภวนลกฺขณา อุเปกฺขา.
๕. จตุจตฺตาลีส ปจฺเจกํ โลกิยโลกุตฺตรเภเทน เอกาทสวิธตฺตา.
๗. เสสานีติ ¶ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสสหคเตหิ อวเสสานิ อกุสลโต ฉ, อเหตุกโต จุทฺทส, กามาวจรโสภนโต ทฺวาทส, ปฺจมชฺฌานิกานิ เตวีสาติ สพฺพานิปิ ปฺจปฺาส.
เวทนาสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.
เหตุสงฺคหวณฺณนา
๑๐. โลภาทิเหตูนํ ¶ วิภาควเสน, ตํสมฺปยุตฺตวเสน จ สงฺคโห เหตุสงฺคโห. เหตโว นาม ฉพฺพิธา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เหตุภาโว ปน เนสํ สมฺปยุตฺตานํ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนสงฺขาโต มูลภาโว. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ, น อเหตุกา วิย ชลตเล เสวาลสทิสา. เอวฺจ กตฺวา เอเต มูลสทิสตาย ‘‘มูลานี’’ติ จ วุจฺจนฺติ. อปเร ปน ‘‘กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุภาโว’’ติ วทนฺติ, เอวํ สติ เหตูนํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสาธโน อฺโ เหตุ มคฺคิตพฺโพ สิยา. อถ เสสสมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ เตสํ กุสลาทิภาโว, เอวมฺปิ โมมูหจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสลภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยา. อถ ตสฺส สภาวโต อกุสลภาโวปิ สิยา, เอวํ สติ เสสเหตูนมฺปิ สภาวโตว กุสลาทิภาโวติ เตสํ วิย สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ โส เหตุปฏิพทฺโธ น สิยา. ยทิ จ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, ตทา อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว น สิยาติ อลมตินิปฺปีฬเนน. กุสลาทิภาโว ปน กุสลากุสลานํ โยนิโสอโยนิโสมนสิการปฺปฏิพทฺโธ. ยถาห – ‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา ¶ เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ตฺยาทิ (อ. นิ. ๑.๖๗), อพฺยากตานํ ปน อพฺยากตภาโว นิรนุสยสนฺตานปฺปฏิพทฺโธ กมฺมปฺปฏิพทฺโธ อวิปากภาวปฺปฏิพทฺโธ จาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๖. อิทานิ เหตูนํ ชาติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโภ โทโส จา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
เหตุสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.
กิจฺจสงฺคหวณฺณนา
๑๘. ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ วิภาควเสน, ตํกิจฺจวนฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห. ภวโต ภวสฺส ปฏิสนฺธานํ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ. อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน ภวสฺส องฺคภาโว ภวงฺคกิจฺจํ. อาวชฺชนกิจฺจาทีนิ เหฏฺา วุตฺตวจนตฺถานุสาเรน ยถารหํ โยเชตพฺพานิ. อารมฺมเณ ¶ ตํตํกิจฺจสาธนวเสน อเนกกฺขตฺตุํ, เอกกฺขตฺตุํ วา ชวมานสฺส วิย ปวตฺติ ชวนกิจฺจํ. ตํตํชวนคฺคหิตารมฺมณสฺส อารมฺมณกรณํ ตทารมฺมณกิจฺจํ. นิพฺพตฺตภวโต ปริคฬฺหนํ จุติกิจฺจํ.
๑๙. อิมานิ ปน กิจฺจานิ านวเสน ปากฏานิ โหนฺตีติ ตํ ทานิ ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิานํ. กามํ ปฏิสนฺธิวินิมุตฺตํ านํ นาม นตฺถิ, สุขคฺคหณตฺถํ ปน ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺตฺยาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทปริกปฺปนาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ. ทสฺสนาทีนํ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ านํ ปฺจวิฺาณานํ. อาทิ-สทฺเทน สมฺปฏิจฺฉนานาทีนํ สงฺคโห.
ตตฺถ ¶ จุติภวงฺคานํ อนฺตรา ปฏิสนฺธิานํ. ปฏิสนฺธิอาวชฺชนานํ, ชวนาวชฺชนานํ, ตทารมฺมณาวชฺชนานํ, โวฏฺพฺพนาวชฺชนานํ, กทาจิ ชวนจุตีนํ, ตทารมฺมณจุตีนฺจ อนฺตรา ภวงฺคานํ. ภวงฺคปฺจวิฺาณานํ, ภวงฺคชวนานฺจ อนฺตรา อาวชฺชนานํ. ปฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนานมนฺตรา ปฺจวิฺาณานํ. ปฺจวิฺาณสนฺตีรณานมนฺตรา สมฺปฏิจฺฉนานํ. สมฺปฏิจฺฉนโวฏฺพฺพนานมนฺตรา สนฺตีรณานํ. สนฺตีรณชวนานํ, สนฺตีรณภวงฺคานฺจ อนฺตรา โวฏฺพฺพนานํ. โวฏฺพฺพนตทารมฺมณานํ, โวฏฺพฺพนภวงฺคานํ, โวฏฺพฺพนจุตีนํ, มโนทฺวาราวชฺชนตทารมฺมณานํ, มโนทฺวาราวชฺชนภวงฺคานํ, มโนทฺวาราวชฺชนจุตีนฺจ อนฺตรา ชวนานํ. ชวนภวงฺคานํ, ชวนจุตีนฺจ อนฺตรา ตทารมฺมณานํ. ชวนปฏิสนฺธีนํ, ตทารมฺมณปฏิสนฺธีนํ, ภวงฺคปฏิสนฺธีนํ วา อนฺตรา จุติานํ นาม.
๒๐. ทฺเว อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิ สุขสนฺตีรณสฺส ปฏิสนฺธิวสปฺปวตฺติภาวาภาวโตติอธิปฺปาโย. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุเปกฺขาสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น เหตุปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๔.๑๓.๑๗๙) เอวมาคตสฺส อุเปกฺขาสหคตปทสฺส วิภงฺเค ‘‘อเหตุกํ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติ (ปฏฺา. ๔.๑๓.๑๗๙) เอวํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ปฏิจฺจนโย อุทฺธโฏ, ปีติสหคตสุขสหคตปทวิภงฺเค ปน ‘‘อเหตุกํ ปีติสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจตโย ขนฺธา…เป… ทฺเว ขนฺธา. อเหตุกํ สุขสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา ¶ …เป… เอโก ขนฺโธ’’ติ (ปฏฺา. ๔.๑๓.๑๔๔, ๑๖๗) ปวตฺติวเสเนว อุทฺธโฏ, น ปน ‘‘อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ตฺยาทินา ปฏิสนฺธิวเสน, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติ น ตสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ ¶ อตฺถิ. ยตฺถ ปน ลพฺภมานสฺสปิ กสฺสจิ อวจนํ, ตตฺถ การณํ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ.
๒๕. มโนทฺวาราวชฺชนสฺส ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานสฺสปิ นตฺถิ ชวนกิจฺจํ ตสฺส อารมฺมณรสานุภวนาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อาวชฺชนทฺวยวชฺชิตานี’’ติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ชวนฏฺาเน ตฺวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา). อิตรถา ‘‘ชวนํ หุตฺวา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ. กุสลากุสลผลกิริยจิตฺตานีติ เอกวีสติ โลกิยโลกุตฺตรกุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ, จตฺตาริ โลกุตฺตรผลจิตฺตานิ, อฏฺารส เตภูมกกิริยจิตฺตานิ. เอกจิตฺตกฺขณิกมฺปิ หิ โลกุตฺตรมคฺคาทิกํ ตํสภาววนฺตตาย ชวนกิจฺจํ นาม, ยถา เอเกกโคจรวิสยมฺปิ สพฺพฺุตฺาณํ สกลวิสยาวโพธนสามตฺถิยโยคโต น กทาจิ ตํนามํ วิชหตีติ.
๒๗. เอวํ กิจฺจเภเทน วุตฺตาเนว ยถาสกํ ลพฺภมานกิจฺจคณนวเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ ปนา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
๓๓. ปฏิสนฺธาทโย จิตฺตุปฺปาทา นามกิจฺจเภเทน ปฏิสนฺธาทีนํ นามานํ, กิจฺจานฺจ เภเทน, อถ วา ปฏิสนฺธาทโย นาม ตนฺนามกา จิตฺตุปฺปาทา ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ เภเทน จุทฺทส, านเภเทน ปฏิสนฺธาทีนํเยว านานํ เภเทน ทสธา ปกาสิตาติ โยชนา. เอกกิจฺจานทฺวิกิจฺจานติกิจฺจานจตุกิจฺจานปฺจกิจฺจานานิ จิตฺตานิ ยถากฺกมํ อฏฺสฏฺิ, ตถา ทฺเว จ นว จ อฏฺ จ ทฺเว จาติ นิทฺทิเสติ สมฺพนฺโธ.
กิจฺจสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวารสงฺคหวณฺณนา
๓๕. ทฺวารานํ ¶ ¶ , ทฺวารปฺปวตฺตจิตฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห. อาวชฺชนาทีนํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารานิ วิยาติ ทฺวารานิ.
๓๗. อาวชฺชนาทีนํ มนานํ, มโนเยว วา ทฺวารนฺติ มโนทฺวารํ. ภวงฺคนฺติ อาวชฺชนานนฺตรํ ภวงฺคํ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘สาวชฺชนํ ภวงฺคนฺตุ, มโนทฺวารนฺติ วุจฺจตี’’ติ;
๓๙. ตตฺถาติ เตสุ จกฺขาทิทฺวาเรสุ จกฺขุทฺวาเร ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ ยถารหมุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปฺจทฺวาราวชฺชนเมกํ, จกฺขุวิฺาณาทีนิ อุภยวิปากวเสน สตฺต, โวฏฺพฺพนเมกํ, กามาวจรชวนานิ จ กุสลากุสลนิราวชฺชนกิริยวเสน เอกูนตึส, ตทารมฺมณานิ จ อคฺคหิตคฺคหเณน อฏฺเวาติ ฉจตฺตาลีส. ยถารหนฺติ อิฏฺาทิอารมฺมเณ โยนิโสอโยนิโสมนสิการนิรนุสยสนฺตานาทีนํ อนุรูปวเสน. สพฺพถาปีติ อาวชฺชนาทิตทารมฺมณปริโยสาเนน สพฺเพนปิ ปกาเรน กามาวจราเนวาติ โยชนา. สพฺพถาปิ จตุปฺาส จิตฺตานีติ วา สมฺพนฺโธ. สพฺพถาปิ ตํตํทฺวาริกวเสน ิตานิ อคฺคหิตคฺคหเณน จกฺขุทฺวาริเกสุ ฉจตฺตาลีสจิตฺเตสุ โสตวิฺาณาทีนํ จตุนฺนํ ยุคฬานํ ปกฺเขเปน จตุปฺาสปีตฺยตฺโถ.
๔๑. จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปฺปวตฺตนโต, มโนทฺวารสงฺขาตภวงฺคโต อารมฺมณนฺตรคฺคหณวเสน อปฺปวตฺติโต จ ปฏิสนฺธาทิวเสน ปวตฺตานิ เอกูนวีสติ ทฺวารวิมุตฺตานิ.
๔๒. ทฺวิปฺจวิฺาณานิ ¶ สกสกทฺวาเร, ฉพฺพีสติ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ มโนทฺวาเรเยว อุปฺปชฺชนโต ฉตฺตึส จิตฺตานิ ยถารหํ สกสกทฺวารานุรูปํ เอกทฺวาริกจิตฺตานิ.
๔๕. ปฺจทฺวาเรสุ ¶ สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร จ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตนโต ฉทฺวาริกานิ เจว ปฏิสนฺธาทิวสปฺปวตฺติยา ทฺวารวิมุตฺตานิ จ.
๔๗. ปฺจทฺวาริกานิ จ ฉทฺวาริกานิ จ ปฺจฉทฺวาริกานิ. ฉทฺวาริกานิ จ ตานิ กทาจิ ทฺวารวิมุตฺตานิ จาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ. อถ วา ฉทฺวาริกานิ จ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ จาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานีติ เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺพฺโพ.
ทฺวารสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาลมฺพณสงฺคหวณฺณนา
๔๘. อารมฺมณานํ สรูปโต, วิภาคโต, ตํวิสยจิตฺตโต จ สงฺคโห อาลมฺพณสงฺคโห. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปยติ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ รูปํ, ตเทว ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิ วิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ, ตานิ วา อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อารมฺมณนฺติ รูปารมฺมณํ. สทฺทียตีติ สทฺโท, โสเยว อารมฺมณนฺติ สทฺทารมฺมณํ. คนฺธยติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ คนฺโธ, โสเยว อารมฺมณํ คนฺธารมฺมณํ. รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโส, โสเยว อารมฺมณํ รสารมฺมณํ. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ตเทว อารมฺมณํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ. ธมฺโมเยว อารมฺมณํ ธมฺมารมฺมณํ.
๔๙. ตตฺถาติ ¶ เตสุ รูปาทิอารมฺมเณสุ, รูปเมวาติ วณฺณายตนสงฺขาตํ รูปเมว. สทฺทาทโยติ สทฺทายตนาทิสงฺขาตา สทฺทาทโย, อาโปธาตุวชฺชิตภูตตฺตยสงฺขาตํ โผฏฺพฺพายตนฺจ.
๕๐. ปฺจารมฺมณปสาทานิ เปตฺวา เสสานิ โสฬส สุขุมรูปานิ.
๕๒. ฉพฺพิธมฺปีติ ¶ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธมฺปิ. วินาสาภาวโต อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพตฺตา นิพฺพานํ, ปฺตฺติ จ กาลวิมุตฺตํ นาม. ยถารหนฺติ กามาวจรชวนอภิฺาเสสมหคฺคตาทิชวนานํ อนุรูปโต. กามาวจรชวนานฺหิ หสิตุปฺปาทวชฺชานํ ฉพฺพิธมฺปิ ติกาลิกํ, กาลวิมุตฺตฺจ อารมฺมณํ โหติ. หสิตุปฺปาทสฺส ติกาลิกเมว. ตถา หิสฺส เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตํ วกฺขติ. ทิพฺพจกฺขาทิวสปฺปวตฺตสฺส ปน อภิฺาชวนสฺส ยถารหํ ฉพฺพิธมฺปิ ติกาลิกํ, กาลวิมุตฺตฺจ อารมฺมณํ โหติ. วิภาโค ปเนตฺถ นวมปริจฺเฉเท อาวิ ภวิสฺสติ. เสสานํ ปน กาลวิมุตฺตํ, อตีตฺจ ยถารหมารมฺมณํ โหติ.
๕๓. ทฺวาร…เป… สงฺขาตานํ ฉพฺพิธมฺปิ อารมฺมณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, ตํ ปน เนสํ อารมฺมณํ น อาวชฺชนสฺส วิย เกนจิ อคฺคหิตเมว โคจรภาวํ คจฺฉติ, น จ ปฺจทฺวาริกชวนานํ วิย เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนํ, นาปิ มโนทฺวาริกชวนานํ วิย ติกาลิกเมว, อวิเสเสน กาลวิมุตฺตํ วา, นาปิ มรณาสนฺนโต ปุริมภาคชวนานํ วิย กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิวเสน อาคมสิทฺธิโวหารวินิมุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ…เป… สมฺมต’’นฺติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํภูมิกปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ ตํตํทฺวารคฺคหิตาทิวเสน สมฺภวานุรูปโต. กามาวจรานฺหิ ¶ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ตาว รูปาทิปฺจารมฺมณํ ฉทฺวารคฺคหิตํ ยถารหํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตฺจ กมฺมนิมิตฺตสมฺมตมารมฺมณํ โหติ, ตถา จุติจิตฺตสฺส อตีตเมว. ธมฺมารมฺมณํ ปน เตสํ ติณฺณนฺนมฺปิ มโนทฺวารคฺคหิตเมว อตีตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตสมฺมตํ, ตถา รูปารมฺมณํ เอกเมว มโนทฺวารคฺคหิตํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนํ คตินิมิตฺตสมฺมตนฺติ เอวํ กามาวจรปฏิสนฺธาทีนํ ยถาสมฺภวํ ฉทฺวารคฺคหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตฺจ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสมฺมตมารมฺมณํ โหติ.
มหคฺคตปฏิสนฺธาทีสุ ปน รูปาวจรานํ, ปมตติยารุปฺปานฺจ ธมฺมารมฺมณเมว มโนทฺวารคฺคหิตํ ปฺตฺติภูตํ กมฺมนิมิตฺตสมฺมตํ, ตถา ทุติยจตุตฺถารุปฺปานํ อตีตเมวาติ เอวํ มหคฺคตปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ มโนทฺวารคฺคหิตํ ปฺตฺติภูตํ, อตีตํ วา กมฺมนิมิตฺตสมฺมตเมว อารมฺมณํ โหติ.
เยภุยฺเยน ภวนฺตเร ฉทฺวารคฺคหิตนฺติ พาหุลฺเลน อตีตานนฺตรภเว มรณาสนฺนปฺปวตฺตฉทฺวาริกชวเนหิ คหิตํ. อสฺีภวโต จุตานฺหิ ปฏิสนฺธิวิสยสฺส อนนฺตราตีตภเว ¶ น เกนจิ ทฺวาเรน คหณํ อตฺถีติ ตเทเวตฺถ เยภุยฺยคฺคหเณน พฺยภิจาริตํ. เกวลฺหิ กมฺมพเลเนว เตสํ ปฏิสนฺธิยา กมฺมนิมิตฺตาทิกมารมฺมณํ อุปฏฺาติ. ตถา หิ สจฺจสงฺเขเป อสฺีภวโต จุตสฺส ปฏิสนฺธินิมิตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา –
‘‘ภวนฺตรกตํ กมฺมํ, ยโมกาสํ ลเภ ตโต;
โหติ สา สนฺธิ เตเนว, อุปฏฺาปิตโคจเร’’ติ. (ส. ส. ๑๗๑) –
เกวลํ กมฺมพเลเนว ปฏิสนฺธิโคจรสฺส อุปฏฺานํ วุตฺตํ. อิตรถา หิ ชวนคฺคหิตสฺสปิ อารมฺมณสฺส กมฺมพเลเนว อุปฏฺาปิยมานตฺตา ‘‘เตเนวา’’ติ สาวธารณวจนสฺส อธิปฺปายสฺุตา ¶ อาปชฺเชยฺยาติ. นนุ จ เตสมฺปิ ปฏิสนฺธิโคจโร กมฺมภเว เกนจิ ทฺวาเรน ชวนคฺคหิโต สมฺภวตีติ? สจฺจํ สมฺภวติ กมฺมกมฺมนิมิตฺตสมฺมโต, คตินิมิตฺตสมฺมโต ปน สพฺเพสมฺปิ มรณกาเลเยว อุปฏฺาตีติ กุโต ตสฺส กมฺมภเว คหณสมฺภโว. อปิเจตฺถ มรณาสนฺนปวตฺตชวเนหิ คหิตเมว สนฺธาย ‘‘ฉทฺวารคฺคหิต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวฺจ กตฺวา อาจริเยน อิมสฺมึเยว อธิกาเร ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –
‘‘มรณาสนฺนสตฺตสฺส, ยโถปฏฺิตโคจรํ;
ฉทฺวาเรสุ ตมารพฺภ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร’’ติ. (ปรม. วิ. ๘๙);
‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺตฺยาทินา อนาคตสฺส ปฏิสนฺธิโคจรภาวํ นิวาเรติ. น หิ ตํ อตีตกมฺมกมฺมนิมิตฺตานิ วิย อนุภูตํ, นาปิ ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ วิย อาปาถคตฺจ โหตีติ, กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีนฺจ สรูปํ สยเมว วกฺขติ.
๕๔. เตสูติ รูปาทิปจฺจุปฺปนฺนาทิกมฺมาทิอารมฺมเณสุ วิฺาเณสุ. รูปาทีสุ เอเกกํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ รูปาทิเอเกการมฺมณานิ.
๕๕. รูปาทิกํ ปฺจวิธมฺปิ อารมฺมณเมตสฺสาติ รูปาทิปฺจารมฺมณํ.
๕๖. เสสานีติ ทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉเนหิ อวเสสานิ เอกาทส กามาวจรวิปากานิ ¶ . สพฺพถาปิ กามาวจรารมฺมณานีติ สพฺเพนปิ ฉทฺวาริกทฺวารวิมุตฺตฉฬารมฺมณวสปฺปวตฺตากาเรน นิพฺพตฺตานิปิ เอกนฺตกามาวจรสภาวฉฬารมฺมณโคจรานิ. เอตฺถ หิ วิปากานิ ตาว สนฺตีรณาทิวเสน รูปาทิปฺจารมฺมเณ, ปฏิสนฺธาทิวเสน ฉฬารมฺมณสงฺขาเต กามาวจรารมฺมเณเยว ปวตฺตนฺติ.
หสนจิตฺตมฺปิ ¶ ปธานสารุปฺปฏฺานํ ทิสฺวา ตุสฺสนฺตสฺส รูปารมฺมเณ, ภณฺฑภาชนฏฺาเน มหาสทฺทํ สุตฺวา ‘‘เอวรูปา โลลุปฺปตณฺหา เม ปหีนา’’ติ ตุสฺสนฺตสฺส สทฺทารมฺมเณ, คนฺธาทีหิ เจติยปูชนกาเล ตุสฺสนฺตสฺส คนฺธารมฺมเณ, รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ สพฺรหฺมจารีหิ ภาเชตฺวา ปริภฺุชนกาเล ตุสฺสนฺตสฺส รสารมฺมเณ, อาภิสมาจาริกวตฺตปริปูรณกาเล ตุสฺสนฺตสฺส โผฏฺพฺพารมฺมเณ, ปุพฺเพนิวาสาณาทีหิ คหิตกามาวจรธมฺมํ อารพฺภ ตุสฺสนฺตสฺส ธมฺมารมฺมเณติ เอวํ ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสฺเวว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ.
๕๗. ทฺวาทสากุสลอฏฺาณวิปฺปยุตฺตชวนวเสน วีสติ จิตฺตานิ อตฺตโน ชฬภาวโต โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกนฺตีติ นววิธโลกุตฺตรธมฺเม วชฺเชตฺวา เตภูมกานิ, ปฺตฺติฺจ อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘อกุสลานิ เจวา’’ตฺยาทิ. อิเมสุ หิ อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ปริตฺตธมฺเม อารพฺภ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล กามาวจรารมฺมณา, เตเนวากาเรน สตฺตวีสติ มหคฺคตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ มหคฺคตารมฺมณา, สมฺมุติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ ปฺตฺตารมฺมณา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทาปิ เตเยว ธมฺเม อารพฺภ เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน ปวตฺติยํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตา จ ทุสฺสนวิปฺปฏิสารวเสน, วิจิกิจฺฉาสหคโต อนิฏฺงฺคมนวเสน, อุทฺธจฺจสหคโต วิกฺขิปนวเสน, อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตปฺตฺตารมฺมโณ, กุสลโต จตฺตาโร, กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ ปริตฺตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล กามาวจรารมฺมณา, อติปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขณกาเล ¶ มหคฺคตารมฺมณา, กสิณนิมิตฺตาทีสุ ปริกมฺมาทิกาเล ปฺตฺตารมฺมณาติ ทฏฺพฺพํ.
๕๘. อรหตฺตมคฺคผลวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิ เสกฺขปุถุชฺชนสนฺตาเนสฺเวว ปวตฺตนโต. เสกฺขาปิ หิ เปตฺวา โลกิยจิตฺตํ อรหโต มคฺคผลสงฺขาตํ ปาฏิปุคฺคลิกจิตฺตํ ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ อนธิคตตฺตา, ตถา ปุถุชฺชนาทโยปิ โสตาปนฺนาทีนํ, เสกฺขานํ ปน อตฺตโน อตฺตโน มคฺคผลปจฺจเวกฺขเณสุ ¶ ปรสนฺตานคตมคฺคผลารมฺมณาย อภิฺาย ปริกมฺมกาเล, อภิฺาจิตฺเตเนว มคฺคผลานํ ปริจฺฉินฺทนกาเล จ อตฺตโน อตฺตโน สมานานํ, เหฏฺิมานฺจ มคฺคผลธมฺเม อารพฺภ กุสลชวนานํ ปวตฺติ อตฺถีติ อรหตฺตมคฺคผลสฺเสว ปฏิกฺเขโป กโต. กามาวจรมหคฺคตปฺตฺตินิพฺพานานิ ปน เสกฺขปุถุชฺชนานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนสงฺขารสมฺมสนกสิณปริกมฺมาทีสุ ตํตทารมฺมณิกาภิฺานํ ปริกมฺมกาเล, โคตฺรภุโวทานกาเล, ทิพฺพจกฺขาทีหิ รูปวิชานนาทิกาเล จ กุสลชวนานํ โคจรภาวํ คจฺฉนฺติ.
๕๙. สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานีติ กามาวจรมหคฺคตสพฺพโลกุตฺตรปฺตฺติวเสน สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานิ, น ปน อกุสลาทโย วิย สปฺปเทสสพฺพารมฺมณานีตฺยตฺโถ. กิริยชวนานฺหิ สพฺพฺุตฺาณาทิวสปฺปวตฺติยํ, โวฏฺพฺพนสฺส จ ตํตํปุเรจาริกวสปฺปวตฺติยํ น จ กิฺจิ อโคจรํ นาม อตฺถิ.
๖๐. ปมตติยารุปฺปารมฺมณตฺตา อารุปฺเปสุ ทุติยจตุตฺถานิ มหคฺคตารมฺมณานิ.
๖๑. เสสานิ…เป… ปฺตฺตารมฺมณานีติ ปนฺนรส รูปาวจรานิ, ปมตติยารุปฺปานิ จาติ เอกวีสติ กสิณาทิปฺตฺตีสุ ปวตฺตนโต ปฺตฺตารมฺมณานิ.
๖๓. เตวีสติกามาวจรวิปากปฺจทฺวาราวชฺชนหสนวเสน ¶ ปฺจวีสติ จิตฺตานิ ปริตฺถมฺหิ กามาวจรารมฺมเณ เยว ภวนฺติ. กามาวจรฺหิ มหคฺคตาทโย อุปาทาย มนฺทานุภาวตาย ปริสมนฺตโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ วิยาติ ปริตฺตํ. ‘‘ฉ จิตฺตานิ มหคฺคเตเยวา’’ตฺยาทินา สพฺพตฺถ สาวธารณโยชนา ทฏฺพฺพา.
อาลมฺพณสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.
วตฺถุสงฺคหวณฺณนา
๖๔. วตฺถุวิภาคโต ¶ , ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสน จ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห. วสนฺติ เอเตสุ จิตฺตเจตสิกา ตนฺนิสฺสยตฺตาติ วตฺถูนิ.
๖๕. ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺติ ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส ตตฺเถว อุปลพฺภนโต. ปิ-สทฺเทน ปน อนฺธพธิราทิวเสน เกสฺจิ อสมฺภวํ ทีเปติ.
๖๖. ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ พฺรหฺมานํ กามวิราคภาวนาวเสน คนฺธรสโผฏฺพฺเพสุ วิรตฺตตาย ตพฺพิสยปฺปสาเทสุปิ วิราคสภาวโต. พุทฺธทสฺสนธมฺมสฺสวนาทิอตฺถํ ปน จกฺขุโสเตสุ อวิรตฺตภาวโต จกฺขาทิทฺวยํ ตตฺถ อุปลพฺภติ.
๖๗. อรูปโลเก สพฺพานิปิ ฉ วตฺถูนิ น สํวิชฺชนฺติ อรูปีนํ รูปวิราคภาวนาพเลน ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ รูปปฺปวตฺติยา อภาวโต.
๖๘. ปฺจวิฺาณาเนว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน ธาตุโยติ ปฺจวิฺาณธาตุโย.
๗๐. มโนเยว ¶ วิสิฏฺวิชานนกิจฺจโยคโต วิฺาณํ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน ธาตุ จาติ มโนวิฺาณธาตุ. มนโส วิฺาณธาตูติ วา มโนวิฺาณธาตุ. สา หิ มนโตเยว อนนฺตรปจฺจยโต สมฺภูยมนโสเยว อนนฺตรปจฺจยภูตาติ มนโส สมฺพนฺธินี โหติ. สนฺตีรณตฺตยสฺส, อฏฺมหาวิปากานํ, ปฏิฆทฺวยสฺส, ปมมคฺคสฺส, หสิตุปฺปาทสฺส, ปนฺนรสรูปาวจรานฺจ วเสน ปวตฺตา ยถาวุตฺตมโนธาตุปฺจวิฺาณธาตูหิ อวเสสา มโนวิฺาณธาตุ สงฺขาตา จ ตึส ธมฺมา น เกวลํ มโนธาตุเยว, ตถา หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
สนฺตีรณมหาวิปากานิ หิ เอกาทส ทฺวาราภาวโต, กิจฺจาภาวโต จ อารุปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ ¶ . ปฏิฆสฺส อนีวรณาวตฺถสฺส อภาวโต ตํสหคตํ จิตฺตทฺวยํ รูปโลเกปิ นตฺถิ, ปเคว อารุปฺเป. ปมมคฺโคปิ ปรโตโฆสปจฺจยาภาเว สาวกานํ อนุปฺปชฺชนโต, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานฺจ มนุสฺสโลกโต อฺตฺถ อนิพฺพตฺตนโต, หสนจิตฺตฺจ กายาภาวโต, รูปาวจรานิ อรูปีนํ รูปวิราคภาวนาวเสน ตทารมฺมเณสุ ฌาเนสุปิ วิรตฺตภาวโต อรูปภเว น อุปฺปชฺชนฺตีติ สพฺพานิปิ เอตานิ เตตฺตึส จิตฺตานิ หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติ.
๗๑. ปฺจรูปาวจรกุสลโต อวเสสานิ ทฺวาทส โลกิยกุสลานิ, ปฏิฆทฺวยโต อวเสสานิ ทส อกุสลานิ, ปฺจทฺวาราวชฺชนหสนรูปาวจรกิริเยหิ อวเสสานิ เตรส กิริยจิตฺตานิ, ปมมคฺคโต อวเสสานิ สตฺต อนุตฺตรานิ จาติ อิเมสํ วเสน ทฺเวจตฺตาลีสวิธา มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตา ธมฺมา ปฺจโวการภววเสน หทยํ นิสฺสาย วา, จตุโวการภววเสน อนิสฺสายวา ปวตฺตนฺติ.
๗๓. กาเม ¶ ภเว ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา สตฺต วิฺาณธาตุโย, รูเป ภเว ติวตฺถุํ นิสฺสิตา ฆานวิฺาณาทิตฺตยวชฺชิตา จตุพฺพิธา วิฺาณธาตุโย, อารุปฺเป ภเว อนิสฺสิตา เอกา มโนวิฺาณธาตุ มตาติ โยชนา.
๗๔. กามาวจรวิปากปฺจทฺวาราวชฺชนปฏิฆทฺวยหสนวเสน สตฺตวีสติ กามาวจรานิ, ปนฺนรส รูปาวจรานิ, ปมมคฺโคติ เตจตฺตาลีส นิสฺสาเยว ชายเร, ตโตเยว อวเสสา อารุปฺปวิปากวชฺชิตา ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสาย จ อนิสฺสาย จ ชายเร, ปาการุปฺปา จตฺตาโร อนิสฺสิตาเยวาติ สมฺพนฺโธ.
วตฺถุสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
ปกิณฺณกปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.