📜
๕. วีถิมุตฺตปริจฺเฉโท
๑. วีถิจิตฺตวเสเนวํ, ปวตฺติยมุทีริโต.
ปวตฺติสงฺคโห นาม, สนฺธิยํ ทานิ วุจฺจติ.
๒. จตสฺโส ภูมิโย, จตุพฺพิธา ปฏิสนฺธิ, จตฺตาริ กมฺมานิ, จตุธา มรณุปฺปตฺติ เจติ วีถิมุตฺตสงฺคเห จตฺตาริ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ.
ภูมิจตุกฺกํ
๓. ตตฺถ ¶ อปายภูมิ กามสุคติภูมิ รูปาวจรภูมิ อรูปาวจรภูมิ เจติ จตสฺโส ภูมิโย นาม.
๔. ตาสุ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโย เจติ อปายภูมิ จตุพฺพิธา โหติ.
๕. มนุสฺสา ¶ จาตุมหาราชิกา ตาวตึสา ยามา ตุสิตา นิมฺมานรติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เจติ กามสุคติภูมิ สตฺตวิธา โหติ.
๖. สา ปนายเมกาทสวิธาปิ กามาวจรภูมิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.
๗. พฺรหฺมปาริสชฺชา พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมา เจติ ปมชฺฌานภูมิ.
๘. ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา อาภสฺสรา เจติ ทุติยชฺฌานภูมิ.
๙. ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหา เจติ ตติยชฺฌานภูมิ.
๑๐. เวหปฺผลา อสฺสตฺตา สุทฺธาวาสา เจติ จตุตฺถชฺฌานภูมีติ รูปาวจรภูมิ โสฬสวิธา โหติ.
๑๑. อวิหา อตปฺปา สุทสฺสา สุทสฺสี อกนิฏฺา เจติ สุทฺธาวาสภูมิ ปฺจวิธา โหติ.
๑๒. อากาสานฺจายตนภูมิ วิฺาณฺจายตนภูมิ อากิฺจฺายตนภูมิ เนวสฺานาสฺายตนภูมิ เจติ อรูปภูมิ จตุพฺพิธา โหติ.
๑๓. ปุถุชฺชนา ¶ น ลพฺภนฺติ, สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา.
โสตาปนฺนา จ สกทาคามิโน จาปิ ปุคฺคลา.
๑๔. อริยา โนปลพฺภนฺติ, อสฺาปายภูมิสุ.
เสสฏฺาเนสุ ลพฺภนฺติ, อริยานริยาปิ จ.
อิทเมตฺถ ภูมิจตุกฺกํ.
ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ
๑๕. อปายปฏิสนฺธิ ¶ กามสุคติปฏิสนฺธิ รูปาวจรปฏิสนฺธิ อรูปาวจรปฏิสนฺธิ เจติ จตุพฺพิธา ปฏิสนฺธิ นาม.
๑๖. ตตฺถ อกุสลวิปาโกเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อปายภูมิยํ โอกฺกนฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา ตโต ปรํ ภวงฺคํ ปริโยสาเน จวนํ หุตฺวา โวจฺฉิชฺชติ, อยเมกาปายปฏิสนฺธิ นาม.
๑๗. กุสลวิปาโกเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ ปน กามสุคติยํ มนุสฺสานฺเจว ชจฺจนฺธาทีนํ ภุมฺมสฺสิตานฺจ วินิปาติกาสุรานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตติ.
๑๘. มหาวิปากานิ ปน อฏฺ สพฺพตฺถาปิ กามสุคติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.
๑๙. อิมา นว กามสุคติปฏิสนฺธิโย นาม.
๒๐. สา ปนายํ ทสวิธาปิ กามาวจรปฏิสนฺธิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.
๒๑. เตสุ ¶ จตุนฺนํ อปายานํ มนุสฺสานํ วินิปาติกาสุรานฺจ อายุปฺปมาณคณนาย นิยโม นตฺถิ.
๒๒. จาตุมหาราชิกานํ ปน เทวานํ ทิพฺพานิ ปฺจวสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสปฺปมาณํ โหติ, ตโต จตุคฺคุณํ ตาวตึสานํ, ตโต จตุคฺคุณํ ยามานํ, ตโต จตุคฺคุณํ ตุสิตานํ, ตโต จตุคฺคุณํ นิมฺมานรตีนํ, ตโต จตุคฺคุณํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ.
๒๓. นวสตฺเจกวีส-วสฺสานํ โกฏิโย ตถา.
วสฺสสตสหสฺสานิ, สฏฺิ จ วสวตฺติสุ.
๒๔. ปมชฺฌานวิปากํ ¶ ปมชฺฌานภูมิยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตติ.
๒๕. ตถา ทุติยชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานวิปากฺจ ทุติยชฺฌานภูมิยํ.
๒๖. จตุตฺถชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานภูมิยํ.
๒๗. ปฺจมชฺฌานวิปากํ จตุตฺถชฺฌานภูมิยํ.
๒๘. อสฺสตฺตานํ ปน รูปเมว ปฏิสนฺธิ โหติ. ตถา ตโต ปรํ ปวตฺติยํ จวนกาเล จ รูปเมว ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌติ, อิมา ฉ รูปาวจรปฏิสนฺธิโย นาม.
๒๙. เตสุ พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํ.
๓๐. พฺรหฺมปุโรหิตานํ อุปฑฺฒกปฺโป.
๓๓. อปฺปมาณาภานํ จตฺตาริกปฺปานิ.
๓๔. อาภสฺสรานํ ¶ อฏฺ กปฺปานิ.
๓๕. ปริตฺตสุภานํ โสฬส กปฺปานิ.
๓๖. อปฺปมาณสุภานํ ทฺวตฺตึส กปฺปานิ.
๓๗. สุภกิณฺหานํ จตุสฏฺิ กปฺปานิ.
๓๘. เวหปฺผลานํ อสฺสตฺตานฺจ ปฺจกปฺปสตานิ.
๔๐. อตปฺปานํ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ.
๔๑. สุทสฺสานํ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ.
๔๒. สุทสฺสีนํ อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ.
๔๓. อกนิฏฺานํ ¶ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ.
๔๔. ปมารุปฺปาทิวิปากานิ ปมารุปฺปาทิภูมีสุ ยถากฺกมํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ. อิมา จตสฺโส อรูปปฏิสนฺธิโย นาม.
๔๕. เตสุ ปน อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ.
๔๖. วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ จตฺตาลีสกปฺปสหสฺสานิ.
๔๗. อากิฺจฺายตนูปคานํ เทวานํ สฏฺิกปฺปสหสฺสานิ.
๔๘. เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ.
๔๙. ปฏิสนฺธิ ภวงฺคฺจ, ตถา จวนมานสํ.
เอกเมว ตเถเวกวิสยฺเจกชาติยํ.
อิทเมตฺถ ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ.
กมฺมจตุกฺกํ
๕๐. ชนกํ ¶ อุปตฺถมฺภกํ อุปปีฬกํ อุปฆาตกฺเจติ กิจฺจวเสน.
๕๑. ครุกํ อาสนฺนํ อาจิณฺณํ กฏตฺตากมฺมฺเจติ ปากทานปริยาเยน.
๕๒. ทิฏฺธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปราปริยเวทนียํ อโหสิกมฺมฺเจติ ปากกาลวเสน จตฺตาริ กมฺมานิ นาม.
๕๓. ตถา อกุสลํ กามาวจรกุสลํ รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรกุสลฺเจติ ปากานวเสน.
๕๔. ตตฺถ ¶ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมฺเจติ กมฺมทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.
๕๕. กถํ? ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร เจติ กายวิฺตฺติสงฺขาเต กายทฺวาเร พาหุลฺลวุตฺติโต กายกมฺมํ นาม.
๕๖. มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป เจติ วจีวิฺตฺติสงฺขาเต วจีทฺวาเร พาหุลฺลวุตฺติโต วจีกมฺมํ นาม.
๕๗. อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ เจติ อฺตฺราปิ วิฺตฺติยา มนสฺมึเยว พาหุลฺลวุตฺติโต มโนกมฺมํ นาม.
๕๘. เตสุ ปาณาติปาโต ผรุสวาจา พฺยาปาโท จ โทสมูเลน ชายนฺติ.
๕๙. กาเมสุมิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา มิจฺฉาทิฏฺิ จ โลภมูเลน.
๖๐. เสสานิ ¶ จตฺตาริปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺติ.
๖๑. จิตฺตุปฺปาทวเสน ปเนตํ อกุสลํ สพฺพถาปิ ทฺวาทสวิธํ โหติ.
๖๒. กามาวจรกุสลมฺปิ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตํ วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมฺเจติ กมฺมทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.
๖๔. จิตฺตุปฺปาทวเสน ปเนตํ อฏฺวิธํ โหติ.
๖๕. ทานสีลภาวนาปจายนเวยฺยาวจฺจปตฺติทานปตฺตานุโมทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนา ทิฏฺิชุกมฺมวเสน ทสวิธํ โหติ.
๖๖. ตํ ¶ ปเนตํ วีสติวิธมฺปิ กามาวจรกมฺมมิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.
๖๗. รูปาวจรกุสลํ ปน มโนกมฺมเมว, ตฺจ ภาวนามยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ, ฌานงฺคเภเทน ปฺจวิธํ โหติ.
๖๘. ตถา อรูปาวจรกุสลฺจ มโนกมฺมํ, ตมฺปิ ภาวนามยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ. อารมฺมณเภเทน จตุพฺพิธํ โหติ.
๖๙. เอตฺถากุสลกมฺมมุทฺธจฺจรหิตํ อปายภูมิยํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ปวตฺติยํ ปน สพฺพมฺปิ ทฺวาทสวิธํ สตฺตากุสลปากานิ สพฺพตฺถาปิ กามโลเก รูปโลเก จ ยถารหํ วิปจฺจติ.
๗๐. กามาวจรกุสลมฺปิ กามสุคติยเมว ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ตถา ปวตฺติยฺจ มหาวิปากานิ ¶ , อเหตุกวิปากานิ ปน อฏฺปิ สพฺพตฺถาปิ กามโลเก รูปโลเก จ ยถารหํ วิปจฺจติ.
๗๑. ตตฺถาปิ ติเหตุกมุกฺกฏฺํ กุสลํ ติเหตุกํ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต โสฬส วิปากานิ วิปจฺจติ.
๗๒. ติเหตุกโมมกํ ทฺวิเหตุกมุกฺกฏฺฺจ กุสลํ ทฺวิเหตุกํ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต ติเหตุกรหิตานิ ทฺวาทส วิปากานิ วิปจฺจติ.
๗๓. ทฺวิเหตุกโมมกํ ปน กุสลํ อเหตุกเมว ปฏิสนฺธึ เทติ, ปวตฺเต จ อเหตุกวิปากาเนว วิปจฺจติ.
๗๔. อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจติ.
สสงฺขารมสงฺขาร-วิปากานีติ เกจน.
เตสํ ทฺวาทส ปากานิ, ทสาฏฺ จ ยถากฺกมํ;
ยถาวุตฺตานุสาเรน ยถาสมฺภวมุทฺทิเส.
๗๕. รูปาวจรกุสลํ ¶ ปน ปมชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ อุปฺปชฺชติ.
๗๖. ตเทว มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ.
๗๗. ปณีตํ ภาเวตฺวา มหาพฺรหฺเมสุ.
๗๘. ตถา ทุติยชฺฌานํ ตติยชฺฌานฺจ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตาเภสุ.
๗๙. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อปฺปมาณาเภสุ.
๘๐. ปณีตํ ภาเวตฺวา อาภสฺสเรสุ.
๘๑. จตุตฺถชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตสุเภสุ.
๘๒. มชฺฌิมํ ¶ ภาเวตฺวา อปฺปมาณสุเภสุ.
๘๓. ปณีตํ ภาเวตฺวา สุภกิณฺเหสุ.
๘๔. ปฺจมชฺฌานํ ภาเวตฺวา เวหปฺผเลสุ.
๘๕. ตเทว สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา อสฺสตฺเตสุ.
๘๖. อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺติ.
๘๗. อรูปาวจรกุสลฺจ ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา อารุปฺเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ.
๘๘. อิตฺถํ มหคฺคตํ ปฺุํ, ยถาภูมิววตฺถิตํ.
ชเนติ สทิสํ ปากํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
อิทเมตฺถ กมฺมจตุกฺกํ.
จุติปฏิสนฺธิกฺกโม
๘๙. อายุกฺขเยน กมฺมกฺขเยน อุภยกฺขเยน อุปจฺเฉทกกมฺมุนา เจติ จตุธา มรณุปฺปตฺติ นาม.
๙๐. ตถา ¶ จ มรนฺตานํ ปน มรณกาเล ยถารหํ อภิมุขีภูตํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ วา, ตํกมฺมกรณกาเล รูปาทิกมุปลทฺธปุพฺพมุปกรณภูตฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อนนฺตรมุปฺปชฺชมานภเว อุปลภิตพฺพมุปโภคภูตฺจ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาติ, ตโต ปรํ ตเมว ตโถปฏฺิตํ อารมฺมณํ อารพฺภ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ ปริสุทฺธํ อุปกฺกิลิฏฺํ วา อุปลภิตพฺพภวานุรูปํ ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลน, ตเมว วา ปน ชนกภูตํ กมฺมํ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหติ.
๙๑. ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ¶ ตสฺส วีถิจิตฺตาวสาเน ภวงฺคกฺขเย วา จวนวเสน ปจฺจุปฺปนฺนภวปริโยสานภูตํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตสฺมึ นิรุทฺธาวสาเน ตสฺสานนฺตรเมว ตถาคหิตํ อารมฺมณํ อารพฺภ สวตฺถุกํ อวตฺถุกเมว วา ยถารหํ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺเตน ตณฺหานุสยมูลเกน สงฺขาเรน ชนิยมานํ สมฺปยุตฺเตหิ ปริคฺคยฺหมานํ สหชาตานมธิฏฺานภาเวน ปุพฺพงฺคมภูตํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสํ อุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺาติ ภวนฺตเร.
๙๒. มรณาสนฺนวีถิยํ ปเนตฺถ มนฺทปฺปวตฺตานิ ปฺเจว ชวนานิ ปาฏิกงฺขิตพฺพานิ, ตสฺมา ยทิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ ธรนฺเตสฺเวว มรณํ โหติ, ตทา ปฏิสนฺธิภวงฺคานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา ลพฺภตีติ กตฺวา กามาวจรปฏิสนฺธิยา ฉทฺวารคฺคหิตํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตารมฺมณํ อุปลพฺภติ, กมฺมํ ปน อตีตเมว, ตฺจ มโนทฺวารคฺคหิตํ, ตานิ ปน สพฺพานิปิ ปริตฺตธมฺมภูตาเนวารมฺมณานิ.
๙๓. รูปาวจรปฏิสนฺธิยา ปน ปฺตฺติภูตํ กมฺมนิมิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ.
๙๔. ตถา ¶ อรูปปฏิสนฺธิยา จ มหคฺคตภูตํ ปฺตฺติภูตฺจ กมฺมนิมิตฺตเมว ยถารหมารมฺมณํ โหติ.
๙๕. อสฺสตฺตานํ ปน ชีวิตนวกเมว ปฏิสนฺธิภาเวน ปติฏฺาติ, ตสฺมา เต รูปปฏิสนฺธิกา นาม.
๙๘. อารุปฺปจุติยา โหนฺติ, เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา.
ปรมารุปฺปสนฺธี จ, ตถา กามติเหตุกา.
รูปาวจรจุติยา ¶ , อเหตุรหิตา สิยุํ;
สพฺพา กามติเหตุมฺหา, กาเมสฺเวว ปเนตรา.
อยเมตฺถ จุติปฏิสนฺธิกฺกโม.
๙๙. อิจฺเจวํ คหิตปฏิสนฺธิกานํ ปน ปฏิสนฺธินิโรธานนฺตรโต ปภุติ ตเมวารมฺมณมารพฺภ ตเทว จิตฺตํ ยาว จุติจิตฺตุปฺปาทา อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ภวสฺส องฺคภาเวน ภวงฺคสนฺตติสงฺขาตํ มานสํ อพฺโพจฺฉินฺนํ นทีโสโต วิย ปวตฺตติ.
๑๐๐. ปริโยสาเน จ จวนวเสน จุติจิตฺตํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ.
๑๐๑. ตโต ปรฺจ ปฏิสนฺธาทโย รถจกฺกมิว ยถากฺกมํ เอว ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺติ.
๑๐๒. ปฏิสนฺธิภวงฺควีถิโย, จุติเจห ตถา ภวนฺตเร.
ปุน สนฺธิ ภวงฺคมิจฺจยํ, ปริวตฺตติ จิตฺตสนฺตติ.
ปฏิสงฺขายปเนตมทฺธุวํ ¶ , อธิคนฺตฺวา ปทมจฺจุตํ พุธา;
สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา, สมเมสฺสนฺติ จิราย สุพฺพตา.
อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห วีถิมุตฺตสงฺคหวิภาโค นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.