📜
๙. กมฺมฏฺานปริจฺเฉทวณฺณนา
๑. อิโต ¶ ปจฺจยนิทฺเทสโต ปรํ นีวรณานํ สมนฏฺเน สมถสงฺขาตานํ, อนิจฺจาทิวิวิธาการโต ทสฺสนฏฺเน วิปสฺสนาสงฺขาตานฺจ ทฺวินฺนํ ภาวนานํ ทุวิธมฺปิ กมฺมฏฺานํ ทุวิธภาวนากมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตาย กมฺมฏฺานภูตมารมฺมณํ อุตฺตรุตฺตรโยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตาย กมฺมฏฺานภูตํ ภาวนาวีถิฺจ ยถากฺกมํ สมถวิปสฺสนานุกฺกเมน ปวกฺขามีติ โยชนา.
สมถกมฺมฏฺานํ
จริตเภทวณฺณนา
๓. ราโค ว จริตา ปกตีติ ราคจริตา. เอวํ โทสจริตาทโยปิ. จริตสงฺคโหติ มูลจริตวเสน ปุคฺคลสงฺคโห, สํสคฺควเสน ปน เตสฏฺิ จริตา โหนฺติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘ราคาทิเก ติเก สตฺต, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก;
เอกทฺวิติกมูลมฺหิ, มิสฺสโต สตฺตสตฺตก’’นฺติ.
เอตฺถ หิ ราคจริตา โทสจริตา โมหจริตา ราคโทสจริตา ราคโมหจริตา โทสโมหจริตา ราคโทสโมหจริตาติ ¶ เอวํ ราคาทิเก ติเก สตฺตกเมกํ. ตถา สทฺธาจริตา พุทฺธิจริตา วิตกฺกจริตา สทฺธาพุทฺธิจริตา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริตา พุทฺธิวิตกฺกจริตา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริตาติ สทฺธาทิเกปิ ติเก เอกนฺติ เอวํ ทฺเว ติเก อมิสฺเสตฺวา จุทฺทส จริตา โหนฺติ. ราคาทิติเก ปน เอกทฺวิติกมูลวเสน สทฺธาทิติเกน สห โยชิเต ราคสทฺธาจริตา ราคพุทฺธิจริตา ราควิตกฺกจริตา ราคสทฺธาพุทฺธิจริตา ราคสทฺธาวิตกฺกจริตา ราคพุทฺธิวิตกฺกจริตา ราคสทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริตาติ ราคมูลนเย เอกํ สตฺตกํ, ตถา ‘‘โทสสทฺธาจริตา โทสพุทฺธิจริตา โทสวิตกฺกจริตา’’ตฺยาทินา โทสมูลนเยปิ เอกํ, ‘‘โมหสทฺธาจริตา’’ตฺยาทินา โมหมูลนเยปิ เอกนฺติ เอวํ เอกมูลนเย สตฺตกตฺตยํ โหติ. ยถา ¶ เจตฺถ, เอวํ ทฺวิมูลกนเยปิ ‘‘ราคโทสสทฺธาจริตา ราคโทสพุทฺธิจริตา ราคโทสวิตกฺกจริตา’’ตฺยาทินา สตฺตกตฺตยํ. ติมูลกนเย ปน ‘‘ราคโทสโมหสทฺธาจริตา’’ตฺยาทินา เอกํ สตฺตกนฺติ เอวํ มิสฺสโต สตฺตสตฺตกวเสน เอกูนปฺาส จริตา โหนฺติ. อิติ อิมา เอกูนปฺาส, ปุริมา จ จุทฺทสาติ เตสฏฺิ จริตา ทฏฺพฺพา. เกจิ ปน ทิฏฺิยา สทฺธึ ‘‘จตุสฏฺี’’ติ วณฺเณนฺติ.
จริตเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภาวนาเภทวณฺณนา
๔. ภาวนาย ปฏิสงฺขารกมฺมภูตา, อาทิกมฺมภูตา วา ปุพฺพภาคภาวนา ปริกมฺมภาวนา นาม. นีวรณวิกฺขมฺภนโต ปฏฺาย โคตฺรภูปริโยสานา กามาวจรภาวนา อุปจารภาวนา นาม. อปฺปนาย สมีปจาริตฺตา คามูปจาราทโย วิย. มหคฺคตภาวปฺปตฺตา อปฺปนาภาวนา นาม อปฺปนาสงฺขาตวิตกฺกปมุขตฺตา ¶ . สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ อารมฺมเณ อปฺเปนฺโต วิย ปวตฺตตีติ วิตกฺโก อปฺปนา. ตถา หิ โส ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ (ธ. ส. ๗) นิทฺทิฏฺโ. ตปฺปมุขตาวเสน ปน สพฺเพปิ มหคฺคตานุตฺตรฌานธมฺมา ‘‘อปฺปนา’’ติ วุจฺจนฺติ.
ภาวนาเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิมิตฺตเภทวณฺณนา
๕. ปริกมฺมสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณตฺตาติ ปริกมฺมนิมิตฺตํ, กสิณมณฺฑลาทิ. ตเทว จกฺขุนา ทิฏฺํ วิย มนสา อุคฺคเหตพฺพํ นิมิตฺตํ, อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ. ตปฺปฏิภาคํ วณฺณาทิกสิณโทสรหิตํ นิมิตฺตํ อุปจารปฺปนานํ อารมฺมณตฺตาติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ.
๖. ปถวีเยว ¶ กสิณํ เอกเทเส อฏฺตฺวา อนนฺตสฺส ผริตพฺพตาย สกลฏฺเนาติ ปถวีกสิณํ, กสิณมณฺฑลํ. ปฏิภาคนิมิตฺตํ, ตทารมฺมณฺจ ฌานํ ‘ปถวีกสิณ’นฺติ วุจฺจติ. ตถา อาโปกสิณาทีสุปิ. ตตฺถ ปถวาทีนิ จตฺตาริ ภูตกสิณานิ. นีลาทีนิ จตฺตาริ วณฺณกสิณานิ, ปริจฺฉินฺนากาโส อากาสกสิณํ, จนฺทาทิอาโลโก อาโลกกสิณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๗. อุทฺธํ ธุมาตํ สูนํ ฉวสรีรํ อุทฺธุมาตํ, ตเทว กุจฺฉิตฏฺเนอุทฺธุมาตกํ. เอวํ เสเสสุปิ. เสตรตฺตาทินา วิมิสฺสิตํ เยภุยฺเยน นีลวณฺณํ ฉวสรีรํ วินีลกํ วิเสสโต นีลกนฺติ กตฺวา. วิสฺสวนฺตปุพฺพกํ วิปุพฺพกํ. มชฺเฌ ทฺวิธา ฉินฺนํ วิจฺฉิทฺทกํ. โสณสิงฺคาลาทีหิ วิวิธากาเรน ขายิตํ ¶ วิกฺขายิตกํ. โสณสิงฺคาลาทีหิ วิวิเธนากาเรน ขณฺฑิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ขิตฺตํ วิกฺขิตฺตกํ. กากปทาทิอากาเรน สตฺเถน หนิตฺวา วิวิธํ ขิตฺตํ หตวิกฺขิตฺตกํ. โลหิตปคฺฆรณกํ โลหิตกํ. กิมิกุลปคฺฆรณกํ ปุฬวกํ. อนฺตมโส เอกมฺปิ อฏฺิ อฏฺิกํ.
๘. อนุ อนุ สรณํ อนุสฺสติ, อรหตาทิพุทฺธคุณารมฺมณา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ. สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ. สุปฺปฏิปนฺนตาทิสํฆคุณารมฺมณา อนุสฺสติ สํฆานุสฺสติ. อขณฺฑตาทินา สุปริสุทฺธสฺส อตฺตโน สีลคุณสฺส อนุสฺสรณํ สีลานุสฺสติ. วิคตมลมจฺเฉรตาทิวเสน อตฺตโน จาคานุสฺสรณํ จาคานุสฺสติ. ‘‘เยหิ สทฺธาทีหิ สมนฺนาคตา เทวา เทวตฺตํ คตา, ตาทิสา คุณา มยิ สนฺตี’’ติ เอวํ เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณานุสฺสรณํ เทวตานุสฺสติ. สพฺพทุกฺขูปสมภูตสฺส นิพฺพานสฺส คุณานุสฺสรณํ อุปสมานุสฺสติ. ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทภูตสฺส มรณสฺส อนุสฺสรณํ มรณานุสฺสติ. เกสาทิกายโกฏฺาเส คตา ปวตฺตา สติ กายคตาสติ. อานฺจ อปานฺจ อานาปานํ, อสฺสาสปสฺสาสา, ตทารมฺมณา สติ อานาปานสฺสติ.
๙. มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา, มิตฺเตสุ ภวาติ วา เมตฺตา, สา สตฺตานํ หิตสุขูปสํหรณลกฺขณา. ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา กรุณา. ปรสมฺปตฺติปโมทลกฺขณา มุทิตา. อิฏฺานิฏฺเสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา. อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมฺา. อุตฺตมวิหารภาวโต, อุตฺตมานํ วา วิหารภาวโต พฺรหฺมวิหาโร.
๑๐. คมนปริเยสนปริโภคาทิปจฺจเวกฺขณวเสน ¶ ¶ กพฬีการาหาเร ปฏิกูลนฺติ ปวตฺตา สฺา อาหาเร ปฏิกูลสฺา.
๑๑. ปถวีธาตุอาทีนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สลกฺขณโต เกสาทิสสมฺภาราทิโต จ ววตฺถานํ จตุธาตุววตฺถานํ.
๑๒. อรูเป อารมฺมเณ ปวตฺตา อารุปฺปา.
นิมิตฺตเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สปฺปายเภทวณฺณนา
๑๓. อิทานิ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส จริตานุกูลกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘จริตาสุ ปนา’’ตฺยาทิมาห. ราโค ว จริตํ ปกติ เอตสฺสาติ ราคจริโต, ราคพหุโล ปุคฺคโล, ราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต อสุภกมฺมฏฺานํ ตสฺส สปฺปายํ. อานาปานํ โมหจริตสฺส, วิตกฺกจริตสฺส จ สปฺปายํ พุทฺธิวิสยภาเวน โมหปฺปฏิปกฺขตฺตา, วิตกฺกสนฺธาวนสฺส นิวารกตฺตา จ. ฉ พุทฺธานุสฺสติอาทโย สทฺธาจริตสฺส สปฺปายา สทฺธาวุทฺธิเหตุภาวโต.
๑๗. มรณอุปสมสฺาววตฺถานานิ พุทฺธิจริตสฺส สปฺปายานิ คมฺภีรภาวโต พุทฺธิยา เอว วิสยตฺตา.
๑๘. เสสานีติ จตุพฺพิธภูตกสิณอากาสอาโลกกสิณอารุปฺปจตุกฺกวเสน ทสวิธานิ. ตตฺถาปีติ เตสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ. ปุถุลํ โมหจริตสฺส สปฺปายํ สมฺพาเธ โอกาเส จิตฺตสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย สมฺมุยฺหนโต. ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺส สปฺปายํ มหนฺตารมฺมณสฺส วิตกฺกสนฺธาวนปจฺจยตฺตา. อุชุวิปจฺจนีกโต เจว อติสปฺปายตาย ¶ เจตํ วุตฺตํ. ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการิกา กสิณาทิภาวนา นาม นตฺถิ.
สปฺปายเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภาวนาเภทวณฺณนา
๑๙. สพฺพตฺถาปีติ ¶ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุปิ นตฺถิ อปฺปนา, พุทฺธคุณาทีนํ ปรมตฺถภาวโต, อเนกวิธตฺตา, เอกสฺสปิ คมฺภีรภาวโต จ. พุทฺธานุสฺสติอาทีสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ อปฺปนาวเสน สมาธิสฺส ปติฏฺาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อปฺปนาภาวํ อปฺปตฺวา สมาธิ อุปจารภาเวน ปติฏฺาติ. โลกุตฺตรสมาธิ, ปน ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ จ สภาวธมฺเมปิ ภาวนาวิเสสวเสน อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมวเสน หิ โลกุตฺตโร อปฺปนํ ปาปุณาติ. อารมฺมณสมติกฺกมภาวนาวเสน อารุปฺปสมาธิ. อปฺปนาปฺปตฺตสฺเสว หิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิโน อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตํ โหติ.
๒๑. ปฺจปิ ฌานานิ เอเตสมตฺถิ, ตตฺถ นิยุตฺตานีติ วา ปฺจกชฺฌานิกานิ.
๒๒. อสุภภาวนาย ปฏิกูลารมฺมณตฺตา จณฺฑโสตาย นทิยา อริตฺตพเลน นาวา วิย วิตกฺกพเลเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ อสุภกมฺมฏฺาเน อวิตกฺกชฺฌานาสมฺภวโต ‘‘ปมชฺฌานิกา’’ติ วุตฺตํ.
๒๓. เมตฺตากรุณามุทิตานํ โทมนสฺสสหคตพฺยาปาทวิหึสานภิรตีนํ ปหายกตฺตา โทมนสฺสปฺปฏิปกฺเขน โสมนสฺเสเนว สหคตตา ยุตฺตาติ ‘‘เมตฺตาทโย ตโย จตุกฺกชฺฌานิกา’’ติ วุตฺตา.
๒๔. ‘‘สพฺเพ ¶ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ, ลทฺธสุขสมฺปตฺติโต มา วิคจฺฉนฺตู’’ติ เมตฺตาทิวสปฺปวตฺตพฺยาปารตฺตยํ ปหาย กมฺมสฺสกตาทสฺสเนน สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตภาวนานิพฺพตฺตาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย พลวตรตฺตา อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส สุขสหคตาสมฺภวโต ‘‘อุเปกฺขา ปฺจมชฺฌานิกา’’ติ วุตฺตา.
ภาวนาเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
โคจรเภทวณฺณนา
๒๖. ยถารหนฺติ ¶ ตํตํอารมฺมณานุรูปโต. กสฺสจิ อารมฺมณสฺส อปริพฺยตฺตตาย ‘‘ปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํ.
๒๗. กสิณาสุภโกฏฺาสานาปานสฺสตีสฺเวว หิ ปริพฺยตฺตนิมิตฺตสมฺภโวติ.
๒๘. ปถวีมณฺฑลาทีสุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ อาทิมฺหิ ตาว จตุปาริสุทฺธิสีลํ วิโสเธตฺวา ทสวิธํ ปลิโพธํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปิยครุภาวนียาทิคุณสมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อฏฺารสวิธํ อนนุรูปวิหารํ ปหาย ปฺจงฺคสมนฺนาคเต อนุรูปวิหาเร วิหรนฺตสฺส เกสนขหรณาทิขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา กสิณมณฺฑลาทีนิ ปุรโต กตฺวา อานาปานโกฏฺาสาทีสุ จิตฺตํ เปตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘ปถวี ปถวี’’ตฺยาทินา ตํตํภาวนานุกฺกเมน ปถวีกสิณาทีสุ ตํตทารมฺมเณสุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ภาวนา วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๑.๕๔ อาทโย) คเหตพฺพา. ทุวิธมฺปิ หิ ภาวนาวิธานํ อิธ อาจริเยน ¶ อติสงฺเขปโต วุตฺตํ, ตทตฺถทสฺสนตฺถฺจ วิตฺถารนเย อาหริยมาเน อติปฺปปฺโจ สิยาติ มยมฺปิ ตํ น วิตฺถาเรสฺสาม. ยทา ปน ตํ นิมิตฺตํ จิตฺเตน สมุคฺคหิตนฺติ เอวํ ปวตฺตานุปุพฺพภาวนาวเสน ยทา ตํ ปริกมฺมนิมิตฺตํ จิตฺเตน สมฺมา อุคฺคหิตํ โหติ. มโนทฺวารสฺส อาปาถมาคตนฺติ จกฺขุํ นิมฺมีเลตฺวา, อฺตฺถ คนฺตฺวา วา มนสิ กโรนฺตสฺส กสิณมณฺฑลสทิสเมว หุตฺวา มโนทฺวาริกชวนานํ อาปาถํ อาคตํ โหติ.
๒๙. สมาธิยตีติ วิเสสโต จิตฺเตกคฺคตาปตฺติยา สมาหิตา โหติ.
๓๐. จิตฺตสมาธานวเสน ปุคฺคโลปิ สมาหิโตเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ตถา สมาหิตสฺสา’’ติ. ตปฺปฏิภาคนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตสทิสํ, ตโตเยว หิ ตํ ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตํ ปน อุคฺคหนิมิตฺตโต อติปริสุทฺธํ โหติ. วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตนฺติ ปรมตฺถธมฺมโต วิมุตฺตํ, วตฺถุธมฺมโต วา กสิณมณฺฑลคตกสิณโทสโต วินิมุตฺตํ. ภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา ภาวนามยํ. สมปฺปิตนฺติ สุฏฺุ อปฺปิตํ.
๓๑. ตโต ปฏฺายาติ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย.
๓๓. ปฺจสุ ฌานงฺเคสุ เอเกการมฺมเณ อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ จตุปฺจชวนกติปยภวงฺคโต ¶ ปรํ อคนฺตฺวา อปราปรํ ฌานงฺคาวชฺชนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม. สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ กติปยภวงฺคโต ปรํ อคนฺตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชิตุํ สมตฺถตา สมาปชฺชนวสิตา นาม. เสตุ วิย สีฆโสตาย นทิยา โอฆํ ภวงฺคเวคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ฌานํ เปตุํ สมตฺถตา ภวงฺคปาตโต รกฺขณโยคฺยตา อธิฏฺานวสิตา นาม. ยถา ปริจฺฉินฺนกาลํ อนติกฺกมิตฺวา ฌานโต วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นาม. อถ วา ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อุทฺธํ คนฺตุํ อทตฺวา ปนสมตฺถตา อธิฏฺานวสิตา ¶ นาม. ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อนฺโต อวุฏฺหิตฺวา ยถากาลวเสเนว วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นามาติ อลมติปฺปปฺเจน. ปจฺจเวกฺขณวสิตา ปน อาวชฺชนวสิตาย เอว สิทฺธา. อาวชฺชนานนฺตรชวนาเนว หิ ปจฺจเวกฺขณชวนานิ นาม. วิตกฺกาทิโอฬาริกงฺคํ ปหานายาติ ทุติยชฺฌานาทีหิ วิตกฺกาทิโอฬาริกงฺคานํ ฌานกฺขเณ อนุปฺปาทาย. ปทหโตติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. ตสฺส ปน อุปจารภาวนา นิปฺผนฺนา นาม โหติ วิตกฺกาทีสุ นิกนฺติวิกฺขมฺภนโต ปฏฺายาติ ทฏฺพฺพํ. ยถารหนฺติ ตํตํฌานิกกสิณาทิอารมฺมณานุรูปํ.
๓๖. อากาสกสิณสฺส อุคฺฆาเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อากาสวชฺชิเตสู’’ติ. กสิณนฺติ กสิณปฏิภาคนิมิตฺตํ. อุคฺฆาเฏตฺวาติ อมนสิการวเสน อุทฺธริตฺวา. อนนฺตวเสน ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ ‘‘อนนฺตํ อากาสํ, อนนฺตํ อากาส’’นฺติ อากาสํ อารพฺภ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส, น ปน เกวลํ ‘‘อนนฺตํ อนนฺต’’นฺติ. เอวํ วิฺาณฺจายตเนปิ. ‘‘อนนฺต’’นฺติ อวตฺวาปิ ‘‘อากาโส อากาโส (วิสุทฺธิ. ๑.๒๗๖), วิฺาณํ วิฺาณ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๘๑) มนสิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อาจริยา.
๓๙. ‘‘สนฺตเมตํ, ปณีตเมต’’นฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ อภาวมตฺตารมฺมณตาย ‘‘เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีต’’นฺติ ภาเวนฺตสฺส.
๔๐. อวเสเสสุ จาติ กสิณาทีหิ สห อปฺปนาวหกมฺมฏฺานโต อวเสเสสุ พุทฺธานุสฺสติอาทีสุ อฏฺสุ ¶ , สฺาววตฺถาเนสุ จาติ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ. ปริกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘โส ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ตฺยาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๔) วุตฺตวิธาเนน ปริกมฺมํ กตฺวา. สาธุกมุคฺคหิเตติ พุทฺธาทิคุณนินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาวเสน สุฏฺุ อุคฺคหิเต. ปริกมฺมฺจ สมาธิยตีติ ปริกมฺมภาวนา สมาหิตา นิปฺผชฺชติ. อุปจาโร จ สมฺปชฺชตีติ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภนฺโต อุปจารสมาธิ จ อุปฺปชฺชติ.
๔๑. อภิฺาวเสน ¶ ปวตฺตมานนฺติ อภิวิเสสโต ชานนฏฺเน อภิฺาสงฺขาตํ อิทฺธิวิธาทิปฺจโลกิยาภิฺาวเสน ปวตฺตมานํ, อภิฺาปาทกปฺจมชฺฌานา วุฏฺหิตฺวาติ กสิณานุโลมาทีหิ จุทฺทสหากาเรหิ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๕) จิตฺตํ ปริทเมตฺวา อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อุเปกฺเขกคฺคตาโยคโต อนุรูปตฺตา จ รูปาวจรปฺจมชฺฌานเมว อภิฺานํ ปาทกํ ปติฏฺาภูตํ ปถวาทิกสิณารมฺมณํ ปฺจมชฺฌานํ, ตํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย. อธิฏฺเยฺยาทิกมาวชฺเชตฺวาติ อิทฺธิวิธาณสฺส ปริกมฺมกาเล อธิฏฺาตพฺพํ วิกุพฺพนียํ สตาทิกํ โกมารรูปาทิกํ, ทิพฺพโสตสฺส ปริกมฺมกาเล ถูลสุขุมเภทํ สทฺทํ, เจโตปริยาณสฺส ปริกมฺมกาเล ปรสฺส หทยงฺคตวณฺณทสฺสเนน สราคาทิเภทํ จิตฺตํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ปริกมฺมสมเย ปุริมภเวสุ จุติจิตฺตาทิเภทํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธํ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปริกมฺมสมเย โอภาสผริตฏฺานคตํ รูปํ วา อาวชฺเชตฺวา.
ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ ‘‘สตํ โหมิ, สหสฺสํ โหมี’’ตฺยาทินา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. รูปาทีสูติ ปริกมฺมวิสยภูเตสุ รูปปาทกชฺฌานสทฺทปรจิตฺตปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธาทิเภเทสุ อารมฺมเณสุ. เอตฺถ หิ อิทฺธิวิธาณสฺส ตาว ปาทกชฺฌานํ, กาโย, รูปาทิอธิฏฺาเน รูปาทีนิ จาติ ฉ อารมฺมณานิ ¶ . ตตฺถ ปาทกชฺฌานํ อตีตเมว, กาโย ปจฺจุปฺปนฺโน, อิตรํ ปจฺจุปฺปนฺนมนาคตํ วา. ทิพฺพโสตสฺส ปน สทฺโทเยว, โส จ โข ปจฺจุปฺปนฺโน. ปรจิตฺตวิชานนาย ปน อตีเต สตฺตทิวเสสุ, อนาคเต สตฺตทิวเสสุ จ ปวตฺตํ ปริตฺตาทีสุ ยํ กิฺจิ ติกาลิกํ จิตฺตเมว อารมฺมณํ โหตีติ มหาอฏฺกถาจริยา (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๖; ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔).
สงฺคหการา ปน ‘‘จตฺตาโรปิ ขนฺธา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔) วทนฺติ, กถํ ปนสฺสา ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตา, นนุ จ อาวชฺชนาย คหิตเมว อิทฺธิจิตฺตสฺส อารมฺมณํ โหติ, อาวชฺชนาย จ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา นิรุชฺฌมานาย ตํสมกาลเมว ปรสฺส จิตฺตมฺปิ นิรุชฺฌตีติ อาวชฺชนชวนานํ กาลวเสน เอการมฺมณตา น สิยา, มคฺคผลวีถิโต อฺตฺถ อาวชฺชนชวนานํ กถฺจ นานารมฺมณตา น อธิปฺเปตาติ? อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๖; ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔) ตาว สนฺตติอทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา โยชิตา. อานนฺทาจริโย (ธ. ส. มูลฏี. ๑๔๓๔ โถก วิสทิสํ) ปน ภณติ ‘‘ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ปจฺจุปฺปนฺนาทิวิภาคํ อกตฺวา เกวลํ ‘อิมสฺส จิตฺตํ ¶ ชานามิ’จฺเจว ปริกมฺมํ กตฺวา ปุนปิ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อวิเสเสเนว จิตฺตํ อาวชฺเชตฺวา ติณฺณํ, จตุนฺนํ วา ปริกมฺมานํ อนนฺตรํ เจโตปริยาเณน ปรสฺส จิตฺตํ ปฏิวิชฺฌติ รูปํ วิย ทิพฺพจกฺขุนา. ปจฺฉา กามาวจรจิตฺเตน สราคาทิววตฺถานมฺปิ กโรติ นีลาทิววตฺถานํ วิย. ตานิ จ สพฺพานิ อภิมุขีภูตจิตฺตารมฺมณาเนว, อนิฏฺเ จ าเน นานารมฺมณตาโทโส นตฺถิ อภินฺนาการปฺปวตฺติโต’’ติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา, ขนฺธปฺปฏิพทฺธานิ จ นามโคตฺตานิ, นิพฺพานฺจ อารมฺมณํ โหติ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปน รูปเมว ¶ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อยเมเตสํ อารมฺมณวิภาโค. ยถารหมปฺเปตีติ ตํตํปริกมฺมานุรูปโต อปฺเปติ.
๔๒. อิทานิ อารมฺมณานํ เภเทน อภิฺาเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทฺธิวิธา’’ตฺยาทิมาห. อธิฏฺานาทิ อิทฺธิปฺปเภโท เอติสฺสาติ อิทฺธิวิธา. ทิพฺพานํ โสตสทิสตาย, ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตาย จ ทิพฺพฺจ ตํ โสตฺจาติ ทิพฺพโสตํ. ปเรสํ จิตฺตํ วิฺายติ เอตายาติ ปรจิตฺตวิชานนา. อตฺตโน สนฺตาเน นิวุตฺถวเสน เจว โคจรนิวาสวเสน จ ปุพฺเพ อตีตภเวสุ ขนฺธาทีนํ อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. วุตฺตนเยน ทิพฺพฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ. ‘จุตูปปาตาณ’นฺติ ปน ทิพฺพจกฺขุเมว วุจฺจติ. ยถากมฺมูปคาณอนาคตํสาณานิปิ ทิพฺพจกฺขุวเสเนว อิชฺฌนฺติ. น หิ เตสํ วิสุํ ปริกมฺมํ อตฺถิ. ตตฺถ อนาคตํสาณสฺส ตาว อนาคเต สตฺตทิวสโต ปรํ ปวตฺตนกํ จิตฺตเจตสิกํ ทุติยทิวสโต ปฏฺาย ปวตฺตนกฺจ ยํ กิฺจิ อารมฺมณํ โหติ. ตฺหิ สวิสเย สพฺพฺุตฺาณคติกนฺติ. ยถา กมฺมูปคาณสฺส ปน กุสลากุสลสงฺขาตา เจตนา, จตฺตาโรปิ วา ขนฺธา อารมฺมณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โคจรวเสน เภโท โคจรเภโท.
โคจรเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมถกมฺมฏฺานวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ
วิสุทฺธิเภทวณฺณนา
๔๓. อนิจฺจาทิวเสน ¶ วิวิธากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปฺา. ตสฺสา กมฺมฏฺานํ, สาเยว วา กมฺมฏฺานนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ. ตสฺมึ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน สตฺตวิเธน วิสุทฺธิสงฺคโหติ สมฺพนฺโธ.
๔๔. อนิจฺจตาเยว ¶ ลกฺขณํ ลกฺขิตพฺพํ, ลกฺขียติ อเนนาติ วา อนิจฺจลกฺขณํ. อุทยวยปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขภาโว ว ลกฺขณนฺติ ทุกฺขลกฺขณํ. ปรปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาโว อนตฺตตา, ตเทว ลกฺขณนฺติ อนตฺตลกฺขณํ.
๔๕. ติณฺณํ ลกฺขณานํ อนุ อนุ ปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา.
๔๖. ขนฺธาทีนํ กลาปโต สมฺมสนวสปฺปวตฺตํ าณํ สมฺมสนาณํ. อุปฺปาทภงฺคานุปสฺสนาวสปฺปวตฺตาณํ อุทยพฺพยาณํ. อุทยํ มุจฺจิตฺวา วเย ปวตฺตํ าณํ ภงฺคาณํ. สงฺขารานํ ภยโต อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตํ าณํ ภยาณํ, ทิฏฺภยานํ อาทีนวโต เปกฺขณวเสน ปวตฺตํ าณํ อาทีนวาณํ, ทิฏฺาทีนเวสุ นิพฺพินฺทนวสปฺปวตฺตํ าณํ นิพฺพิทาาณํ. นิพฺพินฺทิตฺวา สงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกมฺยตาวเสน ปวตฺตํ าณํ มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ. มุจฺจนสฺส อุปายสมฺปฏิปาทนตฺถํ ปุน สงฺขารานํ ปริคฺคหวสปฺปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขาาณํ. ปฏิสงฺขาตธมฺเมสุ ภยนนฺทีวิวชฺชนวเสน อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ าณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ปุริมานํ นวนฺนํ กิจฺจนิปฺผตฺติยา, อุปริ จ สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุกูลํ าณํ อนุโลมาณํ.
๔๗. อตฺตสฺุตาย สฺุโต. สํโยชนาทีหิ วิมุจฺจนฏฺเน วิโมกฺโข. นิจฺจนิมิตฺตาทิโน อภาวโต อนิมิตฺโต. ปณิหิตสฺส ตณฺหาปณิธิสฺส อภาวโต อปฺปณิหิโต.
๔๙. โย ¶ นํ ปาติ, ตํ โมกฺเขติ อปายาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขํ, ตเทว กายทุจฺจริตาทีหิ สํวรณโต สํวโร, สมาธาโนปธารณฏฺเน สีลฺจาติ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ. มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ รูปาทีสุ สํวรณวเสน ¶ ปวตฺตํ สีลํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ. มิจฺฉาชีว วิวชฺชเนน อาชีวสฺส ปริสุทฺธิวสปฺปวตฺตํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ. ปจฺจเย สนฺนิสฺสิตํ เตสํ อิทมตฺถิกตาย ปจฺจเวกฺขณสีลํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ. จตุพฺพิธตฺตา เทสนาสํวรปริเยฏฺิปจฺจเวกฺขณวเสน, ปริสุทฺธตฺตา จ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นาม.
๕๐. จิตฺตวิสุทฺธิ นาม จิตฺตสฺส วินีวรณภาวาปาทนวเสน วิโสธนโต, จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺตฺตา, วิสุทฺธตฺตา จาติ วา กตฺวา.
๕๑. ‘‘ธมฺมานํ สามฺสภาโว ลกฺขณํ, กิจฺจสมฺปตฺติโย รโส, อุปฏฺานากาโร, ผลฺจ ปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ เอวํ วุตฺตานํ ลกฺขณาทีนํ ‘‘ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, กกฺขฬลกฺขณา ปถวี’’ตฺยาทินา วิตฺถารโต, ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺตฺยาทินา สงฺเขปโต จ ปริคฺคโห ปจฺจตฺตลกฺขณาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช คหณํ ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ ทิฏฺิวิสุทฺธิ นาม ‘‘นามรูปโต อตฺตา นตฺถี’’ติ ทสฺสนโต ทิฏฺิ จ อตฺตทิฏฺิมลวิโสธนโต วิสุทฺธิ จาติ กตฺวา.
๕๒. ปจฺจยปริคฺคโหติ นามฺจ รูปฺจ ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวิชฺชาตณฺหาอุปาทานกมฺมเหตุวเสน นิพฺพตฺตติ. ปวตฺติยฺจ รูปํ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารปจฺจยวเสน, นามฺจ จกฺขุรูปาทินิสฺสยารมฺมณาทิปจฺจยวเสน, วิเสสโต จ โยนิโสมนสิการาทิจตุจกฺกสมฺปตฺติยา กุสลํ, ตพฺพิปริยาเยน อกุสลํ, กุสลากุสลวเสน วิปาโก ภวงฺคาทิวเสน อาวชฺชนํ, ขีณาสวสนฺตานวเสน กิริยชวนํ, อาวชฺชนฺจ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ สาธารณาสาธารณวเสน ตีสุ อทฺธาสุ นามรูปปฺปวตฺติยา ปจฺจกฺขาทิสิทฺธสฺส กมฺมาทิปจฺจยสฺส ปริคฺคณฺหนํ สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ นาม ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺตฺยาทิกาย ¶ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) โสฬสวิธาย, ‘‘สตฺถริกงฺขตี’’ตฺยาทิกาย (ธ. ส. ๑๑๒๓; วิภ. ๙๑๕) อฏฺวิธาย จ กงฺขาย วิตรณโต อติกฺกมนโต กงฺขาวิตรณา, อเหตุกวิสมเหตุทิฏฺิมลวิโสธนโต วิสุทฺธิ จาติ กตฺวา.
๕๓. ตโต ¶ ปจฺจยปริคฺคหโต ปรํ ตถาปริคฺคหิเตสุ ปจฺจตฺตลกฺขณาทิววตฺถานวเสน, ปจฺจยววตฺถานวเสน จ ปริคฺคหิเตสุ โลกุตฺตรวชฺเชสุ ติภูมิปริยาปนฺเนสุ นามรูเปสุ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ ขนฺธาทินยมารพฺภ ปฺจกฺขนฺธฉทฺวารฉฬารมฺมณฉทฺวารปฺปวตฺตธมฺมาทิวเสน อาคตํ ขนฺธาทินยํ อารพฺภ กลาปวเสน ปิณฺฑวเสน สงฺขิปิตฺวา ยํ อตีเต ชาตํ รูปํ, ตํ อตีเตว นิรุทฺธํ. ยํ อนาคเต ภาวิ รูปํ, ตมฺปิ ตตฺเถว นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อนาคตํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตถา อชฺฌตฺตพหิทฺธสุขุมโอฬาริกหีนปณีตรูปาทโย. ตสฺมา ‘‘อนิจฺจํ อตฺตาทิวเสน น อิจฺจํ อนุปคนฺตพฺพํ ขยฏฺเน ขยคมนโต, ทุกฺขํ ภยฏฺเน ภยกรตฺตา, อนตฺตา อสารกฏฺเน อตฺตสาราทิอภาเวนา’’ติ จ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ…เป… มโน. รูปํ…เป… ธมฺมา. จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ตฺยาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) อตีตาทิอทฺธาวเสน, อตีตาทิสนฺตานวเสน, อตีตาทิขณวเสน จ สมฺมสนาเณน หุตฺวาอภาวอุทยพฺพยปฏิปีฬนอวสวตฺตนาการสงฺขาตลกฺขณตฺตยสมฺมสนวสปฺปวตฺเตน กลาปสมฺมสนาเณน ลกฺขณตฺตยํ สมฺมสนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺส.
สมฺมสนาเณ ปน อุปฺปนฺเน ปุน เตสฺเวว สงฺขาเรสุ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหากมฺมอาหารสมุทยา รูปสมุทโย, ตถา อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหากมฺมอาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ ¶ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) เอวํ รูปกฺขนฺเธ เวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺเธสุปิ อาหารํ อปเนตฺวา ‘‘ผสฺสสมุทยา ผสฺสนิโรธา’’ติ จ เอวํ ผสฺสํ ปกฺขิปิตฺวา, วิฺาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา นามรูปนิโรธา’’ติ นามรูปํ ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจยสมุทยวเสน, ปจฺจยนิโรธวเสน จ, ปจฺจเย อนามสิตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺเธสุ นิพฺพตฺติลกฺขณมตฺตสฺส, วิปริณามลกฺขณมตฺตสฺส จ ทสฺสเนน ขณวเสน จาติ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปจฺจยวเสน จตุธา, ขณวเสน เอกธา จาติ ปฺจธา อุทยํ, ปฺจธา วยนฺติ ทสทสอุทยพฺพยทสฺสนวเสน สมปฺาสากาเรหิ อุทยพฺพยาเณน อุทยพฺพยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส โยคิโน วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺาโน สรีรโต นิจฺฉรณกอาโลกสงฺขาโต โอภาโส, วิปสฺสนาจิตฺตสหชาตา ขุทฺทิกาทิปฺจวิธา (ธ. ส. อฏฺ. ๑ ธมฺมุทฺเทสวาร ฌานงฺคราสิวณฺณนา) ปีติ, ตถา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา กายจิตฺตวเสน ทุวิธา ปสฺสทฺธิ, พลวสทฺธินฺทฺริยสงฺขาโต อธิโมกฺโข, สมฺมปฺปธานกิจฺจสาธโก วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสงฺขาโต ปคฺคโห, อติปณีตํ สุขํ, อินฺทวิสฺสฏฺวชิรสทิสํ ติลกฺขณวิปสฺสนาภูตํ ¶ าณํ, สติปฏฺานภูตา จิรกตาทิอนุสฺสรณสมตฺถา อุปฏฺานสงฺขาตา สติ, สมปฺปวตฺตวิปสฺสนาสหชาตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภูตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา, มโนทฺวาเร อาวชฺฌนุเปกฺขา จาติ ทุวิธาปิ อุเปกฺขา, โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ’’ตฺยาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๓) นเยน ตตฺถ อาลยํ กุรุมานา สุขุมตณฺหา รูปนิกนฺติจาติ โอภาสาทีสุ ทสสุ วิปสฺสนุปกฺกิเลเสสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา โอภาสาทโย อุปฺปนฺนปุพฺพา อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ, ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๓) อคฺคเหตฺวา ‘‘อิเม โอภาสาทโย ¶ ตณฺหาทิฏฺิมานวตฺถุตาย น มคฺโค, อถ โข วิปสฺสนุปกฺกิเลสา เอว, ตพฺพินิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ มคฺโค’’ติ เอวํ มคฺคามคฺคลกฺขณสฺส ววตฺถานํ นิจฺฉยนํ มคฺคามคฺคสฺส ชานนโต, ทสฺสนโต, อมคฺเค มคฺคสฺาย วิโสธนโต จ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.
๕๔. ยาวานุโลมาติ ยาว สจฺจานุโลมาณา. นว วิปสฺสนาาณานีติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๗ อาทโย) ขนฺธานํ อุทยฺจ วยฺจ ชานนกํ อุทยพฺพยาณํ, อุทยํ มฺุจิตฺวา ภงฺคมตฺตานุเปกฺขกํ ภงฺคาณํ, ภงฺควเสน อุปฏฺิตานํ สีหาทีนํ วิย ภายิตพฺพาการานุเปกฺขกํ ภยาณํ, ตถานุเปกฺขิตานํ อาทิตฺตฆรสฺส วิย อาทีนวาการานุเปกฺขกํ อาทีนวาณํ, ทิฏฺาทีนเวสุ นิพฺพินฺทนวเสน ปวตฺตํ นิพฺพิทาาณํ, ชาลาทิโต มจฺฉาทิกา วิย เตหิ เตภูมกธมฺเมหิ มุจฺจิตุกามตาวเสน ปวตฺตํ มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ, มุจฺจนุปายสมฺปาทนตฺถํ ทิฏฺาทีนเวสุปิ สมุทฺทสกุณี วิย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนวสปฺปตฺตํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ, จตฺตภริโย ปุริโส วิย ทิฏฺาทีนเวสุ เตสุ สงฺขาเรสุ อุเปกฺขนาการปฺปวตฺตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ, อนิจฺจาทิลกฺขณวิปสฺสนตาย เหฏฺา ปวตฺตานํ อฏฺนฺนํ วิปสฺสนาาณานํ, อุทฺธํ มคฺคกฺขเณ อธิคนฺตพฺพานํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานฺจ อนุโลมโต มคฺควีถิยํ โคตฺรภุโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ สจฺจานุโลมิกาณสงฺขาตํ นวมํ อนุโลมาณนฺติ อิมานิ นว าณานิ าณทสฺสนวิสุทฺธิยา ปฏิปทาภาวโต ติลกฺขณชานนฏฺเน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน, ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธตฺตา จ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.
๕๕. วิปสฺสนาย ปริปาโก วิปสฺสนาปริปาโก, สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ตํ อาคมฺม ปฏิจฺจ. อิทานิ อปฺปนาอุปฺปชฺชิสฺสตีติ ¶ ‘‘อิทานิ อปฺปนาสงฺขาโต โลกุตฺตรมคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพกฺขเณ. ยํ กิฺจีติ สงฺขารุเปกฺขาย คหิเตสุ ตีสุ เอกํ ยํ กิฺจิ.
๕๖. วิปสฺสนาย ¶ มตฺถกปฺปตฺติยา สิขาปฺปตฺตา. อนุโลมาณสหิตตาย สานุโลมา. สา เอว สงฺขาเรสุ อุทาสีนตฺตา สงฺขารุเปกฺขา. ยถานุรูปํ อปายาทิโต, สงฺขารนิมิตฺตโต จ วุฏฺหนโต วุฏฺานสงฺขาตํ มคฺคํ คจฺฉตีติ วุฏฺานคามินี.
๕๗. อภิสมฺโภนฺตนฺติ ปาปุณนฺตํ.
๕๘. ปริชานนฺโตติ ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต อูนาธิก’’นฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺโต. สจฺฉิกโรนฺโตติ อารมฺมณกรณวเสน ปจฺจกฺขํ กโรนฺโต. มคฺคสจฺจํ ภาวนาวเสนาติ มคฺคสจฺจสงฺขาตสฺส สมฺปยุตฺตมคฺคสงฺขาตสฺส จตุตฺถสจฺจสฺส สหชาตาทิปจฺจโย หุตฺวา วฑฺฒนวเสน. เอกสฺเสว าณสฺส จตุกิจฺจสาธนํ ปทีปาทีนํ วฏฺฏิทาหาทิจตุกิจฺจทสฺสนโต, ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ตฺยาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐; วิสุทฺธิ. ๒.๘๓๙) อาคมโต จ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ.
๕๙. ทฺเว ตีณิ ผลจิตฺตานิ ปวตฺติตฺวาติ มคฺคุปฺปตฺติยา อนุรูปโต ทฺเว วา ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อปนีตคฺคิมฺหิ าเน อุณฺหตฺตนิพฺพาปนตฺถาย ฆเฏหิ อภิสิฺจมานมุทกํ วิย สมุจฺฉินฺนกิเลเสปิ สนฺตาเน ทรถปฏิปฺปสฺสมฺภกานิ หุตฺวา ปวตฺติตฺวา, เตสํ ปวตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺจเวกฺขณาณานีติ มคฺคผลาทิวิสยานิ กามาวจราณานิ, ยานิ สนฺธาย ‘‘วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหตี’’ติ (มหาว. ๒๓) วุตฺตํ.
๖๐. อิทานิ ปจฺจเวกฺขณาย ภูมึ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคํ ผลฺจา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อิมินาว วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ ¶ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ. ตโต ‘‘อยํ นาม เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ตสฺส ผลํ, ตโต ‘‘อยํ นาม เม ธมฺโม อารมฺมณโต สจฺฉิกโต’’ติ นิพฺพานฺจ ปณฺฑิโต ปจฺจเวกฺขติ. ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีเน กิเลเส, ‘‘อิเม นาม อวสิฏฺา’’ติ อวสิฏฺกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ วา, น วา. โกจิ เสกฺโข ปจฺจเวกฺขติ, โกจิ น ปจฺจเวกฺขติ. ตตฺถ กามจาโรตฺยธิปฺปาโย. ตถา หิ มหานาโม สกฺโก ‘‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๗๕; วิสุทฺธิ. ๒.๘๑๒) อปฺปหีเน กิเลเส ปุจฺฉิ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นตฺถิ สพฺพกิเลสานํ ¶ ปหีนตฺตา, ตสฺมา ติณฺณํ เสกฺขานํ ปนฺนรส อรหโต จตฺตารีติ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานีติ ทฏฺพฺพํ.
ฉพฺพิสุทฺธิกเมนาติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๒ อาทโย) สีลจิตฺตวิสุทฺธีนํ วเสน มูลภูตานํ ทฺวินฺนํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทีนํ วเสน สรีรภูตานํ จตุนฺนนฺติ เอตาสํ ฉนฺนํ วิสุทฺธีนํ กเมน. จตุนฺนํ สจฺจานํ ชานนตา, ปจฺจกฺขกรณโต, กิเลสมเลหิ วิสุทฺธตฺตา จ าณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.
เอตฺถาติ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน.
วิสุทฺธิเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิโมกฺขเภทวณฺณนา
๖๑. ตตฺถ ตสฺมึ อุทฺเทเส. สงฺขาเรสุ ‘‘โย อตฺตาภินิเวโส กมฺมสฺส การโก ผลสฺส จ เวทโก เอโส เม อตฺตา’’ติ เอวํ อภินิเวโส ทฬฺหคฺคาโห, ตํ มฺุจนฺตี ¶ ‘‘อนตฺตา’’ติ ปวตฺตา อนุปสฺสนาว อตฺตสฺุตาการานุปสฺสนโต สฺุตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ ปฏิปกฺขโต วิมุตฺติวเสน วิโมกฺขสงฺขาตสฺส โลกุตฺตรํ มคฺคผลสฺส ทฺวารํ โหติ.
๖๒. สงฺขาเรสุ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา อนุปสฺสนา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๔๙; ปฏิ. ม. ๑.๒๓๖; วิภ. ๙๓๙) ปวตฺตํ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสสงฺขาตํ วิปลฺลาสนิมิตฺตํ มฺุจนฺตี ปชหนฺตี วิปลฺลาสนิมิตฺตรหิตาการานุปสฺสนโต อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๓. ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปวตฺตานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ‘‘เอตํ มม, เอตํ สุข’’นฺตฺยาทินา นเยน ปวตฺตํ ¶ กามภวตณฺหาสงฺขาตํ ตณฺหาปณิธึ ตณฺหาปตฺถนํ มฺุจนฺตี ทุกฺขาการทสฺสเนน ปริจฺจชนฺตี ปณิธิรหิตาการานุปสฺสนโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม.
๖๔. ตสฺมาติ ยสฺมา เอตาสํ ติสฺสนฺนํ เอตานิ ตีณิ นามานิ, ตสฺมา ยทิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อนตฺตโต วิปสฺสติ. มคฺโค สฺุโต นาม วิโมกฺโข โหติ อาคมนวเสน ลทฺธนามตฺตา.
๖๖. วิปสฺสนาคมนวเสนาติ วิปสฺสนาสงฺขาตาคมนวเสน. อาคจฺฉติ เอเตน มคฺโค, ผลฺจาติ วิปสฺสนามคฺโค อิธ อาคมนํ นาม.
๖๗. ยถาวุตฺตนเยนาติ ปุพฺเพ วุตฺตอนตฺตานุปสฺสนาทิวเสน. ยถาสกํ ผลมุปฺปชฺชมานมฺปีติ ยถาลทฺธมคฺคสฺส ผลภูตํ อตฺตโน อตฺตโน ผลํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ มคฺคาคมนวเสน อลภิตฺวา วิปสฺสนาคมนวเสเนว ตีณิ นามานิ ลภติ ¶ ผลสมาปตฺติกาเล ตทา มคฺคปฺปวตฺตาภาเวน ตสฺส ทฺวารภาวาโยคโต. อารมฺมณวเสนาติ สพฺพสงฺขารสฺุตตฺตา, สงฺขารนิมิตฺตรหิตตฺตา, ตณฺหาปณิธิรหิตตฺตา จ สฺุตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตนามวนฺตํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา ตสฺส วเสน. สรสวเสนาติ ราคาทิสฺุตตฺตา, รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณรหิตตฺตา, กิเลสปณิธิรหิตตฺตา อตฺตโน คุณวเสน. สพฺพตฺถาติ มคฺควีถิยํ, ผลสมาปตฺติวีถิยฺจ. สพฺเพสมฺปีติ มคฺคสฺส, ผลสฺสปิ.
วิโมกฺขเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุคฺคลเภทวณฺณนา
๖๘. สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตสุ วาเรสุ กามสุคติยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ ปรมํ เอตสฺสาติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม น ปน อฏฺมาทิกามภวคามีตฺยธิปฺปาโย. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น เต ภวํ อฏฺมมาทิยนฺตี’’ติ ¶ (ขุ. ปา. ๖.๙; สุ. นิ. ๒๓๒; เนตฺติ. ๑๑๕). รูปารูปสุคติภวํ ปน สตฺตวารโต ปรมฺปิ คจฺฉตีติ อาจริยา.
๖๙. ราคโทสโมหานนฺติ โมหคฺคหณํ ราคโทเสกฏฺโมหํ สนฺธายาติ ทฏฺพฺพํ.
๗๐. ขีณา จตฺตาโร อาสวา เอตสฺสาติ ขีณาสโว. ทกฺขิณารเหสุ อคฺคตฺตา อคฺคทกฺขิเณยฺโย.
ปุคฺคลเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมาปตฺติเภทวณฺณนา
๗๒. สพฺเพสมฺปีติ จตุนฺนมฺปิ อริยปุคฺคลานํ.
๗๓. จิตฺตเจตสิกานํ ¶ อปฺปวตฺติสงฺขาตสฺส นิโรธสฺส สมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺติ, ทิฏฺเว ธมฺเม จิตฺตนิโรธํ ปตฺวา วิหรณํ. อนาคามีนฺจาติ กามรูปภวฏฺานํ อฏฺสมาปตฺติลาภีนเมว อนาคามีนํ, ตถา ขีณาสวานฺจ. ตตฺถาติ นิโรธสมาปตฺติยํ. ยาว อากิฺจฺายตนํ คนฺตฺวาติ เอวํ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาวาปาทนวเสน ยาว อากิฺจฺายตนํ, ตาว คนฺตฺวา. อธิฏฺเยฺยาทิกนฺติ กายปฏิพทฺธํ เปตฺวา วิสุํ วิสุํ ปิตจีวราทิปริกฺขารเคหาทีนํ อคฺคิอาทินา อวินาสนาธิฏฺานํ, สํฆปฏิมานนสตฺถุปกฺโกสนานํ ปุเรตรํ วุฏฺานํ, สตฺตาหพฺภนฺตเร อายุสงฺขารปฺปวตฺติโอโลกนนฺติ จตุพฺพิธํ อธิฏฺานาทิกํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา.
สมาปตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิปสฺสนากมฺมฏฺานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุยฺโยชนวณฺณนา
๗๕. ปฏิปตฺติรสสฺสาทนฺติ ¶ ฌานสุขผลสุขาทิเภทํ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติรสสฺสาทํ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
กมฺมฏฺานปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนวณฺณนา
(ก) จาริตฺเตน กุลาจาเรน โสภิเต วิสาลกุเล อุทโย นิพฺพตฺติ ยสฺส, เตน, กมฺมาทิวิสยาย สทฺธาย อภิวุทฺโธ ปริสุทฺโธ จ ทานสีลาทิคุณานํ อุทโย ยสฺส, เตน, นมฺปวฺหเยน นมฺปนามเกน, ปรานุกมฺปํ สาสเน สุโขตรณปริปาจนลกฺขณํ ปรานุคฺคหํ, ปณิธาย ปตฺเถตฺวา ยํ ปกรณํ ปตฺถิตํ อภิยาจิตํ, ตํ เอตฺตาวตา ปรินิฏฺิตนฺติ โยชนา.
(ข) เตน ¶ ปกรณปฺปสุเตน วิปุเลน ปฺุเน ปฺาวทาเตน อริยมคฺคปฺาปริสุทฺเธน สีลาทิคุเณน โสภิตา. ตโตเยว ลชฺชิโน ภิกฺขู, ธฺานํ อธิวาสภูตํ, อุทิโตทิตํ อจฺจนฺตปฺปสิทฺธํ, มูลโสมํ นาม วิหารํ, ปฺุวิภวสฺส อุทยสงฺขาตาย มงฺคลตฺถาย อายุกนฺตํ มฺนฺตุ, ตตฺถ นิวาสิโน ภิกฺขู อีทิสา โหนฺตูตฺยธิปฺปาโย.
นิคมนวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จายํ อภิธมฺมตฺถวิภาวินี นาม.
อภิธมฺมตฺถสงฺคหฏีกา.
นิคมนกถา
๑. รมฺเม ปุลตฺถินคเร นคราธิราเช,
รฺา ปรกฺกมภุเชน มหาภุเชน;
การาปิเต ¶ วสติ เชตวเน วิหาเร;
โย รมฺมหมฺมิยวรูปวนาภิราเม.
๒. สมฺปนฺนสีลทมสํยมโตสิเตหิ,
สมฺมานิโต วสิคเณหิ คุณากเรหิ;
ปตฺโต มุนินฺทวจนาทิสุ เนกคนฺถ-
ชาเตสุ จาจริยตํ มหิตํ วิทูหิ.
๓. าณานุภาวมิห ยสฺส จ สูจยนฺตี,
สํวณฺณนา จ วินยฏฺกถาทิกานํ;
สารตฺถทีปนิมุขา มธุรตฺถสาร-
สนฺทีปเนน สุชนํ ปริโตสยนฺตี.
๔. ตสฺสานุกมฺปมวลมฺพิย ¶ สาริปุตฺต-
ตฺเถรสฺส ถามคตสารคุณากรสฺส;
โย เนกคนฺถวิสยํ ปฏุตํ อลตฺถํ,
ตสฺเสส าณวิภโว วิภเวกเหตุ.
๕. โสหเมตสฺส สํสุทฺธ-วายามสฺสานุภาวโต.
อทฺธาสาสนทายาโท, เหสฺสํ เมตฺเตยฺยสตฺถุโน.
๖. โชตยนฺตํ ตทา ตสฺส, สาสนํ สุทฺธมานสํ.
ปสฺเสยฺยํ สกฺกเรยฺยฺจ, ครุํ เม สาริสมฺภวํ.
๗. ทิเนหิ จตุวีเสหิ, ฏีกายํ นิฏฺิตา ยถา.
ตถา กลฺยาณสงฺกปฺปา, สีฆํ สิชฺฌนฺตุ ปาณินนฺติ.
อิติ ภทนฺตสาริปุตฺตมหาเถรสฺส สิสฺเสน รจิตา
อภิธมฺมตฺถวิภาวินี นาม
อภิธมฺมตฺถสงฺคหฏีกา นิฏฺิตา.