📜
๔. วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา
๑. อิจฺเจวํ ¶ ยถาวุตฺตนเยน จิตฺตุปฺปาทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตมํ ปเภทสงฺคหํ กตฺวา ปุน กามาวจราทีนํ ติณฺณํ ภูมีนํ, ทฺวิเหตุกาทิปุคฺคลานฺจ เภเทน ลกฺขิตํ ‘‘อิทํ เอตฺตเกหิ ปรํ, อิมสฺส อนนฺตรํ เอตฺตกานิ จิตฺตานี’’ติ เอวํ ปุพฺพาปรจิตฺเตหิ นิยามิตํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ จิตฺตุปฺปาทานํ ปวตฺติสงฺคหํ นาม ตนฺนามกํ สงฺคหํ ยถาสมฺภวโต สมาเสน ปวกฺขามีติ โยชนา.
๒. วตฺถุทฺวารารมฺมณสงฺคหา เหฏฺา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตา.
๓. วิสยานํ ทฺวาเรสุ, วิสเยสุ จ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺติ.
วีถิฉกฺกวณฺณนา
๖. ‘‘จกฺขุทฺวาเร ¶ ปวตฺตา วีถิ จิตฺตปรมฺปรา จกฺขุทฺวารวีถี’’ตฺยาทินา ทฺวารวเสน, ‘‘จกฺขุวิฺาณสมฺพนฺธินี วีถิ เตน สห เอการมฺมณเอกทฺวาริกตาย สหจรณภาวโต จกฺขุวิฺาณวีถี’’ตฺยาทินา วิฺาณวเสน วา วีถีนํ นาม โยชนา กาตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุทฺวารวีถี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
วีถิฉกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีถิเภทวณฺณนา
๗. ‘‘อติมหนฺต’’นฺตฺยาทีสุ ¶ เอกจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา อาปาถาคตํ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกํ อติมหนฺตํ นาม. ทฺวิติจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา ปนฺนรสจุทฺทสจิตฺตกฺขณายุกํ มหนฺตํ นาม. จตุจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว นวจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา เตรสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว อฏฺจิตฺตกฺขณายุตํ ปริตฺตํ นาม. ทสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว ปนฺนรสจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา สตฺตจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว ทฺวิจิตฺตกฺขณายุกํ อติปริตฺตํ นาม. เอวฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาตีตานี’’ตฺยาทิ. วิภูตํ ปากฏํ. อวิภูตํ อปากฏํ.
วีถิเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจทฺวารวีถิวณฺณนา
๘. กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานนฺติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อุปฺปาทิตี’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อตฺตปฏิลาโภ. ภฺชนํ ภงฺโค, สรูปวินาโส. อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภงฺคาภิมุขปฺปวตฺติ ิติ นาม. เกจิ ปน จิตฺตสฺส ิติกฺขณํ ปฏิเสเธนฺติ. อยฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย – จิตฺตยมเก (วิภ. มูลฏี. ๒๐ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา; ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑, ๑๐๒) ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอวมาทิปทานํ วิภงฺเค ‘‘ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ¶ , โน จ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชมานฺจา’’ตฺยาทินา (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑, ๑๐๒) ภงฺคุปฺปาทาว กถิตา, น ิติกฺขโณ. ยทิ จ จิตฺตสฺส ิติกฺขโณปิ อตฺถิ, ‘‘ิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. อถ มตํ ‘‘อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ (อ. นิ. ๓.๔๗) สุตฺตนฺตปาโต ิติกฺขโณ อตฺถี’’ติ, ตตฺถปิ เอกสฺมึ ธมฺเม อฺถตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ปฺาณวจนโต จ ปพนฺธิติเยว อธิปฺเปตา, น จ ขณิติ, น จ อภิธมฺเม ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถิ, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติ. ตตฺถ วุจฺจเต ยเถว หิ เอกธมฺมาธารภาเวปิ อุปฺปาทภงฺคานํ อฺโ อุปฺปาทกฺขโณ, อฺโ ภงฺคกฺขโณติ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตา. อิตรถา หิ ‘‘อฺโเยว ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อฺโ นิรุชฺฌตี’’ติ อาปชฺเชยฺย, เอวเมว อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ¶ ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา, สา ิติ นาม. ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรธโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตา. อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ, ยถา รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต, สุตฺเต จ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปพนฺธสฺส ปฺตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิฺาตุํ. อุปสคฺคสฺส จ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ‘‘ปฺายตี’’ติ เอตสฺส วิฺายตีติ อตฺโถ. ตสฺมา น เอตฺตาวตา จิตฺตสฺส ิติกฺขโณ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺโตติ สุวุตฺตเมตํ ‘‘อุปฺปาทิติภงฺควเสนา’’ติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺกถายมฺปิ ‘‘เอเกกสฺส ¶ อุปฺปาทิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา).
๙. อรูปํ ลหุปริณามํ, รูปํ ครุปริณามํ คาหกคาเหตพฺพภาวสฺส ตํตํขณวเสน อุปฺปชฺชนโตติ อาห ‘‘ตานี’’ตฺยาทิ. ตานีติ ตาทิสานิ. สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ วิย ขณานิ สตฺตรสจิตฺตกฺขณานิ, ตานิ จิตฺตกฺขณานิ สตฺตรสาติ วา สมฺพนฺโธ. วิสุํ วิสุํ ปน เอกปฺาส จิตฺตกฺขณานิ โหนฺติ. รูปธมฺมานนฺติ วิฺตฺติลกฺขณรูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํ. วิฺตฺติทฺวยฺหิ เอกจิตฺตกฺขณายุกํ. ตถา หิ ตํ จิตฺตานุปริวตฺติธมฺเมสุ วุตฺตํ. ลกฺขณรูเปสุ จ ชาติ เจว อนิจฺจตา จ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคกฺขเณหิ สมานายุกา, ชรตา ปน เอกูนปฺาสจิตฺตกฺขณายุกา. เอวฺจ กตฺวา วทนฺติ –
‘‘ตํ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิฺตฺติลกฺขณ’’นฺติ (ส. ส. ๖๐);
เกจิ (วิภ. มูลฏี. ๒๐) ปน ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺกถายํ ‘เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ, อถาวเสสปฺจจิตฺตกฺขณายุเก’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๒๓; วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) วจนโต โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายู. อุปฺปชฺชมานเมว หิ รูปํ ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ วทนฺติ, ตยิทมสารํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ตฺยาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา) อฏฺกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตา. ยตฺถ ปน โสฬสจิตฺตกฺขณาเนว ปฺายนฺติ, ตตฺถ จิตฺตปฺปวตฺติยา ¶ ปจฺจยภาวโยคฺยกฺขณวเสน นโย นีโต. เหฏฺิมโกฏิยา หิ เอกจิตฺตกฺขณมฺปิ ¶ อติกฺกนฺตสฺเสว รูปสฺส อาปาถาคมนสามตฺถิยนฺติ อลมติวิตฺถาเรน.
๑๐. เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํ, ตํ อตีตํ เอเตสํ, เอตานิ วา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ. อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ รูปสทฺทารมฺมณานิ สกสกฏฺาเน ตฺวาว โคจรภาวํ คจฺฉนฺตีติ อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เสสานิ ปน ฆานาทินิสฺสเยสุ อลฺลีนาเนว วิฺาณุปฺปตฺติการณานีติ เอเกกกลาปคตานิปิ. เอเกกกลาปคตาปิ หิ ปสาทา วิฺาณสฺส อาธารภาวํ คจฺฉนฺติ, เต ปน ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธึ อุปฺปนฺนา. ‘‘อาวชฺชเนน สทฺธึ อุปฺปนฺนา’’ติ อปเร.
ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเตติ วิสทิสวิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวสงฺขาตภวงฺคจลนวเสน ปุริมคฺคหิตารมฺมณสฺมึเยว ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค ปวตฺเต. ปฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวตฺถานวเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานา สหสา อโนจฺฉิชฺชิตฺวา ยถา เวเคน ธาวนฺโต าตุกาโมปิ ปุริโส เอกทฺวิปทวาเร อติกฺกมิตฺวาว ติฏฺติ, เอวํ ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวาว โอจฺฉิชฺชติ. ตตฺถ ปมจิตฺตํ ภวงฺคสนฺตตึ จาเลนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตีติ ภวงฺคจลนํ, ทุติยํ ตสฺส โอจฺฉิชฺชนากาเรน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคุปจฺเฉโทติ โวหรนฺติ. อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต’’ติ.
นนุ จ รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสิตสฺเสว จลนํ ยุตฺตํ, กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ? สนฺตติวเสน เอกาพทฺธตฺตา. ยถา หิ เภริยา เอกสฺมึ ตเล ิตสกฺขราย มกฺขิกาย นิสินฺนาย อปรสฺมึ ตเล ทณฺฑาทินา ปหเฏ อนุกฺกเมน เภริจมฺมวรตฺตาทีนํ จลเนน สกฺขราย ¶ จลิตาย มกฺขิกาย อุปฺปติตฺวา คมนํ โหติ, เอวเมว รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ จลิเตสุ อนุกฺกเมน ตํสมฺพนฺธานํ เสสรูปานมฺปิ จลเนน หทยวตฺถุมฺหิ จลิเต ตนฺนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนากาเรน ปวตฺติ โหติ. วุตฺตฺจ –
‘‘ฆฏฺฏิเต ¶ อฺวตฺถุมฺหิ, อฺนิสฺสิตกมฺปนํ;
เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท’’ติ. (ส. ส. ๑๗๖);
ภวงฺคโสตนฺติ ภวงฺคปฺปวาหํ. อาวชฺชนฺตนฺติ ‘‘กึ นาเมต’’นฺติ วทนฺตํ วิย อาโภคํ กุรุมานํ. ปสฺสนฺตนฺติ ปจฺจกฺขโต เปกฺขนฺตํ. นนุ จ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๑๓; อ. นิ. ๓.๖๒; วิภ. ๕๑๗) วจนโต จกฺขุนฺทฺริยเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเทติ, น วิฺาณนฺติ? นยิทเมวํ, รูปสฺส อนฺธภาเวน รูปทสฺสเน อสมตฺถภาวโต. ยทิ จ ตํ รูปํ ปสฺสติ, ตถา สติ อฺวิฺาณสมงฺคิโนปิ รูปทสฺสนปฺปสงฺโค สิยา. ยทิ เอวํ วิฺาณสฺส ตํ กิจฺจํ สาเธติ, วิฺาณสฺส อปฺปฏิพนฺธตฺตา อนฺตริตรูปสฺสปิ ทสฺสนํ สิยา. โหตุ อนฺตริตสฺสปิ ทสฺสนํ, ยสฺส ผลิกาทิติโรหิตสฺส อาโลกปฏิพนฺโธ นตฺถิ, ยสฺส ปน กุฏฺฏาทิอนฺตริตสฺส อโลกปฏิพนฺโธ อตฺถิ. ตตฺถ ปจฺจยาภาวโต วิฺาณํ นุปฺปชฺชตีติ น ตสฺส จกฺขุวิฺาเณน คหณํ โหติ. ‘‘จกฺขุนา’’ติ ปเนตฺถ เตน ทฺวาเรน กรณภูเตนาติ อธิปฺปาโย. อถ วา นิสฺสิตกิริยา นิสฺสยปฺปฏิพทฺธา วุตฺตา ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ.
สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ ตเมว รูปํ ปฏิคฺคณฺหนฺตํ วิย. สนฺตีรยมานนฺติ ตเมว รูปํ วีมํสนฺตํ วิย. ววตฺถเปนฺตนฺติ ตเมว รูปํ สุฏฺุ สลฺลกฺเขนฺตํ วิย. โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธ ปจฺจโย เอเตนาติ ลทฺธปจฺจยํ. ยํ กิฺจิ ชวนนฺติ สมฺพนฺโธ. มุจฺฉามรณาสนฺนกาเลสุ จ ฉปฺปฺจปิ ชวนานิ ปวตฺตนฺตีติ อาห ¶ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ. ชวนานุพนฺธานีติ ปฏิโสตคามินาวํ นทีโสโต วิย กิฺจิ กาลํ ชวนํ อนุคตานิ. ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณเมเตสนฺติ ตทารมฺมณานิ ‘‘พฺรหฺมสฺสโร’’ตฺยาทีสุ วิย มชฺเฌปทโลปวเสน, ตทารมฺมณานิ จ ตานิ ปากานิ จาติ ตทารมฺมณปากานิ. ยถารหนฺติ อารมฺมณชวนสตฺตานุรูปํ. ตถา ปวตฺตึ ปน สยเมว ปกาสยิสฺสติ, ภวงฺคปาโตติ วีถิจิตฺตวเสน อปฺปวตฺติตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺคปาโต วิย, ภวงฺควเสน อุปฺปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติยา สุขคฺคหณตฺถํ อมฺโพปมาทิกํ อาหรนฺติ, ตตฺริทํ อมฺโพปมามตฺตํ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) – เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขมูเล สสีสํ ปารุปิตฺวา นิทฺทายนฺโต อาสนฺเน ปติตสฺส เอกสฺส อมฺพผลสฺส สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สีสโต วตฺถํ อปเนตฺวา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา ทิสฺวา จ ตํ คเหตฺวา มทฺทิตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปกฺกภาวํ ตฺวา ¶ ปริภฺุชิตฺวา มุขคตํ สห เสมฺเหน อชฺโฌหริตฺวา ปุน ตตฺเถว นิทฺทายติ. ตตฺถ ปุริสสฺส นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคกาโล, ผลสฺส ปติตกาโล วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโล, ตสฺส สทฺเทน ปพุทฺธกาโล วิย อาวชฺชนกาโล, อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิฺาณปฺปวตฺติกาโล, คหิตกาโล วิย สมฺปฏิจฺฉนกาโล, มทฺทนกาโล วิย สนฺตีรณกาโล, อุปสิงฺฆนกาโล วิย โวฏฺพฺพนกาโล, ปริโภคกาโล วิย ชวนกาโล, มุขคตํ สห เสมฺเหน อชฺโฌหรณกาโล วิย ตทารมฺมณกาโล, ปุน นิทฺทายนกาโล วิย ปุน ภวงฺคกาโล.
อิมาย จ อุปมาย กึ ทีปิตํ โหติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, อาวชฺชนสฺส วิสยาภุชนเมว, จกฺขุวิฺาณสฺส ทสฺสนมตฺตเมว, สมฺปฏิจฺฉนาทีนฺจ ปฏิคฺคณฺหนาทิมตฺตเมว ¶ , ชวนสฺเสว ปน อารมฺมณรสานุภวนํ, ตทารมฺมณสฺส จ เตน อนุภูตสฺเสว อนุภวนนฺติ เอวํ กิจฺจวเสน ธมฺมานํ อฺมฺํ อสํกิณฺณตา ทีปิตา โหติ. เอวํ ปวตฺตมานํ ปน จิตฺตํ ‘‘อาวชฺชนํ นาม หุตฺวา ภวงฺคานนฺตรํ โหติ, ตฺวํ ทสฺสนาทีสุ อฺตรํ หุตฺวา อาวชฺชนานนฺตร’’นฺตฺยาทินา นิยฺุชเก การเก อสติปิ อุตุพีชนิยามาทิ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) วิย จิตฺตนิยามวเสเนว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ.
๑๑. เอตฺตาวตา สตฺตรส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒. อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตํ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ จุทฺทสจิตฺตกฺขณายุเก ตาว อารมฺมณสฺส นิรุทฺธตฺตาว ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติ. น หิ เอกวีถิยํ เกสุจิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ กานิจิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติ. ปนฺนรสจิตฺตกฺขณายุเกสุปิ ชวนุปฺปตฺติโต ปรํ เอกเมว จิตฺตกฺขณํ อวสิฏฺนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต นตฺถิ ทุติยตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺตีติ ปมมฺปิ นุปฺปชฺชติ. ทฺวิกฺขตฺตุเมว หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ สพฺพวาเรสุ ‘‘ตทารมฺมณานิ ทฺเว’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ทฺวินฺนเมว จิตฺตวารานํ อาคตตฺตา. ยํ ปน ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –
‘‘สกึ ¶ ทฺเว วา ตทาลมฺพํ, สกิมาวชฺชนาทโย’’ติ (ปรม. วิ. ๑๑๖), ตํ มชฺฌิมภาณกมตานุสาเรน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา ปน มชฺฌิมภาณกานํ วาโท เหฏฺา วุตฺตปาฬิยา อสํสนฺทนโต สมฺโมหวิโนทนียํ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ปฏิกฺขิตฺโตว, ตสฺมา อาจริเยนปิ อตฺตนา อนธิปฺเปตตฺตาเยว อิธ เจว นามรูปปริจฺเฉเท จ สกึ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ น วุตฺตา.
๑๓. โวฏฺพฺพนุปฺปาทโต ¶ ปรํ ฉจิตฺตกฺขณาวสิฏฺายุกมฺปิ อารมฺมณํ อปฺปายุกภาเวน ปริทุพฺพลตฺตา ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติ. ชวนฺหิ อุปฺปชฺชมานํ นิยเมน สตฺตจิตฺตกฺขณายุเกเยว อุปฺปชฺชตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ชวนมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ. เหตุมฺหิ จายํ ตฺวาปจฺจโย, ชวนสฺสปิ อนุปฺปตฺติยาติ อตฺโถ. อิตรถา หิ อปรกาลกิริยาย สมานกตฺตุกตา น ลพฺภตีติ. ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา. เกจิ ปน ‘‘ติกฺขตฺตุ’นฺติ อิทํ วจนสิลิฏฺตามตฺตปฺปโยชน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เตสํ อภินิเวสมตฺตํ. น หิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนเมว ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺเตปิ วจนสฺส อสิลิฏฺภาโว อตฺถิ, น จ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา พาธกํ กิฺจิ วจนํ อฏฺกถาทีสุ อตฺถิ. เอวฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สีหฬสํวณฺณนาการาปิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’อิจฺเจว วณฺเณนฺติ. โวฏฺพฺพนเมว ปริวตฺตตีติ โวฏฺพฺพนเมว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชติ. ตํ ปน อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิฺาณาทีสุ ตฺวา จิตฺตปฺปวตฺติยา นิวตฺตนํ นตฺถิ.
อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ (ธ. ส. มูลฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) ‘‘อาวชฺชนา กุสลากุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) อาวชฺชนาย กุสลากุสลานํ อนนฺตรปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา โวฏฺพฺพนาวชฺชนานฺจ อตฺถนฺตราภาวโต สติ อุปฺปตฺติยํ โวฏฺพฺพนํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว ปวตฺเตยฺย, โน อฺถาติ มุจฺฉากาลาทีสุ มนฺทีภูตเวคตาย ชวนปาริปูริยา ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตพฺพํ, น โวฏฺพฺพนสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาติ ทีเปติ. กิฺจาปิ เอวํ ทีเปติ, ติเหตุกวิปากานิ ปน อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตาเนว. ขีณาสวานํ จุติวเสน ปวตฺตานิ น กสฺสจิ อนนฺตรปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตีติ ตานิ วิย โวฏฺพฺพนมฺปิ ปจฺจยเวกลฺลโต กุสลากุสลาทีนํ อนนฺตรปจฺจโย ¶ น โหตีติ น น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา อฏฺกถาสุ อาคตนเยเนเวตฺถ ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตนฺติ.
๑๔. นตฺถิ ¶ วีถิจิตฺตุปฺปาโท อุปริมโกฏิยา สตฺตจิตฺตกฺขณายุกสฺสปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต วีถิจิตฺตานํ อุปฺปาโท นตฺถิ, ภวงฺคปาโตว โหตีติ อธิปฺปาโย. ภวงฺคจลนเมวาติ อวธารณผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท’’ติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘นตฺถิ ภวงฺคุปจฺเฉโท’’ติ อวธารณผลํ ทสฺเสนฺติ, ตํ ปน วีถิจิตฺตุปฺปาทาภาววจเนเนว สิทฺธํ. สติ หิ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคํ อุปจฺฉิชฺชติ. ภวงฺคุปจฺเฉทนาเมน ปน เหฏฺาปิ วิสุํ อวุตฺตตฺตา อิธ อวิเสเสน วุตฺตํ.
๑๕. สพฺพโส วีถิจิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต ปจฺฉิมวาโรวิธโมฆวารวเสน วุตฺโต, อฺตฺถ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) ปน ทุติยตติยวาราปิ ตทารมฺมณชวเนหิ สฺุตฺตา ‘‘โมฆวารา’’ติ วุตฺตา. อารมฺมณภูตาติ วิสยภูตา, ปจฺจยภูตา จ. ปจฺจโยปิ หิ ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณ’’นฺตฺยาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) วิย. เตเนเวตฺถ โมฆวารสฺสปิ อารมฺมณภูตา วิสยปฺปวตฺตีติ สิทฺธํ. อติปริตฺตารมฺมณฺหิ โมฆวารปฺาปนสฺส ปจฺจโย โหติ. อิตรถา หิ ภวงฺคจลนสฺส สกสกโคจเรเยว ปวตฺตนโต ปจฺฉิมวารสฺส อติปริตฺตารมฺมเณ ปวตฺติ นตฺถีติ ‘‘จตุนฺนํ วารานํ อารมฺมณภูตา’’ติ วจนํ ทุรุปปาทนํ สิยาติ.
๑๖. ปฺจทฺวาเร ยถารหํ ตํตํทฺวารานุรูปํ, ตํตํปจฺจยานุรูปํ, ตํตํอารมฺมณาทิอนุรูปฺจ อุปฺปชฺชมานานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชนทสฺสนาทิสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณวเสน อวิเสสโต สตฺเตว โหนฺติ. จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ ¶ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติวเสน อุปฺปชฺชมานจิตฺตานิเยว วา จตุทฺทส อาวชฺชนาทิปฺจกสตฺตชวนตทารมฺมณทฺวยวเสน. วิตฺถารา ปน จตุปฺาส สพฺเพสเมว กามาวจรานํ ยถาสมฺภวํ ตตฺถ อุปฺปชฺชนโต,
เอตฺถาติ วิสยปฺปวตฺติสงฺคเห.
ปฺจทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺิตา.
มโนทฺวารวีถิ
ปริตฺตชวนวารวณฺณนา
๑๗. มโนทฺวาริกจิตฺตานํ ¶ อตีตานาคตมฺปิ อารมฺมณํ โหตีติ เตสํ อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานํ กาตุํ น สกฺกาติ วิภูตาวิภูตวเสเนเวตํ นิยเมตุํ ‘‘ยทิ วิภูตมารมฺมณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ.
๑๙. เอตฺถาติ มโนทฺวาเร. เอกจตฺตาลีส ปฺจทฺวาราเวณิกานํ ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุตฺตยวเสน เตรสจิตฺตานํ ตตฺถ อปฺปวตฺตนโต.
ปริตฺตชวนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
อปฺปนาชวนวารวณฺณนา
๒๐. วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ อารมฺมณสฺส วิภูตกาเลเยว อปฺปนาสมฺภวโต.
๒๑. ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ ยํ กิฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธ. ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเทติ ¶ โยชนา. ปมจิตฺตฺหิ อปฺปนาย ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกภูตตฺตา ปริกมฺมํ. ทุติยํ สมีปจาริตฺตา อุปจารํ. นาจฺจาสนฺโนปิ หิ นาติทูรปฺปวตฺติ สมีปจารี นาม โหติ, อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ วา อุปจารํ. ตติยํ ปุพฺพภาเค ปริกมฺมานํ, อุปริอปฺปนาย จ อนุกูลตฺตา อนุโลมํ. จตุตฺถํ ปริตฺตโคตฺตสฺส, ปุถุชฺชนโคตฺตสฺส จ อภิภวนโต, มหคฺคตโคตฺตสฺส, โลกุตฺตรโคตฺตสฺส จ ภาวนโต วฑฺฒนโต โคตฺรภุ, อิมานิ จตฺตาริ นามานิ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ อนวเสสโต ลพฺภนฺติ, ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ ปน อุปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมเนว ลพฺภนฺติ. อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๘๐๔) ปน ปุริมานํ ติณฺณํ ¶ , ทฺวินฺนํ วา อวิเสเสนปิ ปริกมฺมาทินามํ วุตฺตํ, จตุกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุเมว วา ปฺจมํ, จตุตฺถํ วา อุปฺปชฺชิตพฺพอปฺปนานุรูปโตติ อธิปฺปาโย. ปริกมฺมาทินามานํ อนวเสสโต ลพฺภมานวารทสฺสนตฺถํ ‘‘จตุกฺขตฺตุ’’นฺติ อาทิโต วุตฺตํ, คณนปฏิปาฏิวเสน ปน ‘‘ปฺจมํ วา’’ติ โอสาเน วุตฺตํ.
ยถารหนฺติ ขิปฺปาภิฺทนฺธาภิฺานุรูปํ. ขิปฺปาภิฺสฺส หิ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺตกามาวจรชวนานนฺตรํ จตุตฺถํ อปฺปนาจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ทนฺธาภิฺสฺส จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวนานนฺตรํ ปฺจมํ อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ยสฺมา ปน อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ โคตฺรภุํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, ลทฺธาเสวนมฺปิ จ ฉฏฺํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา จตุตฺถโต โอรํ, ปฺจมโต ปรํ วา อปฺปนา น โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ยถาภินีหารวเสนาติ รูปารูปโลกุตฺตรมคฺคผลานุรูปสมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตาภินีหรณานุรูปโต, อปฺปนาย วีถิ อปฺปนาวีถิ. ‘‘ตโต ปรํ ภวงฺคปาโตว โหตี’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา โอติณฺณอปฺปนาโต ¶ ปรํ ภวงฺคปาโตว โหติ, น มคฺคานนฺตรํ ผลจิตฺตํ, สมาปตฺติวีถิยฺจ ฌานผลจิตฺตานิ ปุนปฺปุนนฺติ คณฺเหยฺยุนฺติ ปุน ‘‘อปฺปนาวสาเน’’ติ วุตฺตํ. นิกายนฺตริยา กิร โลกิยปฺปนาสุ ปมกปฺปนาโต ปรํ สตฺตมชวนปูรณตฺถํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ กามาวจรชวนานมฺปิ ปวตฺตึ วณฺเณนฺตีติ เตสํ มตินิเสธนตฺถํ ‘‘ภวงฺคปาโตวา’’ติ สาวธารณํ วุตฺตํ.
๒๒. ตตฺถาติ เตสุ อฏฺาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวเนสุ, เตสุ จ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ. ตตฺถาติ วา ตสฺมึ อปฺปนาวาเร. โสมนสฺสสหคตชวนานนฺตรนฺติ โสมนสฺสสหคตานํ จตุนฺนํ กุสลกิริยชวนานํ อนนฺตรํ. โสมนสฺสสหคตาวาติ จตุกฺกชฺฌานสฺส, สุกฺขวิปสฺสกาทีนํ มคฺคผลสฺส จ วเสน โสมนสฺสสหคตาว, น ปน อุเปกฺขาสหคตา ภินฺนเวทนานํ อฺมฺํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา. ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ ปสํสิตพฺพา, อิจฺฉิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาปีติ ตสฺมึ เอกเวทนชวนวาเรปิ. กุสลชวนานนฺตรนฺติ จตุพฺพิธาณสมฺปยุตฺตกุสลชวนานนฺตรํ กุสลชวนมปฺเปติ, น กิริยชวนํ ภินฺนสนฺตาเน นิพฺพตฺตนโต. เหฏฺิมฺจ ผลตฺตยมปฺเปติ สมาปตฺติวีถิยนฺตฺยธิปฺปาโย.
๒๓. สุขปฺุมฺหา ¶ โสมนสฺสสหคตติเหตุกกุสลทฺวยโต ปรํ อคฺคผลวิปากกิริยวชฺชิตโลกิยโลกุตฺตรจตุกฺกชฺฌานชวนวเสน ทฺวตฺตึส, อุเปกฺขกา ติเหตุกกุสลทฺวยโต ปรํ ตเถว ปฺจมชฺฌานานิ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ติเหตุกทฺวยโต ปรํ กิริยชฺฌานจตุกฺกสฺส, อคฺคผลจตุกฺกสฺส จ วเสน อฏฺ, อุเปกฺขกา ติเหตุกทฺวยโต ปรํ อุเปกฺขาสหคตรูปารูปกิริยปฺจกสฺส, อคฺคผลสฺส จ วเสน ฉ อปฺปนา สมฺโภนฺติ.
๒๔. เอตฺถาติ วีถิสงฺคหาธิกาเร.
อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
มโนทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺิตา.
อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตทารมฺมณนิยมวณฺณนา
๒๕. สพฺพตฺถาปีติ ¶ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรปิ.
๒๖. อิฏฺเติ อิฏฺมชฺฌตฺเต. อติอิฏฺารมฺมณฺหิ วิสุํ วกฺขติ. กุสลวิปากานิ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธ. อิฏฺมชฺฌตฺเต สนฺตีรณตทารมฺมณานิ อุเปกฺขาสหคตาเนวาติ อาห ‘‘อติอิฏฺเ ปน โสมนสฺสสหคตาเนวา’’ติ. วิปากสฺส หิ กมฺมานุภาวโต ปวตฺตมานสฺส อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิพฺพิกปฺปตาย ปกปฺเปตฺวา คหณาภาวโต ยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหติ, กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเปิ อิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺาการโต, อนิฏฺเปิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหติ. ตถา หิ อสฺสทฺธาทีนํ พุทฺธาทีสุ อติอิฏฺารมฺมเณสุปิ อุเปกฺขาชวนํ โหติ, ติตฺถิยาทีนฺจ โทมนสฺสชวนํ, คมฺภีรปกติกาทีนฺจ ปฏิกฺกูลารมฺมเณ อุเปกฺขาชวนํ, สุนขาทีนฺจ ตตฺถ โสมนสฺสชวนํ, ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺตานิ ปน วิปากานิ ยถาวตฺถุกาเนว ¶ . อปิจ อสุจิทสฺสเน สุมนายมานานํ สุนขาทีนนฺติ. จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปน อติอิฏฺานิฏฺเสุ ปวตฺตมานานมฺปิ อุเปกฺขาสหคตภาเว การณํ เหฏฺา กถิตเมว.
๒๗. ตตฺถาปีติ ตทารมฺมเณสุปิ. โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเนติ สเหตุกาเหตุกสุขสหคตกิริยปฺจกาวสาเน. ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กิริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน’’ตฺยาทิ. เกจิ ปน อาจริยา ‘‘ปฏฺาเน (ธ. ส. มูลฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) ‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ¶ ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๙๘) กุสลากุสลานเมวานนฺตรํ ตทารมฺมณํ วุตฺตนฺติ นตฺถิ กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณุปฺปาโท’’ติ วทนฺติ. ตตฺถ วุจฺจเต – ยทิ อพฺยากตานนฺตรมฺปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺย. ปริตฺตารมฺมเณ โวฏฺพฺพนานนฺตรมฺปิ ตสฺส ปวตฺตึ มฺเยฺยุนฺติ กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น วุตฺตํ, น ปน อลพฺภนโต. ลพฺภมานสฺสปิ หิ เกนจิ อธิปฺปาเยน กตฺถจิ อวจนํ ทิสฺสติ, ยถา ตํ ธมฺมสงฺคเห ลพฺภมานมฺปิ หทยวตฺถุ เทสนาเภทปริหารตฺถํ น วุตฺตนฺติ.
๒๘. โทมนสฺส…เป… อุเปกฺขาสหคตาเนว ภวนฺติ, น โสมนสฺสสหคตานิ อฺมฺํ วิรุทฺธสภาวตฺตา. เตเนว หิ ปฏฺาเน โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ, ตทนนฺตรฺจ โทมนสฺสํ อนุทฺธฏํ. ตถา หิ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺา. ๑.๒.๔๕) สุขทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน สมานเวทนาสมฺปยุตฺตานํ อทุกฺขมสุขเวทนาย สมฺปยุตฺตกานฺจ อนนฺตรปจฺจยภาเวน ทฺวีสุ ทฺวีสุ วาเรสุ วุตฺตา, อทุกฺขมสุขเวทนาย สมฺปยุตฺตกา ปน สมานเวทนาสมฺปยุตฺตานํ, อิตรเวทนาทฺวยสมฺปยุตฺตานฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจยภาเวน ตีสุ วาเรสูติ เอวํ เวทนาตฺติเก สตฺเตว อนนฺตรปจฺจยวารา วุตฺตา. ยทิ จ โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ, โสมนสฺสานนฺตรํ วา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺเชยฺย, สุขทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตานมฺปิ อฺมฺํ อนนฺตรปจฺจยวเสน ทฺเว วาเร วฑฺเฒตฺวา นว วารา วตฺตพฺพา สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตา. ตสฺมา น เตสํ ตทนนฺตรํ อุปฺปตฺติ อตฺถิ. เอตฺถ จ ‘‘โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน’’ตฺยาทินา อยมฺปิ นิยโม อนฺุาโต –
‘‘ปริตฺตกุสลาโทส-ปาปสาตกฺริยาชวา ¶ ;
ปฺจสฺเวกํ ตทาลมฺพํ, สุขิเตสุ ยถารหํ.
‘‘ปาปากามสุภา ¶ เจว, โสเปกฺขา จ กฺริยาชวา;
โสเปกฺเขสุ ตทาลมฺพํ, ฉสฺเวกมนุรูปโต’’ติ.
อยฺหิ ชวเนน ตทารมฺมณนิยโม อพฺยภิจารี. ‘‘าณสมฺปยุตฺตชวนโต าณสมฺปยุตฺตตทารมฺมณ’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺโต ปน อเนกนฺติโก. เยภุยฺเยน หิ อกุสลชวเนสุ ปริจิตสฺส กทาจิ กุสลชวเนสุ ชวิเตสุ, กุสลชวเนสุ วา ปริจิตสฺส กทาจิ อกุสลชวเนสุ ชวิเตสุ อกุสลานนฺตรํ ปวตฺตปริจเยน ติเหตุกชวนโตปิ ปรํ อเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, ตถา กุสลานนฺตรํ ปวตฺตปริจเยน อกุสลชวนโต ปรํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปิ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกกมฺมโต ปน อฺกมฺเมน ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตถา จ วุตฺตํ ปฏฺาเน ‘‘อเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๙๘).
ตสฺมาติ ยสฺมา โทมนสฺสชวนาวสาเน อุเปกฺขาสหคตาเนว โหนฺติ. ตสฺมา โทมนสฺสสหคตชวนาวสาเน อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺสา’ติ อิมินาว ภวงฺคปาตาภาโว ทีปิโตว โหติ โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสาภาวโตติ ตํ อวตฺวา ตทารมฺมณาภาวเมว ปริกปฺเปนฺโต อาห ‘‘ยทิ ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถี’’ติ. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ติตฺถิยาทิโน พุทฺธาทิอติอิฏฺารมฺมเณ ปิ ปฏิหตจิตฺตสฺส โทมนสฺสชวเน ชวิเต วุตฺตนเยน โสมนสฺสตทารมฺมณสฺส อติอิฏฺารมฺมเณ จ อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณสฺส อนุปฺปชฺชนโต, เกนจิ วา อสปฺปาเยน ปริหีนโลกิยชฺฌานํ อารพฺภ ‘‘ปณีตธมฺโม เม นฏฺโ’’ติ วิปฺปฏิสารํ ¶ ชเนนฺตสฺส โทมนสฺสชวเน สติ อกามาวจรารมฺมเณ ตทารมฺมณาภาวโต ยทิ ตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺติสมฺภโว นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
ปริจิตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ปริจิตํ, ตสฺมึ ภเว เยภุยฺเยน คหิตปุพฺพํ. อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ ¶ อุปฺปชฺชติ นิราวชฺชนมฺปิ. ยถา ตํ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ผลจิตฺตนฺตฺยธิปฺปาโย. ยถาหุ –
‘‘นิราวชฺชํ กถํ จิตฺตํ, โหติ เนตฺหิ สมฺมตํ;
นิยโม น วินาวชฺชํ, นิโรธา ผลทสฺสนา’’ติ.
เกน ปน กิจฺเจน อิทํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ? ตทารมฺมณกิจฺเจน ตาว น ปวตฺตติ ชวนารมฺมณสฺส อคฺคหณโต, นาปิ สนฺตีรณกิจฺเจน ยถาสมฺปฏิจฺฉิตสฺส สนฺตีรณวเสน อปฺปวตฺตนโต, ปฏิสนฺธิจุตีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ปาริเสสโต ปน ภวสฺส องฺคภาวโต ภวงฺคกิจฺเจนาติ ยุตฺตํ สิยา. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ (ธ. ส. อนุฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตว. ยํ ปน ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ธมฺมโต, อารมฺมณโต จ สมานตํ วกฺขติ, ตํ เยภุยฺยโตติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อิทเมกํ านํ วชฺเชตฺวา ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ วิสทิสตา อตฺถิ. ตมนนฺตริตฺวาติ ตํ อตฺตโน อนนฺตรํ อพฺยวหิตํ กตฺวา, ตทนนฺตรนฺตฺยตฺโถ.
๒๙. กามาวจร…เป… อิจฺฉนฺตีติ เอตฺถ กามาวจรชวนาวสาเนเยว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ กามตณฺหานิทานกมฺมนิพฺพตฺตตฺตา. น หิ ตํ กามตณฺหาเหตุเกน กมฺมุนา ชนิตํ อตํสภาวสฺส รูปารูปาวจรโลกุตฺตรชวนสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ. กึการณา? อชนกตฺตา, ชนกสมานตฺตาภาวโต จ. ยถา หิ เคหโต พหิ นิกฺขมิตุกาโม พาลโก ชนกํ, ตํสทิสํ วา องฺคุลิยํ คเหตฺวา นิกฺขมติ, นาฺํ ราชปุริสาทึ, เอวํ ภวงฺควิสยโต ¶ อฺตฺถ ปวตฺตมานํ ตทารมฺมณํ ชนกํ กามาวจรกุสลากุสลํ, ตํสทิสํ วา กามาวจรกิริยชวนํ อนุพนฺธติ, น ปน ตสฺส วิสทิสานิ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ. ตถา กามาวจรสตฺตานเมว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ, น พฺรหฺมานํ ตทารมฺมณูปนิสฺสยสฺส กามาวจรปฏิสนฺธิพีชสฺสาภาวโต. ตถา กามาวจรธมฺเมสฺเวว อารมฺมณภูเตสุ อิจฺฉนฺติ. น อิตเรสุ อปริจิตตฺตา. ยถา หิ โส พาลโก ชนกํ, ตํสทิสํ วา อนุคจฺฉนฺโตปิ อรฺาทิอปริจิตฏฺานํ คจฺฉนฺตํ อนนุพนฺธิตฺวา ปมุขงฺคณาทิมฺหิ ปริจิตฏฺาเนเยว อนุพนฺธติ, เอวมิทมฺปิ รูปาวจราทิอปริจิตารมฺมณํ อารพฺภ ปวตฺตนฺตํ นานุพนฺธติ. อปิจ กามตณฺหายตฺตกมฺมชนิตตฺตาปิ เอตํ กามตณฺหารมฺมเณสุ ปริตฺตธมฺเมสฺเวว ปวตฺตตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘ชนกํ ¶ ตํสมานํ วา, ชวนํ อนุพนฺธติ;
น ตุ อฺํ ตทาลมฺพํ, พาลทารกลีลยา.
‘‘พีชสฺสาภาวโต นตฺถิ, พฺรหฺมานมฺปิ อิมสฺส หิ;
ปฏิสนฺธิมโน พีชํ, กามาวจรสฺิตํ.
‘‘าเน ปริจิเตเยว, ตํ อิทํ พาลโก วิย;
อนุยาตีติ นาฺตฺถ, โหติ ตณฺหาวเสน วา’’ติ.
นนุ จ ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิพีชาภาวโต’’ติ วุตฺตํ, ตถา จ จกฺขุวิฺาณาทีนมฺปิ อภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อินฺทฺริยปฺปวตฺติอานุภาวโต, ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมโต จ.
ตทารมฺมณนิยมวณฺณนา นิฏฺิตา.
ชวนนิยมวณฺณนา
๓๒. มนฺทปฺปวตฺติยนฺติ ¶ มรณาสนฺนกาเล วตฺถุทุพฺพลตาย มนฺทีภูตเวคตฺตา มนฺทํ หุตฺวา ปวตฺติยํ. มรณกาลาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มุจฺฉากาลํ สงฺคณฺหาติ.
๓๓. ภควโต…เป… วทนฺตีติ ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ อุทกกฺขนฺธอคฺคิกฺขนฺธปฺปวตฺตนาทิอตฺถํ วิสุํ วิสุํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ฌานธมฺเม วิสุํ วิสุํ อาวชฺเชนฺตสฺส อาวชฺชนวสิตาย มตฺถกปฺปตฺติยา อาวชฺชนตปฺปโรว จิตฺตาภินีหาโร โหตีติ ยถาวชฺชิตฌานงฺคารมฺมณานิ จตฺตาริ, ปฺจวา ปจฺจเวกฺขณชวนจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ วทนฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๘) อฏฺกถาจริยา. ‘‘ภควโต’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ อฺเสมฺปิ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป อจฺจายิกกาเล อปริปุณฺณชวนานํ ปวตฺตนโต. ตถา จ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘อยฺจ มตฺถกปฺปตฺตา วสิตา ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาเล ¶ อฺเสํ วา เอวรูเป กาเล’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๘). ‘‘จตฺตาริ ปฺจ วา’’ติ จ ปเนตํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยวเสน คเหตพฺพนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (วิสุทฺธิ. มหา. ๑.๗๘) วุตฺตํ, ตสฺมา ภควโต จตฺตาริ, อฺเสํ ปฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ.
๓๔. อาทิกมฺมิกสฺสาติ อาทิโต กตโยคกมฺมสฺส. ปมํ นิพฺพตฺตา อปฺปนา ปมกปฺปนา. อภิฺาชวนานมฺปิ ‘‘ปมกปฺปนายา’’ติ อธิกาโร สิยาติ อาห ‘‘สพฺพทาปี’’ติ, ปมุปฺปตฺติกาเล, จิณฺณวสีกาเล จ ปฺจาภิฺาชวนานิ เอกวารเมว ชวนฺตีตฺยตฺโถ.
๓๕. มคฺคาเยว อุปฺปชฺชนโต มคฺคุปฺปาทา. ยถารหนฺติ ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา อุปฺปนฺนมคฺคานุรูปํ. สตฺตชวนปรมตฺตา หิ เอกาวชฺชนวีถิยา ¶ จตุตฺถํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ตีติ ผลจิตฺตานิ, ปฺจมํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ทฺเว วา โหนฺติ.
๓๖. นิโรธสมาปตฺติกาเลติ นิโรธสฺส ปุพฺพภาเค. จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ กุสลกิริยานํ อฺตรํ เนวสฺานาสฺายตนชวนํ. อนาคามิขีณาสวาเยว นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺติ, น โสตาปนฺนสกทามิโนติ วุตฺตํ ‘‘อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา’’ติ. วิภตฺติวิปลฺลาโส เจตฺถ ทฏฺพฺโพ ‘‘อนาคามิผเล วา อรหตฺตผเล วา’’ติ. เตนาห ‘‘นิรุทฺเธ’’ติ. ยถารหนฺติ ตํตํปุคฺคลานุรูปํ.
๓๘. สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ สกลายปิ ฌานสมาปตฺติวีถิยํ, ผลสมาปตฺติวีถิยฺจ.
๓๙. ปริตฺตานิ ชวนานิ สตฺตกฺขตฺตุํ มตานิ อุกฺกํสโกฏิยา. มคฺคาภิฺา ปน สกึ เอกวารเมว มตา. อวเสสานิ อภิฺามคฺควชฺชิตานิ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ พหูนิปิ ลพฺภนฺติ สมาปตฺติวีถิยํ อโหรตฺตมฺปิ ปวตฺตนโต. อปิ-สทฺเทน โลกิยชฺฌานานิ ปมกปฺปนายํ, อนฺติมผลทฺวยฺจ นิโรธานนฺตรํ เอกวารํ, ผลจิตฺตานิ มคฺคานนฺตรํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปีติ สมฺปิณฺเฑติ.
ชวนนิยมวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุคฺคลเภทวณฺณนา
๔๐. อิทานิ ¶ ทุเหตุกาเหตุกาปายิกาเหตุกติเหตุกวเสน จตุพฺพิธานํ ปุถุชฺชนานํ, มคฺคฏฺผลฏฺวเสน อฏฺวิธานํ อริยานนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปฺปชฺชนกวีถิจิตฺตปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ ปมํ ตาว เตสํ วชฺชิตพฺพจิตฺตานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุเหตุกานมเหตุกานฺจา’’ตฺยาทิ. ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตาโลภาโทสวเสน ทฺเว เหตู ¶ อิเมสนฺติ ทฺวิเหตุกา. ตาทิสานํ เหตูนํ อภาวโต อเหตุกา. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อปฺปนาชวนานิ น ลพฺภนฺติ วิปากาวรณสพฺภาวโต. ทฺวิเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิ หิ ‘‘วิปากาวรณ’’นฺติ วุจฺจติ. อปฺปนาชวนาภาวโตเยว อรหตฺตํ นตฺถีติ กิริยชวนานิ น ลพฺภนฺติ.
๔๑. ‘‘สเหตุกํ (ปฏฺา. ๓.๑.๑๐๒) ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาโต อเหตุกานมฺปิ นานากมฺเมน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวติ, ทฺวิเหตุกานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. มูลสนฺธิยา ปน ชฬภาวโต อุภินฺนมฺปิ นตฺถิ ติเหตุกตทารมฺมณนฺติ อาห ‘‘ตถา าณสมฺปยุตฺตวิปากานิ จา’’ติ. อาจริยโชติปาลตฺเถเรน ปน ‘‘สเหตุกํ ภวงฺค’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ วตฺวา อิธ าณสมฺปยุตฺตวิปากาภาววจนสฺส ปริหาสวเสน ‘‘โส เอว ปุจฺฉิตพฺโพ, โย ตสฺส กตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ปริหาสวเสน วุตฺตมฺปิ อาจริยํ ปุจฺฉิตฺวาว วิชานนตฺถํ วุตฺตวจนํ วิย ิตํ. ตถา หิ อาจริเยเนเวตฺถ การณํ ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –
‘‘าณปากา น วตฺตนฺติ, ชฬตฺตา มูลสนฺธิยา’’ติ; (ปรม. วิ. ๒๗๑);
อปเร ปน ‘‘ยถา อเหตุกานํ สเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, เอวํ ทฺวิเหตุกานํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปี’’ติ วณฺเณนฺติ, เตสํ มตานุโรเธน จ อิธาปิ าณสมฺปยุตฺตวิปากปฏิกฺเขโป อเหตุเกเยว สนฺธายาติ วทนฺติ. ตตฺถ ปน ปมาณปาาภาวโต อาจริเยน อุภินฺนมฺปิ สาธารณวเสน าณสมฺปยุตฺตวิปากาภาเว การณํ วตฺวา สมกเมว จิตฺตปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา เตสํ วจนํ วีมํสิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อเหตุกาเปกฺขาย เจตฺถ ¶ ‘‘สุคติย’’นฺติ วจนํ, ตํ ปน อตฺถโต อนฺุาตทฺวิเหตุกวิปากานํ ตตฺเถว สมฺภวทสฺสนปรํ. เตนาห ‘‘ทุคฺคติยํ ปนา’’ตฺยาทิ.
๔๓. ติเหตุเกสูติ ¶ ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตาโลภาโทสาโมหวเสน ติเหตุเกสุ ปุถุชฺชาทีสู นววิธปุคฺคเลสุ.
๔๕. ทิฏฺี…เป… เสกฺขานนฺติ สิกฺขาย อปริปูรการิตาย สิกฺขนสีลตาย ‘‘เสกฺขา’’ติ ลทฺธนามานํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปุคฺคลานํ ปมมคฺเคเนว สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํสหคตชวนานิ เจว จ-สทฺเทน อากฑฺฒิตานิ ขีณาสวาเวณิกานิ กิริยชวนานิ จ น ลพฺภนฺติ.
๔๖. ปฏิฆชวนานิ จาติ โทมนสฺสชวนานิ เจว ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตกิริยชวนานิ จ.
๔๗. โลกุตฺตร…เป… สมุปฺปชฺชนฺตีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ เอกจิตฺตกฺขณิกภาเวน ปุคฺคลนฺตเรสุ อสมฺภวโต, เหฏฺิมเหฏฺิมานฺจ อุปรูปริสมาปตฺติยา อนธิคตตฺตา, อุปรูปริปุคฺคลานฺจ อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรเธน ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนานํ โสตาปนฺนาทีหิ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา จ อฏฺปิ โลกุตฺตรชวนานิ ยถาสกํ มคฺคผลฏฺานํ อริยานเมว สมุปฺปชฺชนฺติ.
๔๘. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ยถาปฏิกฺขิตฺตชวนานิ วชฺเชตฺวา ปาริเสสโต ลพฺภมานชวนานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อเสกฺขาน’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ติวิธสิกฺขาย ปริปูรการิภาวโต อเสกฺขานํ ขีณาสวานํ เตตฺตึสวิธกุสลากุสลสฺส, เหฏฺิมผลตฺตยสฺส, วีถิมุตฺตานฺจ นวมหคฺคตวิปากานํ วเสน ปฺจจตฺตาลีสวชฺชิตานิ เสสานิ ¶ เตวีสติกอามาวจรวิปากวีสติกิริยอรหตฺตผลวเสน จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาลาภํ กามภเว ิตานํ วเสน อุทฺทิเส.
เสกฺขานํ อฏฺารสกิริยชวนทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสหคตปฺจกอคฺคผลมหคฺคตวิปากวเสน เตตฺตึส วชฺเชตฺวา เตวีสติกามาวจรวิปากอาวชฺชนทฺวยเอกวีสติกุสลสตฺตากุสลเหฏฺิมผลตฺตยวเสน ฉปฺปฺาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเส อวิเสสโต. วิเสสโต ปน โสตาปนฺนสกทาคามีนํ เอกปฺาส, อนาคามีนํ เอกูนปฺาส, อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ ¶ อฏฺารสกิริยชวนสพฺพโลกุตฺตรมหคฺคตวิปากวเสน ปฺจตึส วชฺเชตฺวา อวเสสานิ กามาวจรวิปากอาวชฺชนทฺวยโลกิยกุสลากุสลวเสน จตุปฺาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวโต อุทฺทิเส อวิเสสโต. วิเสสโต ปน ติเหตุกานํ จตุปฺาเสว ลพฺภนฺติ, ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตวิปากอปฺปนาชวนวชฺชิตานิ เอกจตฺตาลีส, อาปายิกานํ ตาเนว ทฺวิเหตุกวิปากวชฺชิตานิ สตฺตตึส วีถิจิตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตปฺปวตฺติเภโท ปุคฺคลเภโท.
ปุคฺคลเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภูมิวิภาควณฺณนา
๔๙. สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ, สพฺเพสฺจ ปุคฺคลานํ ตตฺถ สมฺภวโต. ยถารหนฺติ ตํตํภวานุรูปํ, ตํตํปุคฺคลานุรูปฺจ.
๕๒. ตฺยาทินา ¶ ฆานวิฺาณาทีนมฺปิ ปฏิกฺเขโป เหสฺสตีติ รูปาวจรภูมิยํ ปฏิฆชวนตทารมฺมณาเนว ปฏิกฺขิตฺตานิ. สพฺพตฺถาปีติ กามภเว, รูปภเว, อรูปภเว จ.
๕๔. กามภเว ยถารหํ วีถิมุตฺตวชฺชานิ อสีติ วีถิจิตฺตานิ, รูปภเว ปฏิฆทฺวยอฏฺตทารมฺมณฆานาทิวิฺาณฉกฺกวีถิมุตฺตกวเสน ปฺจวีสติ วชฺเชตฺวา เสสานิ อาวชฺชนทฺวยนวอเหตุกวิปากเตปฺาสชวนวเสน จตุสฏฺิ, อรูเป ภเว เตวีสติกามาวจรวิปากปมมคฺคปฺจทสรูปาวจรปฏิฆทฺวยอารุปฺปวิปากกิริยมโนธาตุหสนวเสน สตฺตจตฺตาลีส วชฺเชตฺวา เสสานิ ฉพฺพีสติ ปริตฺตชวนอฏฺอารุปฺปชวนสตฺตโลกุตฺตรชวนมโนทฺวาราวชฺชนวเสน ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ ลพฺภเร อุปลพฺภนฺติ.
เกจิ ¶ ปน ‘‘รูปภเว อนิฏฺารมฺมณาภาวโต อิธาคตานํเยว พฺรหฺมานํ อกุสลวิปากสมฺภโวติ ตานิ ปริหาเปตฺวา ปฺจปริตฺตวิปาเกหิ สทฺธึ รูปภเว สฏฺิเยว วีถิจิตฺตานี’’ติ วทนฺติ. อิธ ปน ตตฺถ ตฺวาปิ อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อนิฏฺารมฺมณสฺส อสมฺภโว น สกฺกา วตฺตุนฺติ เตหิ สทฺธึเยว ตตฺถ จตุสฏฺิ วุตฺตานิ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ธมฺมานุสารณิยํ ‘‘ยทา พฺรหฺมาโน กามาวจรํ อนิฏฺารมฺมณํ อาลมฺพนฺติ, ตทา ตํ สุคติยมฺปิ อกุสลวิปากจกฺขุโสตวิฺาณมโนธาตุสนฺตีรณานํ อุปฺปตฺติ สมฺภวตี’’ติ.
ภูมิวเสน วิภาโค ภูมิวิภาโค.
ภูมิวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๕. ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํทฺวาเรสุ, ตํตํภเวสุ วา สมฺภวานุรูปโต. ยาวตายุกนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปรํ ภวนิกนฺติวเสน ปวตฺตมโนทฺวาริกจิตฺตวีถิโต ปฏฺาย จุติจิตฺตาวสานํ ¶ , ตโต ปุพฺเพ ปวตฺตภวงฺคาวสานํ วา อพฺโพจฺฉินฺนา อสติ นิโรธสมาปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.