📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาร-ปุราณฏีกา
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๘. ตตฺถ ¶ ¶ เตสุ จตุพฺพิเธสุ ปรมตฺเถสุ, ชาตินิทฺธารณํ. จิตฺตนฺติ จิตฺตํ นาม. วิชานาตีติ วิชานนํ, วิสยานํ วิชานนํ วิสยวิชานนํ. จิตฺตสรูปปริทีปนมิทํ วจนํ. ตสฺส ปน จิตฺตสฺส โก วจนตฺโถ โก สทฺทตฺโถ. วุจฺจเต อาจริเยน. สพฺพสงฺคาหกวเสน สพฺเพสํ จิตฺตานํ สงฺคาหกนยวเสน. อารมฺมณํ จินฺเตติ ชานาตีติ จิตฺตํ, ตทา สพฺพํ จิตฺตํ อธิปฺเปตํ. ชวนวีถิวเสน อตฺตสนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ตทา กุสลากุสลมหากิริยาจิตฺตํ อธิปฺเปตํ. อฺเสํ ชวนานํ อคฺคหณํ กามาวจรชวนานิ เอว เยภุยฺยวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนฺตีติ าปนตฺถํ.
๙. วิจิตฺตํ ¶ กรณํ ยสฺส ตํ วิจิตฺตกรณํ, ตสฺส ภาโว วิจิตฺตกรณา. ‘‘อิมสฺส รูปสฺส อุทฺธํ อิทํ โหตุ, เหฏฺา อิทํ โหตุ, อุภยปสฺเส อิท’’นฺติ จินฺเตตฺวา ยถาจินฺติเตน กเมน เสสจิตฺตรูปนิปฺผาทนํ โหติ, เอวํ ยํ กิฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว กรียติ. เอวํ วิจิตฺตกรณตาย จิตฺตํ. ตทา กรณตาย จิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตํ. อิทํ ตทฺธิตปทํ. วา อยํ อฺโ นโย ¶ . ตํ อตฺตโน จิตฺตตาย อฺเทว สราคํ จิตฺตํ, อฺํ สโทสํ, อฺํ สโมหํ. อฺํ กามาวจรํ, อฺํ รูปาวจราทิเภทํ. อฺํ รูปารมฺมณํ, อฺํ สทฺทาทิอารมฺมณํ. รูปารมฺมเณสุปิ อฺํ นีลารมฺมณํ, อฺํ ปีตาทิอารมฺมณํ. สทฺทาทิอารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย. สพฺเพสุปิ เตสุ อฺํ หีนํ, อฺํ มชฺฌิมํ, อฺํ ปณีตํ. หีนาทีสุปิ อฺํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อฺํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีริยาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีมํสาธิปเตยฺยํ, ตสฺมา ยสฺส อิเมสํ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน อตฺตโน จิตฺตตาย จิตฺตํ. จิตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จิตฺตํ. ตทา สพฺพํ จิตฺตํ. ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ วิจิตฺเต จิตฺตสฺส กมฺมํ จิตฺตกมฺมํ, จิตฺตกมฺมเมว จิตฺตกมฺมกํ, จิตฺตกมฺมเก วิจิตฺเต อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร จิตฺตสมฺมุติ จิตฺตสทฺโท วิฺาเณ จิตฺเต วิฺุนา ทฏฺพฺโพ.
ตํ ปน สพฺพสงฺคาหกวเสน จินฺเตตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ จิตฺตํ. สารมฺมณโต สารมฺมณภาเวน เอกวิธํ. สวิปากาวิปากโต สวิปากาวิปากวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ตสฺมึ ทุวิเธ จิตฺเต สวิปากํ นาม จิตฺตํ กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ, กุสลากุสลภาเวน อกถิตนฺติ อตฺโถ. กุสลชาติ อกุสลชาติ อพฺยากตชาตีติ ชาติเภทโต ติวิธํ.
ตตฺถ ตสฺมึ วจเน ‘‘กุสล’’นฺติ เอตสฺส สทฺทสฺส ปน โก วจนตฺโถ.
๑๐. กุจฺฉิตานํ สลนโต ปาปกานํ ธมฺมานํ กมฺปนโต วิทฺธํสนโต. กุจฺฉิเตนากาเรน สยนฺตีติ กุสา, กุสานํ อกุสลสงฺขาตานํ ลวเนน ฉินฺทนโต. กุจฺฉิเต สาติ ตนุํ กโรตีติ กุสํ, กุเสน าเณน ลาตพฺพตฺตา คเหตพฺพตฺตา. วา อยํ อฺโ นโย.
๑๑. กุสลสทฺโทยํ ¶ อยํ กุสลสทฺโท เฉเก อตฺเถ อาโรคฺยตฺเถ อนวชฺชตฺเถ อิฏฺวิปาเก อตฺเถปิ ทิฏฺโ อมฺเหหิ. อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร อนวชฺชาทิเก อตฺเถ ทิฏฺโ. อาทิ-สทฺเทน อาโรคฺยตฺถอิฏฺวิปากตฺถา ¶ คเหตพฺพา. ทิฏฺโ ยสฺมา, ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ. นตฺถิ อวชฺชํ กิเลสาวชฺชํ กิเลสโทโส กิเลสทรโถ เอตสฺสาติ อนวชฺชํ, กมฺเมน วิปจฺจียเตติ วิปาโก, อิฏฺานิฏฺาทิอารมฺมณานุภวนวเสน, อตฺตโน สภาเวน จ อิฏฺโ วิปาโก เอตสฺสาติ อิฏฺวิปากํ, อนวชฺชเมว อิฏฺวิปากํ, ตํ ลกฺขียติ อเนน อวิฺาตํ ลกฺขิตพฺพํ กุสลนฺติ ลกฺขณํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ. อนวชฺชอิฏฺวิปากเมว กุสลํ. นนุ กถํ สยเมว อตฺตโน ลกฺขณํ ภเวยฺยาติ โจทนา ภเวยฺย วิฺาตาวิฺาตสทฺทตฺถภาเวน ลกฺขณลกฺขิตพฺพภาวยุตฺติโต. กุสลสทฺทตฺถวเสน หิ อวิฺาตํ อปากฏํ กุสลํ ลกฺขิตพฺพํ โหติ. อนวชฺชอิฏฺวิปากสทฺทตฺถวเสน วิฺาตํ ปากฏํ กุสลํ ลกฺขณํ โหติ. อกุสลวิทฺธํสนรสํ อกุสลานํ วิทฺธํสนํ อกุสลวิทฺธํสนํ, ตํ รโส กิจฺจเมตสฺสาติ อกุสลวิทฺธํสนรสํ, อกุสลวิทฺธํสนกิจฺจํ. โวทานภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ โวทานปจฺจุปฏฺานํ, โวทานอุปฏฺานาการํ โวทานคยฺหาการํ. วา อยํ อฺโ นโย. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณเมว กุสลํ, วชฺชปฏิปกฺขลกฺขณํ กุสลนฺติ อตฺโถ. โวทานภาวรสํ โวทานภาวสมฺปตฺติกํ. อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ อิฏฺวิปากผลํ. โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ ปทฺจ ตํ านฺจาติ ปทฏฺานํ, อุโภ การณตฺถาธิวจนํ, ตสฺมา อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทโส สิยา, โยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ เอตสฺสาติ โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.
สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณํ ¶ อกุสลํ. ตทุภยวิปรีตํ เตหิ อุภเยหิ กุสลากุสเลหิ วิปรีตํ อวิปากลกฺขณํ เอตสฺสาติ ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ อพฺยากตํ. วา อยํ อฺโ นโย. อวิปาการหํ วิปากสฺส อนนุจฺฉวิกํ.
สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ สวตฺถุกํ หทยวตฺถุกํ, อวตฺถุกํ หทยวตฺถุวิรหิตํ.
๑๒. อุทฺทานโต สงฺเขปวเสน กิเลสวตฺถุวเสน ทุเว กามา โหนฺติ. ฉนฺทราโคว กิเลโส, เตภูมเก ปวตฺตํ วฏฺฏสหิตํ วตฺถุ, วสติ กิเลโส เอตฺถาติ วตฺถุ.
๑๓. กิเลสกาโม วตฺถุํ กาเมติ อิจฺฉติ, วตฺถุ กิเลสกาเมน กามียติ อิจฺฉียตีติ กตฺตุการกกมฺมการกทฺวเย สาธนทฺวเย เอส เอโส ทุวิโธปิ กาโม สิชฺฌติ.
๑๔-๕. โส ¶ อยํ ทุวิโธปิ กาโม ยสฺมึ ปเทเส สมฺปตฺตีนํ วเสน อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา โส ปน ปเทโส จตุปายานํ ฉนฺนํ เทวานํ มนุสฺสานํ วเสน เอว เอกาทสวิโธ โหติ.
๑๖. กาโมวจรตีติ เอตฺถ เอตสฺมึ เอกาทสวิเธ ปเทเส กาโม อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา โส ปเทโส อสฺส กามสฺส อเนน กาเมน อภิลกฺขิตตฺตา กามาวจรสฺิโต. อภิลกฺขิตสทฺทปฺปโยเค ตติยตฺเถ ‘‘อสฺสา’’ติ ฉฏฺี โหตีติ สทฺทสตฺถวิทู ปนฺติ. สสตฺถาวจโร ปเทโส วิย สตฺเต สสนฺติ หึสนฺติ เตหีติ สตฺถา, สห สตฺเถหีติ สสตฺถา, สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ เอตฺถาติ สสตฺถาวจโร. ยถา หิ ยสฺมึ ปเทเส สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ, โส ปเทโส วิชฺชมาเนสุปิ ¶ อฺเสุ ทฺวิปทจตุปฺปเทสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘สสตฺถาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ, เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ รูปาวจราทีสุ ตตฺถ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา อยํ ปเทโส ‘‘กามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ.
๑๗. ยถา รูปภโว อุตฺตรปทสฺส โลปํ กตฺวา รูปนฺติ วุตฺโต, เอวํ ตถา สฺวายํ โส อยํ เอโส กามาวจโร อุตฺตรปทสฺส โลปํ กตฺวา กาโม อิติ สฺิโต กาโม นาม อุทีริโต ปณฺฑิเตน กถิโต.
๑๘. ตสฺมึ กาเม อิทํ จิตฺตํ ตสฺมึ กามาวจเร สทา อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา กามาวจรํ อิติ เอวํ กามฆาตินา กามานํ วินาสเกน พุทฺเธน กถิตํ. กิฺจาปิ เอตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม เยภุยฺเยน อวจรณโต ‘‘สงฺคามาวจโร’’ติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ ‘‘สงฺคามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ, ถลจรชลจรา ปาณิโน อถเล อชเล ิตาปิ ‘‘ถลจรชลจรา’’ตฺเวว วุจฺจนฺติ, เอวํ อิทํ อฺตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามาวจรเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อารมฺมณกรณวเสน วา เอตฺถ กาโม อวจรตีติปิ กามาวจรํ. กามฺเจส รูปารูปาวจเรสุปิ อวจรติ, ยถา ปน วทตีติ วจฺโฉ, มหิยํ เสตีติ มหึโสติ วุตฺเต น ยตฺตกา วทนฺติ, มหิยํ วา เสนฺติ, สพฺเพสํ ตํ นามํ โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
๑๙. ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม กามภวสงฺขาเต กาเม ปฏิสนฺธึ อวจารยติ, อิติ ตสฺมา กามาวจรํ ¶ . อิติ เอวํ วา อยํ อฺโ นโย. ตตฺร ตสฺมึ กามาวจเร ปริยาปนฺนํ อนฺโตคธํ, อิติ ตสฺมา กามาวจรํ.
๒๐. อฏฺวิธํ จิตฺตํ กามาวจรสฺิตํ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ. ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสเนว ปฺุกิริยา เอว เตสํ เตสํ ผลานิสํสานํ ¶ วตฺถูนิ การณานีติ ปฺุกิริยวตฺถูนิ, เตสํ วโส, เตน ปวตฺตติ.
๒๑. ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ เวยฺยาวจฺจํ ธมฺมเทสนา อนุโมทนา ทิฏฺิชุภาโว สํสุติ ธมฺมสฺสวนฺจ อปจาโย อปจายนํ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺุานิ เอว วตฺถูนิ ปฺุวตฺถูนิ, เตสํ ปเภโท ปฺุวตฺถุปฺปเภโท เยฺโย ปณฺฑิเตน ชานิตพฺโพ.
๒๒-๓. คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา สีลมเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ธมฺมเทสนา ธมฺมสฺสวนํ ทิฏฺิอุชุกา ภาวนามเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ทส ปฺุกิริยาปิ จ ตีณิ เอว สมฺโภนฺติ.
๒๔. สพฺพานุสฺสติปฺฺุจ ปสํสา สรณตฺตยํ รตนตฺตยคุณปสํสา จ เอเต ทิฏฺิชุกมฺมมฺหิ สงฺคยฺหนฺติ, ตสฺมึ สงฺคหปาปุเณ สํสโย สนฺเทโห นตฺถิ.
๒๕. ปุริมา เจตนา ตโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตา เจตนา, มฺุจเจตนา ปจฺจุปฺปนฺนา เจตนา, ปรเจตนา ปจฺฉากาเล ปวตฺตา เจตนา, ติสฺโสปิ เจตนา ทานมเย ปฺุเ โหนฺติ. เอวนฺติ ยถา ติสฺโสปิ เจตนา ทานมเย ปฺุเ โหนฺติ, เอวํ ตถา ทานมยปฺุโต เสเสสุปิ สีลมยภาวนามเยสุ ติสฺโส เจตนา ปณฺฑิโต ทีปเย กเถยฺย.
หิ สจฺจํ ยทา ปน โย ปุคฺคโล เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ อาคมฺม ปฏิจฺจ. ปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เทสกาลกลฺยาณมิตฺตาทโย คหิตา. อฺํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ อฺ-คฺคหเณน สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธิทิฏฺิตากุสลกิริยานิสํสทสฺสิตาโสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาทีนํ สงฺคโห. อตฺถิ ทินฺนํ ทานสฺส ผลํ อตฺถิ. อาทิ-สทฺเทน ¶ อตฺถิหุตาทโย คหิตา. ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา. ปเรหิ อนุสฺสาหิโต อโจทิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ ¶ กโรติ. ทานาทีนีติ วจเนน เทยฺยธมฺมํ นิสฺสาย ปวตฺตทานเจตนา คเหตพฺพา. ตทา อสฺส ปุคฺคลสฺส. สงฺขรณํ สงฺขาโร, นตฺถิ สงฺขาโร เอตสฺสาติ อสงฺขาโร, ตํ เอว อสงฺขาริกํ, อปฺปโยคนฺติ อตฺโถ. วุตฺตนเยนาติ วุตฺตนโย นาม ‘‘เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติ’’นฺติ วจนํ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร นาม อตฺตโน วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺส อธิวจนํ, ปรสฺส วา ปวตฺตปุพฺพปฺปโยคสฺส อธิวจนํ. อยมสฺส อธิปฺปาโย – ยทา โย ‘‘ทานาทีนิ กริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ สมุปฺปาเทตฺวา นากาสิ, ปจฺฉา อตฺตโน ปุพฺพเจตนาย อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทา สสงฺขาริกํ โหติ, อตฺตโน ปุพฺพปฺปโยเคน สห ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ปฏิปตฺติทสฺสเนน ปฏิปชฺชิตพฺพา สีลาทีหิ ปฏิปชฺชนฺติ ชานนฺติ คจฺฉนฺติ วา นิพฺพานํ เอตายาติ ปฏิปตฺติ, ตาย ทสฺสนํ ปฏิปตฺติทสฺสนํ, เตน. ชาโต ปริจโย เอเตสนฺติ ชาตปริจยา. สหสาติ เวเคน. จตูสุปิ วิกปฺเปสุ ทสฺเสยฺย.
๒๖. ทสปฺุกฺริยาทีนํ วเสน จ พหูนิปิ ภวนฺติ เอตานิ ปน จิตฺตานิ ทสปฺุกิริยาทีนํ วเสนปิ พหูนิปิ ภวนฺติ อิติ เอวํ ปกาสเย ภควา ปกาเสยฺย.
สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;
กามาวจรปฺุานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเสติ. –
กามาวจรปฺุานิ สตฺตรส สหสฺสานิ จ ทฺเว สตานิ จ อสีติ จ ภวนฺติ, อิติ วจนํ วินิทฺทิเส อาจริโย กเถยฺย.
ทสปฺุกฺริยาวตฺถุ, ฉทฺวาราธิปตีหิ จ;
กายาทีหิ จ ตีเหว, หีนาทีหิ จ ตีหิ ตุ.
ทฺวีสุ ¶ ภเวสุ กามภวรูปภเวสุ. ปฏิปทาทิเภทโต ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขาปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ, สุขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, สุขาปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ. รูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ รูปาวจเร ปวตฺตสฺส ภาวนาปฺุสฺส วเสน ปวตฺตํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ รูปาวจเร อุปปตฺติยา ปฏิสนฺธิยา นิปฺผาทกํ โหติ.
สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ ¶ อรูปาวจรํ ยทา กามรูเป ชายติ, ตทา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายติ, อิติ ตสฺมา สวตฺถุกํ นาม ชาตํ. ยทา อรูเป ชายติ, ตทา หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายติ, อิติ ตสฺมา อวตฺถุกํ นาม ชาตํ.
อากาสานฺจายตนสฺส กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ อารมฺมณํ. วิฺาณฺจายตนสฺส ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺมึ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ วิฺาณํ จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ. อากิฺจฺายตนสฺส ตสฺส อปคโม ตสฺส อากาสานฺจายตนสฺส อปคโม อภาโว โวหาโร อารมฺมณํ โหติ. เนวสฺานาสฺายตนสฺส อากิฺจฺายตนํ อารมฺมณํ โหติ.
รูเป สฺา รูปสฺา. สฺาสีเสน จิตฺตมฺปิ คหิตํ. สมติกฺกมา กสิณุคฺฆาฏิมากาสสมติกฺกมเนน. ปฏิเฆ ทฺวารารมฺมณานํ สงฺฆฏฺฏเน ปวตฺตา สฺา ปฏิฆสฺา. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ อธิวจนํ. ตาสํ ปฏิฆสฺานํ ทฺวิปฺจวิฺาณานํ อตฺถงฺคมา อตฺถงฺคเมน. นานา อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตํ, อารมฺมณํ, นานตฺเต นานาสภาเว ปวตฺตา สฺา นานตฺตสฺา, นานา อตฺตา สภาโว เอติสฺสาติ วา นานตฺตา, สาเยว สฺา นานตฺตสฺา, กามาวจรสฺาติ อตฺโถ. ตาสํ นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อมนสิกาเรน.
นิยตานิยตวตฺถุกเภทโตติ ¶ โสตาปตฺติมคฺโค นิยตวตฺถุโก. กสฺมา? กามรูเปสุเยว หทยวตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโต. อิตเร ปน ตโย มคฺคา อนิยตวตฺถุกา. กสฺมา? กามรูเปสุ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายนฺติ, อรูเป หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายนฺติ, ตสฺมา อนิยตวตฺถุกา. ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ สฺุตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตสงฺขาเตหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ.
ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนา. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสาเยว สํโยชนา สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนา, เตสํ ปหานํ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนปฺปหานํ, ตํ กโรตีติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนปฺปหานกรํ, โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ. มาโนปิ เอกเทสโต อปายคามิโกเยว ปหิยฺยเต. โสตาปตฺติมคฺเคน นิสฺเสสโต น ปหิยฺยเต. เสสกิเลเสสุปิ ¶ เอเสว นโย. อุทฺธจฺจํ ปน เอกเทสโตปิ อปายคามิกมฺปิ น ปหิยฺยติ. สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ. โสตาปตฺติมคฺเคน นาสิตสํโยชนานํ ปหานํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? ปมมคฺคโต ทุติยมคฺคสฺส มหนฺตตฺตา ปมมคฺเคน นาสิตา สํโยชนา ทุติยมคฺเคน นาสิตาติ ปฺายติ, อิติ ยสฺมา, ตสฺมา น วุตฺตํ. ตติยจตุตฺถมคฺเคสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ เอตสฺมึ โลกุตฺตรจิตฺเต. เอเกกนฺติ วิจฺฉาวเสน วุตฺตํ. มคฺคานุรูปนฺติ วจนํ ปมมคฺคสฺส ปมผลฺจ อนุรูปนฺติ วิฺาปนตฺถํ.
๒๘. กาเม อฏฺเว กามาวจเร อฏฺ เอว จิตฺตานิ, รูเป รูปภเว ปฺจ จิตฺตานิ, อรูปิสุ จตฺตาริ จิตฺตานิ, อนุตฺตรานิ โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาริ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน กุสลานิ จิตฺตานิ เอกวีสติ โหนฺติ.
๒๙. กุสลากุสลาปคเตน ¶ สตา มุนินา กุสลโต, อกุสลโต จ อปคเตน สตา สติสมฺปนฺเนน กุสเล กุสเลน เฉเกน วสินา ปฺจวสีหิ สมนฺนาคเตน ยํ กุสลจิตฺตํ จตุภูมิคตํ จตูสุ ภูมีสุ ปวตฺตํ สกลํ สพฺพํ ลปิตํ กถิตํ, ตํ กุสลจิตฺตํ มยาปิ พุทฺธทตฺตาจริเยน ลปิตํ กถิตํ.
นิยตานิยตวตฺถุวเสนาติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตทฺวยํ กาเมเยว หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายติ, อฺภูมีสุ น ชายติ, ตสฺมา นิยตวตฺถุกํ โหติ. อิตรานิ ปน อกุสลานิ กามรูเปสุ อุปฺปชฺชนกาเล หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายนฺติ, อรูเป หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายนฺติ, ตสฺมา อนิยตวตฺถุกานิ, เตน. ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จาติ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธึ น ชเนติ. ยทิ ปฏิสนฺธึ ชเนยฺย, อปาเยสุเยว ชเนยฺย. กสฺมา? โสตาปตฺติมคฺเคน เอกเทสโต อปายคามิกมฺปิ น ชหิตํ, สพฺพํ น ชหิตนฺติ อตฺโถ. โสปิ มคฺโค อปายคามี น โหติ. อฺเ ปน กิเลสา เอกเทสวเสน อปายคามิกา ชหิตา, เตน ปมมคฺเคนาติ ตสฺมา น ชเนติ. เอกาทสวิธํ ปน ปฏิสนฺธึ ชเนติ, เตน.
ทิฏฺมงฺคลาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สุตมงฺคลาทีนิ คหิตานิ. สารโต อุตฺตมโต ปจฺเจติ สทฺทหติ. สภาวติกฺเขน สภาโว ติกฺโข เอตสฺสาติ สภาวติกฺขํ, เตน สภาวติกฺเขน.
อสฺส ¶ ปน ปฏิฆสมฺปยุตฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ อกุสลกมฺเมสุ ติกฺขปฺปวตฺติกาเล อสงฺขาริกสฺส อุปฺปตฺติ, มนฺทปฺปวตฺติกาเล สสงฺขาริกสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
ตสฺส โมมูหสฺส.
ทุกฺขวิเสสสฺส ทุกฺขนานตฺตสฺส.
๓๐. โลภมูลวเสน ¶ อฏฺ จิตฺตานิ, โทสมูลวสา ทุเว จิตฺตานิ, โมหมูลวเสน ทฺเว จิตฺตานิ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อกุสลานิ ทฺวาทสปฺปการานิ สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๓๑. ยํ ปาปมานสํ ยํ อกุสลจิตฺตํ ปาปาปาเปสุ ปาปอปาเปสุ กุสลากุสเลสุ อปาเปน อปฺปวตฺเตน ปาปาปาปปฺปหีเนน วุตฺตํ อีริตํ กถิตํ, ตํ ปาปมานสํ ตํ อกุสลจิตฺตํ มยา สมุทาหฏํ กถิตํ.
ยถา ปนสฺส ยถา ปน อสฺส วิปากสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ทานาทีนํ ทสปฺุกิริยวตฺถูนํ วเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, อิทํ วิปากจิตฺตํ ตถา น ปวตฺตติ. หิ สจฺจํ อิทํ วิปากํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุ กามาวจรธมฺมนฺโตคเธสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ กุสลสมฺปยุตฺตธมฺมโต อสฺส วิปากสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ นานตฺเต อสติปิ อิทํ วิปากํ อาทาสตลาทีสุ ธมฺมชาเตสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ. อยมสฺสาธิปฺปาโย – ยถา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ มุเข จลิเต จลติ, อจลิเต น จลติ, มุขสฺส การณํ วินา มุขนิมิตฺตสฺส วิย การณํ นตฺถิ, เอวํ กุสลการณา วิปากสฺส อฺํ การณํ นตฺถิ, นิรุสฺสาหํ วิปากํ.
๓๒. กามาวจรเทวานํ มนุสฺสานํ อิเม อฏฺ มหาวิปากา ทุเหตุกติเหตุกานํ กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานฺจ ปฏิสนฺธิโย ภวนฺติ.
๓๓-๔. ตโต ปรํ ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา พลวารมฺมเณ อติมหนฺตวิภูตารมฺมเณ ¶ ตทารมฺมณฺจ หุตฺวา ตโต ปรํ มรณกาลสฺมึ จุติ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ ¶ , เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จตูสุ าเนสุ วิปจฺจนฺติ วิปากภาเวน ชายนฺติ.
๓๕. สภูมิกุสเลเหว มหาปากา สมา วินา มหาปากา กมฺมทฺวารํ กมฺมการณํ วินา, กมฺมฺจ มหาปฺุานํ กิริยวตฺถุกํ วินา วชฺเชตฺวา สภูมิกุสเลเหว อตฺตโน ภูมิยํ ปวตฺเตหิ กุสเลหิ เอว สมา สทิสา. กมฺมทฺวารํ นาม กายวิฺตฺติกมฺมทฺวารํ, วจีวิฺตฺติกมฺมทฺวารํ, ภวงฺคสงฺขาตํ มโนทฺวารํ, อิติ ติวิธํ กมฺมทฺวารํ กมฺมการณํ. กมฺมํ นาม อฏฺกามาวจรกุสลเจตนา อิธ อธิปฺเปตา.
๓๖. ปากา กุสลวิปากา อวิฺตฺติชนตฺตา จ วิฺตฺติ จ วิฺตฺติ จ วิฺตฺติวิฺตฺติโยติ วตฺตพฺเพ สรูเปกเสสํ กตฺวา ‘‘วิฺตฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตา ชเนนฺตีติ วิฺตฺติชนา, น วิฺตฺติชนา อวิฺตฺติชนา, เตสํ ภาโว อวิฺตฺติชนตฺตํ. ตสฺมา อวิฺตฺติชนตฺตา กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติสงฺขาตานํ กมฺมทฺวารานํ อชนกตฺตา มโนทฺวารสงฺขาตสฺส กมฺมทฺวารสฺส วเสน จ อปฺปวตฺตนโต อวิปากสภาวโต จ อกมฺมภาวโต จ อปฺปวตฺตนโต เจว ปฺุกิริยวตฺถุวเสน อปฺปวตฺตนโต เจว ปฺุเหิ โน สมา อสทิสา.
๓๗-๙. ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ เตสเมกนฺตโต เตสํ วิปากานํ เอกนฺตโต ปริตฺตารมฺมณตฺตา กามาวจรารมฺมณตฺตา เตสุ วิปาเกสุ สตฺตปฺตฺติการมฺมณา กรุณามุทิตา กทาจิ กิสฺมิฺจิ กาเล น ชายนฺติ, ตถา เอวํ ติสฺโส ปน วิรติโย เอเตสุ วิปาเกสุ น ชายนฺติ, หิ กสฺมา การณา น ชายนฺติ, ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาติ กุสลา นามาติ สตฺถุนา วุตฺตา ยสฺมา การณา, ตสฺมา น ชายนฺติ. ตถาธิปติโนเปตฺถ ตถา เอวเมว จตฺตาโร อธิปติโนปิ เอเตสุ วิปาเกสุ น สนฺติ. กสฺมา ¶ ? ฉนฺทาทีนิ ธมฺมชาตานิ ปุเรตรํ กตฺวา อนุปฺปชฺชนโต น สนฺติ, อิติ วจนํ วินิทฺทิเส อาจริโย กเถยฺย.
๔๐. อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปน ปฺุโต วิปาเกสุ อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปฺุโต กุสลโต อาคมนวเสน เยฺยํ. ตตฺถ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มเตน มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตจลนํ วิย อสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก อสงฺขาโร โหติ, สสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก สสงฺขาโร โหติ, เอวํ อาคมนวเสน เยฺยํ. ปจฺจยโต เจว เยฺยํ ตตฺถ เอกจฺจานํ ¶ อาจริยานํ มเตน พลวนฺเตหิ วิภูเตหิ ปจฺจเยหิ กมฺมาทีหิ อุปฺปนฺโน อสงฺขาโร ทุพฺพเลหิ สสงฺขาโรติ เอวํ ปจฺจยวเสน วิฺเยฺยํ ชานิตพฺพํ.
๔๑-๒. หีนาทีนํ ปฺุานํ วิปากตฺตา หีนาทโย วิปากา ปฺุวาทินา ชิเนน ปริทีปิตา ภวนฺติ, อิติ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปวตฺตํ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ เอกนฺเตน สวตฺถุกํ กามโลกสฺมึ ชายเต, อฺตฺถ ปน อฺาสุ ภูมีสุ น ชายเต.
วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณนฺติ จกฺขุวิฺาณสฺส รูปเมว อารมฺมณํ, น สทฺทาทโย. เสสตฺตยํ ยทา จกฺขุวิฺาเณน คหิตํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทาสฺส รูปํ อารมฺมณํ โหติ. ยทา โสตวิฺาเณน คหิตํ, ตทาสฺส สทฺโท อารมฺมโณ โหติ. ยทา ฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ คหิตานิ อารมฺมณานิ กโรนฺติ, ตทาสฺส คนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ โหนฺติ. มโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ยทา ตทารมฺมณํ โหติ, ตทา ฉอารมฺมณํ โหติ, เอวํ อนิยตารมฺมณํ โหติ.
รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคโม ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ เอตสฺสาติ อปคมปทฏฺานํ, ตาย อาวชฺชนํ ¶ กตฺวา ิตาย จกฺขุวิฺาเณน ทสฺสนกิจฺจํ กรียตีติ อตฺโถ. ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ สมฺปฏิจฺฉนภาเวน คยฺหาการํ. สนฺตีรณาทิรสา โสมนสฺสยุตฺตา มโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณตทารมฺมณรสา, อุเปกฺขายุตฺตา ปน สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา สนฺตีรณาทิภาเวน คยฺหาการํ.
๔๓. กามาวจรปฺุสฺส กามาวจรกุสลสฺส โสฬส วิปากา โหนฺติ. อิติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ วจนํ ติเหตุกปฺุสฺส อุกฺกฏฺสฺส วเสน อาจริโย ปริทีปเย. อยเมตฺถ อตฺโถ – ฉนฺทาธิปเตยฺยาทีนํ วเสน อุกฺกฏฺติเหตุกกุสลํ กามสุคติยํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต อฏฺ อเหตุกกุสลวิปากานิ, อฏฺ มหากุสลวิปากานีติ โสฬส ปากานิ นิปฺผาเทติ.
๔๔. กุสลานุคตํ กตฺวา ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ วิปากจิตฺตํ กุสลานุคตํ กุสลํ อนุคตํ กตฺวา มหคฺคตกุสลจิตฺเตน สมานํ กตฺวา ภควตา ภาชิตํ เทสิตํ. กึ เกน การเณน? กามาวจรปฺุํว กามาวจรกุสลํ อิว อสมานผลํ นตฺถิ ยโต ยสฺมา การณา, ตสฺมา ¶ วิปากํ กุสลานุคตํ กตฺวา ภควตา ภาชิตํ เทสิตํ. กามาวจรปฺุํวาติ ยถา อฏฺวิเธสุ กามาวจรกุสเลสุ อุกฺกฏฺติเหตุกกุสลํ กามสุคติยํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต โสฬส กุสลวิปากานิ นิปฺผาเทติ, ติเหตุกโอมกฺจ ทุเหตุกอุกฺกฏฺฺจ กามสุคติยํ ทุเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต ติเหตุกวิรหิตานิ อเหตุกทุเหตุกสงฺขาตานิ วิปากานิ นิปฺผาเทติ, ทุเหตุกโอมกํ ปน กามสุคติยํ อเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต อฏฺ อเหตุกวิปากานิ นิปฺผาเทติ, เอวํ กามาวจรปฺุํ อสมานผลํว โหติ.
๔๕. คชาทีนํ ¶ ฉายา คชาทิสทิสา โหติ ยถา, เอวํ มหคฺคตวิปากํ สพฺพถา สพฺพปกาเรน อตฺตโน กุสเลเหว สมานํ โหติ.
๔๖-๗. กามาวจรปฺุํว นาปราปริยเวทนํ อิทํ มหคฺคตกุสลํ กามาวจรปฺุํว อปราปริยเวทนํ อปรสฺมึ ภเว ผลทายกํ น โหติ, ฌานา อปริหีนสฺส ภวคามิโน ปฏิสนฺธิคามิโน สตฺตสฺส กุสลานนฺตรํเยว ผลํ อุปฺปชฺชติ, อิติ จ าปนตฺถํ เอตสฺส มหคฺคตวิปากสฺส กุสลานุคตํ กุสลานุคมนํ ภควตา กตํ.
๔๘. เอตฺถ เอตสฺมึ มหคฺคตวิปาเก ปฏิปทากฺกโม เตสฺจ หีนาทีนํ เภทโต ฌานาคมนโต มหคฺคตกุสลฌานสฺส อาคมนวเสน วิภาวินา ปณฺฑิเตน เวทิตพฺโพ.
๔๙. เอตฺถ วิปาเก ฉนฺทาทิอธิปตีนํ อภาโว, อยเมว วิเสสโต กุสลโต อยํ เอว วิเสโส, เสสํ สพฺพปการํ อวิเสเสน กุสเลน สมํ มตํ กถิตํ ภควตา.
๕๐. สฺุตํ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ สฺุตํ อนตฺตา, อนิมิตฺตํ อนิจฺจํ, อปฺปณิหิตํ ทุกฺขํ อิติ เอตานิ ตีณิ นามานิ มคฺคสฺส อนนฺตเร จตุพฺพิธสฺส มคฺคสฺส อนนฺตเร จตุพฺพิเธ ผเล โหนฺติ.
๕๑. ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ มคฺคานนฺตเร ปวตฺตผลโต อฺสฺมึ กาเล วฬฺชนผเลสุ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนกาเลสุ เอตานิ ตีณิ นามานิ น ลพฺภนฺเต, ผเลหิ วิปสฺสนาวเสเนว อนตฺตอนิจฺจทุกฺขสงฺขาตานํ ¶ ติณฺณํ วิปสฺสนานํ วเสน เอว ตานิ ตีณิ นามานิ ลพฺภเร ผเลหิ ลพฺภนฺเต.
๕๒. โหนฺติ ¶ สาธิปตีเนว โลกุตฺตรผลานิ ตุ เอกนฺตโต สาธิปตีนิ เอว โหนฺติ, โลกุตฺตรผลานิ เปตฺวา อฺสฺมึ วิปาเก อธิปตี นตฺถิ.
๕๓. มคฺโค อตฺตโน มคฺคภาเวน มคฺโค นาม วุจฺจเต ภควตา. ผลํ มคฺคํ อุปาทาย อฏฺงฺคิกมคฺคํ นิสฺสยํ กตฺวา มคฺโค นาม อิติ วจนํ วุจฺจเต ภควตา.
๕๔. อิเม สตฺต อกุสลวิปากา. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, ตสฺสทิสตฺตา โคจโร อารมฺมณนฺติ อตฺโถ, อนิฏฺโ จ อนิฏฺมชฺฌตฺโต จ อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตา, เตเยว โคจโร อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจโร, ตสฺมึ อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร วตฺตนฺติ. สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต เต อฏฺ อเหตุกกุสลวิปากา สุขาทิตฺตยยุตฺตา สุขโสมนสฺสอุเปกฺขาเวทนาหิ สหคตา. ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม อิเม สตฺต อเหตุกอกุสลวิปากา ทุกฺขุเปกฺขาเวทนาหิ สหคตา.
๕๕. เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ ปากสาสนปูชิโต สุคโต. กึ วิสิฏฺโ? ปากํ นาม อสุรํ, ตํ สาสติ, ปาเกน อตฺตโน ปฺุผเลน เทเว อนุสาสตีติ วา ปากสาสโน, โก โส? สกฺโก. เตน ปากสาสเนน ปูชิโต สวิปากาวิปาเกสุ กุสลวิปากกิริเยสุ กุสโล เฉโก เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปากํ จิตฺตํ ฉตฺตึสปฺปการํ อพฺรฺวิ อโวจ.
อนุฬาเรสูติ ขุทฺทเกสุ. ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา ฉฬารมฺมณวิชานนคยฺหาการา. สพฺพฺุตฺาณสฺส คติ วิย คติ เอติสฺสาติ สพฺพฺุตฺาณคติกา.
๕๖. โสมนสฺสยุตฺตานฏฺ ¶ , กุสลากุสลานิ จ โสมนสฺสยุตฺตานิ อฏฺ กุสลากุสลานิ จ, กฺริยโต ปน ปฺจ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน หาสจิตฺตานิ เตรส.
๕๗. ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ เอตฺถ เอเตสุ เตรสจิตฺเตสุ ปุถุชฺชนา ปน อฏฺหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ ¶ . เสขา สตฺต อริยา ฉหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ. อเสขา ขีณาสวา ปฺจหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ.
กุสลานิ ปน รูปารูปกุสลานิ เสขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชนฺติ. อิมานิ รูปารูปกิริยานิ ขีณาสวานํ ภาวนาเยว กาโร ภาวนากาโร, ตสฺส วโส ภาวนาการวโส, เตน ปวตฺตานิ. ตานิ รูปารูปกุสลานิ ภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตานิ ภาวนากุสลวเสน ปวตฺตานิ. อิเมสํ รูปารูปกิริยานํ เตสฺจ รูปารูปกุสลานํ อยเมว วิเสโส.
๕๘-๙. ยา ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน ปุถุชฺชนกาลสฺมึ ปุถุชฺชนภาวฏฺิเตน โยคินา อภินิพฺพตฺติตา ยา รูปารูปสมาปตฺติ, สา รูปารูปสมาปตฺติ โส โยคี ขีณาสโว ภิกฺขุ หุตฺวา นํ รูปารูปสมาปตฺตึ ยาว ยตฺตกํ กาลํ น สมาปชฺชเต, ตาว ตตฺตเกน กาเลน ตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน กุสลา เอว รูปารูปกุสลา เอว โหติ. ขีณาสเวน สา รูปารูปสมาปตฺติ สเจ ยทิ สมาปนฺนา สมาปชฺชิตา, กฺริยา รูปารูปกิริยา โหติ.
๖๐. เอกาทสวิธํ กาเม กามาวจเร กิริยจิตฺตํ เอกาทสวิธํ, รูเป รูปาวจเร ปฺจ, อรูปิสุ จตฺตาริ อิติ สพฺพานิ กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
๖๑. โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ? มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา น วิชฺชติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – จตุมคฺคฏฺโ ¶ ขีณาสโว นาม น โหติ, มคฺคานนฺตรเมว ผลํ อุปฺปชฺชติ, มคฺโคปิ เอกจิตฺตกฺขณิโก ยทิ จิตฺตํ พหุจิตฺตกฺขณิกํ, ผลสมงฺคิโน ขีณาสวสฺสปิ มคฺคจิตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ สติ โลกุตฺตรกิริยจิตฺตํ ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย.
๖๒. กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก กรณํ กฺริยํ, กฺริยํ นาม วินยปริยาเยน อกตฺตพฺพสฺส กรณํ, น กรณํ อกฺริยํ, อกฺริยํ นาม วินยปริยาเยน กตฺตพฺพสฺส อกรณํ, อาปชฺชนํ อาปตฺติ, กฺริยาย กรเณน อาปตฺติ กฺริยาปตฺติ, อกฺริยาย อกรเณน อาปตฺติ อกฺริยาปตฺติ, กฺริยาปตฺติ จ อกฺริยาปตฺติ จ กฺริยาปตฺยากฺริยาปตฺติโย, เอกสฺส อาปตฺติ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติโย’’ติ วุตฺตํ, ตาสํ วิภาโค กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาโค, เทเสตีติ เทสโก, ตสฺส เทสโก กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก. ณฺวุ-ตุ-ปจฺจเยสุ ปเรสุ กมฺมตฺเถ ฉฏฺี โหตีติ ¶ วทนฺติ. ชิโน กึ วิสิฏฺโ? กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต หิตสฺส สกฺริยาย รโต, อหิตสฺส อกฺริยาย รโต, ยํ กฺริยากฺริยํ, กฺริยํ นาม กฺริยจิตฺตํ, อกฺริยํ นาม กุสลากุสลวิปากจิตฺตํ อิจฺฉนฺติ เอเก. ตํ น. กสฺมา? กุสลาธิกาเร ‘‘กุสลํ มุนินา ลปิตํ’’ อกุสลาธิกาเร ‘‘ปาปมานสํ ปาปาปาเปสฺวปาเปน วุตฺตํ’’ วิปากาธิกาเร ‘‘ปากํ สุคโต อพฺรวี’’ติ วตฺวา ปุน กฺริยาธิกาเร ‘‘กุสลากุสลวิปากานิ อโวจา’’ติ วจนสฺส วตฺตพฺพาภาวโต. เตน วาสฺส กฺริยากฺริยํ เอตสฺสาติ กฺริยากฺริยํ, กฺริยากฺริยสภาวนฺติ อตฺโถ. อยเมว สารโต ปจฺเจตพฺโพ. ยํ กฺริยากฺริยํ จิตฺตํ กฺริยากฺริยาสภาวํ อโวจ เทเสสิ, ตํ กฺริยากฺริยํ กฺริยากฺริยสภาวํ มยา สมีริตํ, สมฺมา ปกาเรน อีริตํ กถิตํ.
๖๔. เอกูนนวุติ ¶ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา โลกุตฺตเร อฏฺ กตฺวา เอกูนนวุติ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา ตถาคเตน สมาสโต สงฺเขปโต นิทฺทิฏฺา.
๖๕. ปิฏเก อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน อภิธมฺมปิฏเก ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, เตน อตฺโถ ปาฏวตฺโถ, โส เอเตสํ อตฺถีติ ปาฏวตฺถิโน, เฉกภาวตฺถิกา เย ภิกฺขู, เตหิ ภิกฺขูหิ อยํ อภิธมฺมาวตาโร อุคฺคเหตพฺโพ สิกฺขิตพฺโพ ปุนปฺปุนํ จินฺติตพฺโพ.
๖๖. เย ชนา ตสฺสงฺกาเสน ตํสนฺนิเภน อภิธมฺมาวตาเรน อภิธมฺมมโหทธึ มหาสาครสนฺนิภํ อภิธมฺมํ ตรนฺติ, เต อิมํ โลกํ ปรโลกฺจ ตรนฺติ. อิตีติ ปริสมาปเน.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปโม ปริจฺเฉโท.