📜
๖. รูปปริจฺเฉโท
๑. เอตฺตาวตา วิภตฺตา หิ, สปฺปเภทปฺปวตฺติกา.
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, รูปํ ทานิ ปวุจฺจติ.
๒. สมุทฺเทสา ¶ วิภาคา จ, สมุฏฺานา กลาปโต.
ปวตฺติกฺกมโต เจติ, ปฺจธา ตตฺถ สงฺคโห.
รูปสมุทฺเทโส
๓. จตฺตาริ มหาภูตานิ, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ ทุวิธมฺเปตํ รูปํ เอกาทสวิเธน สงฺคหํ คจฺฉติ.
๔. กถํ? ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ ภูตรูปํ นาม.
๕. จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย ปสาทรูปํ นาม.
๖. รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อาโปธาตุวิวชฺชิตํ ภูตตฺตยสงฺขาตํ โผฏฺพฺพํ โคจรรูปํ นาม.
๗. อิตฺถตฺตํ ปุริสตฺตํ ภาวรูปํ นาม.
๙. ชีวิตินฺทฺริยํ ชีวิตรูปํ นาม.
๑๐. กพฬีกาโร อาหาโร อาหารรูปํ นาม.
๑๑. อิติ ¶ จ อฏฺารสวิธมฺเปตํ รูปํ สภาวรูปํ สลกฺขณรูปํ นิปฺผนฺนรูปํ รูปรูปํ สมฺมสนรูปนฺติ จ สงฺคหํ คจฺฉติ.
๑๒. อากาสธาตุ ปริจฺเฉทรูปํ นาม.
๑๓. กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ วิฺตฺติรูปํ นาม.
๑๔. รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตา วิฺตฺติทฺวยํ วิการรูปํ นาม.
๑๕. รูปสฺส อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตา ลกฺขณรูปํ นาม.
๑๖. ชาติรูปเมว ¶ ปเนตฺถ อุปจยสนฺตตินาเมน ปวุจฺจตีติ เอกาทสวิธมฺเปตํ รูปํ อฏฺวีสติวิธํ โหติ สรูปวเสน.
ภูตปฺปสาทวิสยา, ภาโว หทยมิจฺจปิ;
ชีวิตาหารรูเปหิ, อฏฺารสวิธํ ตถา.
ปริจฺเฉโท จ วิฺตฺติ, วิกาโร ลกฺขณนฺติ จ;
อนิปฺผนฺนา ทส เจติ, อฏฺวีสวิธํ ภเว.
อยเมตฺถ รูปสมุทฺเทโส.
รูปวิภาโค
๑๘. สพฺพฺจ ปเนตํ รูปํ อเหตุกํ สปฺปจฺจยํ สาสวํ สงฺขตํ โลกิยํ กามาวจรํ อนารมฺมณํ อปฺปหาตพฺพเมวาติ เอกวิธมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิราทิวเสน พหุธา เภทํ คจฺฉติ.
๑๙. กถํ? ปสาทสงฺขาตํ ปฺจวิธมฺปิ อชฺฌตฺติกรูปํ นาม, อิตรํ พาหิรรูปํ.
๒๐. ปสาทหทยสงฺขาตํ ¶ ฉพฺพิธมฺปิ วตฺถุรูปํ นาม, อิตรํ อวตฺถุรูปํ.
๒๑. ปสาทวิฺตฺติสงฺขาตํ สตฺตวิธมฺปิ ทฺวารรูปํ นาม, อิตรํ อทฺวารรูปํ.
๒๒. ปสาทภาวชีวิตสงฺขาตํ อฏฺวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ นาม, อิตรํ อนินฺทฺริยรูปํ.
๒๓. ปสาทวิสยสงฺขาตํ ทฺวาทสวิธมฺปิ โอฬาริกรูปํ สนฺติเกรูปํ, สปฺปฏิฆรูปฺจ, อิตรํ สุขุมรูปํ ทูเรรูปํ อปฺปฏิฆรูปฺจ.
๒๔. กมฺมชํ ¶ อุปาทินฺนรูปํ, อิตรํ อนุปาทินฺนรูปํ.
๒๕. รูปายตนํ สนิทสฺสนรูปํ, อิตรํ อนิทสฺสนรูปํ.
๒๖. จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตวเสน, ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตวเสนาติ ปฺจวิธมฺปิ โคจรคฺคาหิกรูปํ, อิตรํ อโคจรคฺคาหิกรูปํ.
๒๗. วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา ภูตจตุกฺกฺเจติ อฏฺวิธมฺปิ อวินิพฺโภครูปํ, อิตรํ วินิพฺโภครูปํ.
๒๘. อิจฺเจวมฏฺวีสติ-วิธมฺปิ จ วิจกฺขณา.
อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, วิภชนฺติ ยถารหํ.
อยเมตฺถ รูปวิภาโค.
รูปสมุฏฺานนโย
๒๙. กมฺมํ จิตฺตํ อุตุ อาหาโร เจติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺานานิ นาม.
๓๐. ตตฺถ กามาวจรํ รูปาวจรฺเจติ ปฺจวีสติวิธมฺปิ กุสลากุสลกมฺมมภิสงฺขตํ อชฺฌตฺติกสนฺตาเน กมฺมสมุฏฺานรูปํ ปฏิสนฺธิมุปาทาย ขเณ ขเณ สมุฏฺาเปติ.
๓๑. อรูปวิปากทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตํ ¶ ปฺจสตฺตติวิธมฺปิ จิตฺตํ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ปมภวงฺคมุปาทาย ชายนฺตเมว สมุฏฺาเปติ.
๓๒. ตตฺถ อปฺปนาชวนํ อิริยาปถมฺปิ สนฺนาเมติ.
๓๓. โวฏฺพฺพนกามาวจรชวนาภิฺา ปน วิฺตฺติมฺปิ สมุฏฺาเปนฺติ.
๓๔. โสมนสฺสชวนานิ ปเนตฺถ เตรส หสนมฺปิ ชเนนฺติ.
๓๕. สีตุณฺโหตุสมฺาตา ¶ เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตาว อุตุสมุฏฺานรูปํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ ยถารหํ สมุฏฺาเปติ.
๓๖. โอชาสงฺขาโต อาหาโร อาหารสมุฏฺานรูปํ อชฺโฌหรณกาเล านปฺปตฺโตว สมุฏฺาเปติ.
๓๗. ตตฺถ หทยอินฺทฺริยรูปานิ กมฺมชาเนว.
๔๐. ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมฺโภติ.
๔๑. อวินิพฺโภครูปานิ เจว อากาสธาตุ จ. จตูหิ สมฺภูตานิ.
๔๒. ลกฺขณรูปานิ น กุโตจิ ชายนฺติ.
๔๓. อฏฺารส ปนฺนรส, เตรส ทฺวาทสาติ จ.
กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ โหนฺติ ยถากฺกมํ.
๔๔. ชายมานาทิรูปานํ, สภาวตฺตา หิ เกวลํ.
ลกฺขณานิ น ชายนฺติ, เกหิจีติ ปกาสิตํ.
อยเมตฺถ รูปสมุฏฺานนโย.
กลาปโยชนา
๔๕. เอกุปฺปาทา ¶ เอกนิโรธา เอกนิสฺสยา สหวุตฺติโน เอกวีสติ รูปกลาปา นาม.
๔๖. ตตฺถ ชีวิตํ อวินิพฺโภครูปฺจ จกฺขุนา สห จกฺขุทสกนฺติ ปวุจฺจติ. ตถา ¶ โสตาทีหิ สทฺธึ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกํ กายทสกํ อิตฺถิภาวทสกํ ปุมฺภาวทสกํ วตฺถุทสกฺเจติ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. อวินิพฺโภครูปเมว ชีวิเตน สห ชีวิตนวกนฺติ ปวุจฺจติ. อิเม นว กมฺมสมุฏฺานกลาปา.
๔๗. อวินิพฺโภครูปํ ปน สุทฺธฏฺกํ, ตเทว กายวิฺตฺติยา สห กายวิฺตฺตินวกํ, วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ สห วจีวิฺตฺติทสกํ, ลหุตาทีหิ สทฺธึ ลหุตาเทกาทสกํ, กายวิฺตฺติลหุตาทิทฺวาทสกํ, วจีวิฺตฺติสทฺทลหุตาทิเตรสกฺเจติ ฉ จิตฺตสมุฏฺานกลาปา.
๔๘. สุทฺธฏฺกํ สทฺทนวกํ ลหุตาเทกาทสกํ สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกฺเจติ จตฺตาโร อุตุสมุฏฺานกลาปา.
๔๙. สุทฺธฏฺกํ ลหุตาเทกาทสกฺเจติ ทฺเวอาหารสมุฏฺานกลาปา.
๕๐. ตตฺถ สุทฺธฏฺกํ สทฺทนวกฺเจติ ทฺเว อุตุสมุฏฺานกลาปา พหิทฺธาปิ ลพฺภนฺติ, อวเสสา ปน สพฺเพปิ อชฺฌตฺติกเมวาติ.
๕๑. กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-สมุฏฺานา ยถากฺกมํ.
นว ฉ จตุโร ทฺเวติ, กลาปา เอกวีสติ.
กลาปานํ ปริจฺเฉท-ลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;
น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.
อยเมตฺถ กลาปโยชนา.
รูปปวตฺติกฺกโม
๕๒. สพฺพานิปิ ¶ ปเนตานิ รูปานิ กามโลเก ยถารหํ อนูนานิ ปวตฺติยํ อุปลพฺภนฺติ.
๕๓. ปฏิสนฺธิยํ ¶ ปน สํเสทชานฺเจว โอปปาติกานฺจ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววตฺถุทสกสงฺขาตานิ สตฺต ทสกานิ ปาตุภวนฺติ อุกฺกฏฺวเสน, โอมกวเสน ปน จกฺขุโสตฆานภาวทสกานิ กทาจิปิ น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน กลาปหานิ เวทิตพฺพา.
๕๔. คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ ปน กายภาววตฺถุทสกสงฺขาตานิ ตีณิ ทสกานิ ปาตุภวนฺติ, ตตฺถาปิ ภาวทสกํ กทาจิ น ลพฺภติ, ตโต ปรํ ปวตฺติกาเล กเมน จกฺขุทสกาทีนิ จ ปาตุภวนฺติ.
๕๕. อิจฺเจวํ ปฏิสนฺธิมุปาทาย กมฺมสมุฏฺานา, ทุติยจิตฺตมุปาทาย จิตฺตสมุฏฺานา, ิติกาลมุปาทาย อุตุสมุฏฺานา, โอชาผรณมุปาทาย อาหารสมุฏฺานา เจติ จตุสมุฏฺานรูปกลาปสนฺตติ กามโลเก ทีปชาลา วิย, นทีโสโต วิย จ ยาวตายุกมพฺโพจฺฉินฺนา ปวตฺตติ.
๕๖. มรณกาเล ปน จุติจิตฺโตปริสตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติกาลมุปาทาย กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเรตรมุปฺปนฺนานิ จ กมฺมชรูปานิ จุติจิตฺตสมกาลเมว ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตโต ปรํ จิตฺตชาหารชรูปฺจ โวจฺฉิชฺชติ, ตโต ปรํ อุตุสมุฏฺานรูปปรมฺปรา ยาว มตกเฬวรสงฺขาตา ปวตฺตนฺติ.
๕๗. อิจฺเจวํ มตสตฺตานํ, ปุนเทว ภวนฺตเร.
ปฏิสนฺธิมุปาทาย, ตถา รูปํ ปวตฺตติ.
๕๘. รูปโลเก ¶ ปน ฆานชิวฺหากายภาวทสกานิ จ อาหารชกลาปานิ จ น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปฏิสนฺธิกาเล จกฺขุโสตวตฺถุวเสน ตีณิ ทสกานิ ชีวิตนวกฺเจติ จตฺตาโร กมฺมสมุฏฺานกลาปา, ปวตฺติยํ จิตฺโตตุสมุฏฺานา จ ลพฺภนฺติ.
๕๙. อสฺสตฺตานํ ปน จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทาปิ น ลพฺภนฺติ, ตถา สพฺพานิปิ จิตฺตชรูปานิ, ตสฺมา เตสํ ปฏิสนฺธิกาเล ชีวิตนวกเมว, ปวตฺติยฺจ สทฺทวชฺชิตํ อุตุสมุฏฺานรูปํ อติริจฺฉติ.
๖๐. อิจฺเจวํ ¶ กามรูปาสฺีสงฺขาเตสุ ตีสุ าเนสุ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ทุวิธา รูปปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๖๑. อฏฺวีสติ กาเมสุ, โหนฺติ เตวีส รูปิสุ.
สตฺตรเสว สฺีนํ, อรูเป นตฺถิ กิฺจิปิ.
สทฺโท วิกาโร ชรตา, มรณฺโจปปตฺติยํ;
น ลพฺภนฺติ ปวตฺเต ตุ, น กิฺจิปิ น ลพฺภติ.
อยเมตฺถ รูปปวตฺติกฺกโม.
นิพฺพานเภโท
๖๒. นิพฺพานํ ปน โลกุตฺตรสงฺขาตํ จตุมคฺคาเณน สจฺฉิกาตพฺพํ มคฺคผลานมารมฺมณภูตํ วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจติ.
๖๓. ตเทตํ สภาวโต เอกวิธมฺปิ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจติ ทุวิธํ โหติ การณปริยาเยน.
๖๔. ตถา ¶ สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตฺเจติ ติวิธํ โหติ อาการเภเทน.
๖๕. ปทมจฺจุตมจฺจนฺตํ, อสงฺขตมนุตฺตรํ.
นิพฺพานมิติ ภาสนฺติ, วานมุตฺตา มเหสโย.
อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ, รูปํ นิพฺพานมิจฺจปิ;
ปรมตฺถํ ปกาเสนฺติ, จตุธาว ตถาคตา.
อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห รูปสงฺคหวิภาโค นาม
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.