📜
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๗. จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา ¶ , เย จ เจตสิกา มยา เย จ เจตสิกา จิตฺตานนฺตรํ มยา อุทฺทิฏฺา, อิโต ปรํ อิทานิ เตสํ เจตสิกานํ วิภาชนํ กริสฺสามิ อหํ.
อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา, อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาโค, ตสฺมึ ปุพฺพภาเค, กรุณาโต ปุพฺพภาเค กามาวจรจิตฺเตติ อตฺโถ. เอกา กรุณา อุปฺปชฺชติ. มุทิตาปุพฺพภาเค วา อปฺปนาปตฺตาย มุทิตาย ปุพฺพภาเค เอกา มุทิตา ¶ อุปฺปชฺชติ. อิมินา กามาวจรจิตฺเตน โยคี มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ ธมฺเมหิ วิรมติ. รมุ-ธาตุ กีฬายํ, วิ-สทฺโท วิรมณตฺโถ.
๖๘. อาทินา ปฺุจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา อาทินา ปฺุจิตฺเตน ปมมหากุสลจิตฺเตน สห นิยตา เตตฺตึส เจตสิกา ภควตา มตาติ, อถ วา กรุณามุทิตา อนิยตา เอเกน ธมฺเมน สห จตุตฺตึส ธมฺมา ภวนฺติ.
๖๙. กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา เอตฺถ เอเตสุ เยวาปนกธมฺเมสุ, นิทฺธารณํ, เมตฺตา จ อุเปกฺขา จ ธมฺมราเชน สตฺถุนา น อุทฺธฏา น วุตฺตา กสฺมา การณา.
๗๐. อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ อพฺยาปาเทน เมตฺตา คหิตา, อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ คหิตา ยสฺมา การณา, ตสฺมา อุโภเปตา ภควตา น คหิตา.
๗๑. กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา สพฺเพ เต เยวาปนา ธมฺมา เยวาปนนามกา ปาฬิยํ สรูเปน เอว. พนฺธติ สฺเนเหน เอตสฺมินฺติ พนฺธุ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ อาทิจฺจพนฺธุ, เตน อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน น จ อุทฺธฏา น เทสิตา.
๗๒. กสฺมา ¶ การณา? ยสฺมา อนิยตา เกจิ เยวาปนกา อนิยตา, ยสฺมา การณา ราสึ ทุกวคฺคาทิราสึ น ภชนฺติ น เสวนฺติ, ยสฺมา การณา เกจิ เยวาปนกา ทุพฺพลา, ตสฺมา ปาฬิยํ ภควตา น วุตฺตา.
๗๓. ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,
มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยฺจ;
ปฺุเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,
เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.
ฉนฺทาธิโมกฺโข ¶ มุทิตา มนสิกาโร มชฺฌตฺตตา กรุณา วิรติตฺตยฺจ ปฺุเสุกุสเลสุ นิยตา จตฺตาโร อนิยตา ปฺจ สพฺเพ เยวาปนา น จ เอว เตน มุนิวเรน วุตฺตา.
๗๔-๘๐. กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต เอตฺถ เอเตสุ เจตสิเกสุ, ชาตินิทฺธารณํ, ผสฺโสว ปมํ สมุทีริโต กถิโต. กสฺมา การณา? กิร มยา สุตํ, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปมํ อภินิปาตตฺตา ผสฺโส ปมํ สมุทีริโต, ผุสิตฺวา ปน ผสฺเสน ผสฺเสน อารมฺมณํ ผุสิตฺวา โยคิโน เวทนาย อารมฺมณํ เวทเย, สฺาย สฺชานาติ, เจตนาย อารมฺมณํ เจตเย. สหชาตานํ เจตสิกานํ ผสฺโสว อิธ อิมสฺมึ จิตฺเต มเหสินา ปมํ วุตฺโต. หิ กสฺมา การณา? ยสฺมา พลวปจฺจยตฺตา, ตสฺมา วุตฺโต. อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ ‘‘ปมาภินิปาตตฺตา’’ติ จ ‘‘พลวปจฺจยตฺตา’’ติ จ อิทํ สพฺพํ วจนํ อการณํ อเหตุกํ อยุตฺตํ, กสฺมา การณา? จิตฺตชานํ จิตฺเตหิ สหปฺปวตฺตานํ เจตสิกานํ เอกุปฺปาทาทิภาเวน สมานุปฺปาทสมานนิโรธสมานาลมฺพณสมานวตฺถุกภาเวน ปวตฺติโต อการณํ อยุตฺตํ. อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ อยํ ธมฺโม ปมุปฺปนฺโน, อยํ ธมฺโม ปจฺฉากาเล อุปฺปนฺโน อิติ อิทํ วจนํ นตฺถิ. พลวปจฺจยตฺเตปิ การณํ น จ ทิสฺสติ. เทสนากฺกมโต เจว ปมํ สมุทีริโต อิจฺเจวํ อิติ เอวํ อิติ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ผสฺสสฺส ปมํ สมุทีริตตํ วิฺุนา วิภาวินา วิฺเยฺยํ, วิเสสโต วิเสเสน อฺถา น วิฺเยฺยํ. น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม ยสฺมา การณา อยํ ปุพฺพาปรกฺกโม วิฺุนา น จ ปริเยสิตพฺโพ น คเวสิตพฺโพ, ธมฺมา เอว วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วิชานตา ปณฺฑิเตน ปริเยสิตพฺพา.
อิฏฺาการานุภวนรสา ¶ ¶ อิฏฺารมฺมณานุภวนกิจฺจา สุโภชนรสํ อนุภวนฺโต ราชา วิย. เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา เจตสิกปสฺสทฺธิปทฏฺานา.
ปจฺจาภิฺาณกรณรสา ปฏิชานนกิจฺจา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว วฑฺฒกิโน สกึ สฺชานิตฺวาปิ ทารุหเรสุ สุตฺตสฺส ปฏิปสารณํ วิยาติ อธิปฺปาโย. ยถาคหิตนิมิตฺตวเสนาติ ยถาปวตฺติตนิมิตฺตสฺส วเสน. มนสิ อภินิเวสกรณํ คยฺหาการา.
อายูหนรสา ปวตฺตนกิจฺจสาธกา. มหาวฑฺฒกิอาทโย วิย ยถา มหาวฑฺฒกี สยมฺปิ ทารุํ ตจฺฉติ, ปเรปิ ทารุํ ตจฺฉาเปติ, เอวํ สยมฺปิ อารมฺมเณ สนฺทหติ, สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ อภิสนฺทหาเปติ.
อาหนนํ ภุโส หนนํ, ปริยาหนนํ สมนฺตา หนนํ, ตํ รโส เอตสฺสาติ อาหนนปริยาหนนรโส.
อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ อารมฺมณปริมทฺทนลกฺขโณ.
ปินยตีติ ปีติ, สหชาตธมฺเม อารมฺมเณ ปินยตีติ อตฺโถ. กายจิตฺตผรณรสา. อุทคฺคสฺส จิตฺตสฺส ภาโว โอทคฺยํ, ตํ ปจฺจุปฏฺานํ เอตสฺสาติ โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.
สทฺทหนฺติ วตฺถุตฺตยํ สทฺทหนฺติ. อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา อนาวิลภาวปจฺจุปฏฺานา. สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา สทฺทหิตพฺพวตฺถุตฺตยาสนฺนการณา.
อรฺคตสุเทสโก วิย อรฺเ คโต มคฺคสุเทสโก วิย.
อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานนฺติ อวิคตานํ เจตสิกานํ. เตสนฺติ เตสํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ ¶ เจตสิกานํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ ¶ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เตสํ ปาเลตพฺพานํ เจตสิกานํ ปวตฺตกฺขเณเยว ตํ ชีวิตํ เต ธมฺเม ปาเลตพฺเพ เจตสิเก อนุปาเลติ. อุทกํ วิยาติ ยถา อุทกํ อตฺตนิ อุปฺปลาทีนิ อนุปาเลติ, ตถา อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน สนฺเตปิ เตสํ อตฺถิกฺขเณเยว อนุปาเลติ, วิชฺชมานกฺขเณว อนุปาเลตีติ อธิปฺปาโย. ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ, ธาติ วิย กุมารํ อฺาย ชนิตํ กุมารํ รกฺขนฺตี ธาติ วิย, ปรสฺส ปุตฺตํ องฺกาทินา ธาเรตีติ ธาติ. สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ อตฺตนา ปวตฺติเตหิ ธมฺเมหิ สมฺปวตฺตติ. นิยามโก วิย ยถา นิยามโก เอกนาวาย วุตฺเถหิ ชเนหิ สห ปวตฺตติ, ภงฺคโต อุทฺธํ ตํ ชีวิตํ น ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ อภาวา ปยิตพฺพานํ เจตสิกานฺจ อภาวา, ภงฺคกฺขเณ เจตสิเก น เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา, วฏฺฏิสฺเนโห ขียมาโน ปทีปสิขํ น กโรติ ยถา.
โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโนติ มุทุภาวปจฺจุปฏฺาโน, สีตลภาวปจฺจุปฏฺาโน วา.
กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ อิเม ขนฺธา คหิตา.
นิมฺมทฺทนรสาติ นิมฺมทฺทนกิจฺจา. กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ อาทิคฺคหเณน กุกฺกุจฺจํ คเหตพฺพํ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติโย ปริจฺเฉโท.