📜
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา
๘๙. สพฺเพ ¶ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา เย สพฺเพ เจตสิกา อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน ¶ วุตฺตา, เต สพฺเพ เจตสิกา นามสามฺโต นามสมานภาเวน ทฺเวปฺาสภวนฺติ เต, อโนตฺตปฺปปริโยสานา ทฺวิปฺาส ภวนฺติ.
๙๐-๙๒. จตุปฺาสธา กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา กาเม กามาวจเร จตุปฺาส จิตฺตานิ อีริตา. รูเป รูปาวจเร ปฺจทส จิตฺตานิ อีริตา ภวนฺติ. ทฺวาทสารูเป อรูปาวจเร ทฺวาทส จิตฺตานิ ภวนฺติ. จตฺตาลีส มนาสวา โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีส ภวนฺติ, เอกวีสสตํ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต สงฺเขปโต เอกวีสสตํ โหติ. เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ อิโต ปรํ เอเตสุ มยา วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺตึ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย อหํ ปวกฺขามิ เทสิสฺสามิ.
๙๓. เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา มนกฺกาโร มนสิกาโร ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ เอเต อฏฺ เจตสิกา อวินิพฺโภคา อฺมฺโต อวิคตา เอกุปฺปาทา สมานุปฺปาทา สหกฺขยา สหวยา.
๙๔. ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ เอกคฺคตา มนกฺกาโร อิเม เจตสิกา สพฺพสาธารณา สพฺพจิตฺเตหิ สาธารณา, สพฺพจิตฺตานํ สาธารณา วา.
๙๕. วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต. จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ วิตกฺโก ตาว ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจเรสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ ¶ ภควตา สมุทีริโต. วิจาโร ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺเตสุ เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จ เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. เอตฺถ เอตสฺมึ วจเน สํสโย นตฺถิ.
๙๖. เอกปฺาสจิตฺเตสุ, ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ ปีติโทมนสฺสุเปกฺขาสหคตกายวิฺาณจตุตฺถชฺฌานวชฺชิเตสุ เอกปฺาสจิตฺเตสุ ชายติ. สุขํ โทมนสฺสทุกฺขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ เตสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. อุเปกฺขา โสมนสฺสสุขทุกฺขสหคตวชฺชิเตสุ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ ชายติ. ทุกฺขํ อกุสลวิปากกายวิฺาณปฏิฆสหคเตสุ ตีสุ จิตฺเตสุ ชายติ.
๙๗. โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน โทมนสฺสทุกฺขสุขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ ¶ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ อกุสลวิปาเก กายวิฺาเณ ชายติ. ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ ตถา เอกสฺมึ ปฺุปาเก กายวิฺาเณ โหติ.
๙๘. ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก ชิโน ปฺจทฺวาราวชฺชนทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณวชฺชิเต ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต วีริยํ อาห กเถสิ. จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรฺวิ วิจิกิจฺฉาสหคตทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณปฺจทฺวาราวชฺชนวชฺชิเต จตุตฺตรสเต จิตฺเต สมาธินฺทฺริยํ อโวจ.
๙๙. สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก สพฺพานิ อฏฺารส อเหตุกจิตฺตานิ เอกเหตุกจิตฺตทฺวยฺจ เปตฺวา เสสสฺมึ เอกุตฺตรสเต จิตฺเต ฉนฺทสฺส อุปฺปตฺตึ อุทฺทิเส ปณฺฑิโต กเถยฺย.
๑๐๐. เปตฺวา ¶ ทส วิฺาเณ จกฺขุวิฺาณาทิเก ทส วิฺาเณ จ วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จิตฺตํ เปตฺวา เสสสฺมึ ทสุตฺตรสเต จิตฺเต อธิโมกฺโข ภควตา อุทีริโต.
๑๐๑-๒. สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส ตตฺรมชฺฌตฺตํ ฉ ยุคฬา จ อิติ อิเม เอกูนวีสติ ธมฺมา นิยตา หุตฺวา เอกนวุติยา จิตฺเต ชายนฺติ. เอกูนวีสติ ธมฺมา อเหตุเกสุ อฏฺารสสุ อปฺุเสุ ทฺวาทสสุ อกุสเลสุ น ชายเร น ชายนฺติ.
๑๐๓. เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา ปฺา ทฺวาทสอกุสลอฏฺารสอเหตุกมหากุสลาณวิปฺปยุตฺตมหาวิปากาณวิปฺปยุตฺตมหากิริยาาณวิปฺปยุตฺตวชฺชิเต เอกูนาสีติยา จิตฺเต ชายติ. อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ กรุณามุทิตา อฏฺสุ มหากุสเลสุ, อฏฺสุ มหากิริยาสุ, รูปาวจรปฺจมชฺฌานวชฺชิเตสุ ทฺวาทสรูปาวจเรสุ จาติ อฏฺวีสติยา จิตฺเตสุ สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๑๐๔. กามาวจรปฺุเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ กามาวจรมหากุสเลสุ จิตฺเตสุ สพฺเพสุ โลกุตฺตเรสุ จาติ สห อฏฺเก จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต วิรติตฺตยํ โหติ.
๑๐๕. สทฺธา ¶ สติ หิโรตฺตปฺปํ อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ ยุคฬานิ ฉ จ มชฺฌตฺตํ กรุณามุทิตาปิ จ.
๑๐๖. ตถา ติสฺโส วิรติโย สพฺเพ เต ปฺจวีสติ ธมฺมา มหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตอพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตาติ กุสเลน สพฺเพสุเยว ธมฺเมสุ เฉเกน วิชิตงฺคเณน ปกาสิตา.
๑๐๗. อหิรีกํ ¶ อโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา นิยตา หุตฺวา ทฺวาทสาปฺุจิตฺเตสุเยว ทฺวาทสอกุสลจิตฺเตสุเยว ชายเร ชายนฺติ.
๑๐๘-๙. โลโภ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย วิจิกิจฺฉา มิทฺธํ อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ เอเต ธมฺมา อกุสลา อกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน มเหสินา วิชิตงฺคณวิคตมเลน วุตฺตา.
๑๑๐. โลโภ อฏฺสุ โลภมูเลสุ จิตฺเตสุ ภควตา นิทฺทิฏฺโ ทสฺสิโต. ทิฏฺิ จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ วุตฺตา. มาโน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ คาหูปวาทปฺปภินฺทเนน วุตฺโต. โทโส ทฺวีสุ เอว ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ มุนินฺเทน วุตฺโต.
๑๑๑. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา ทฺวีสุ โทสมูเลสุ จิตฺเตสุ ชายนฺติ, โน สห สห โน ชายนฺติ, เอเกโกว ชายนฺตีติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ วิจิกิจฺฉา ปน เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ชายติ. ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริกอกุสลจิตฺเตสุ ชายติ.
๑๑๒-๓. ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ วีริยํ สมาธิ จ ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ มนสิกาโร จ จุทฺทส ธมฺมา กุสลา จ กุสลเจตสิกา จ โหนฺติ. อกุสลา เจว อกุสลเจตสิกา เจว อพฺยากตาปิ จ อพฺยากตเจตสิกา จ โหนฺติ.
๑๑๔. เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ จตูสุ โสมนสฺสสหคตากุสเลสุ, ทฺวาทสสุ โสมนสฺสสหคตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยจิตฺเตสุ, สุขสนฺตีรณหสิตุปฺปาทจิตฺเตสุ ¶ ¶ , ตีสุ รูปปมชฺฌานจิตฺเตสุ, อฏฺสุ โลกุตฺตรปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ เอกูนตึสจิตฺเตสุ ปฺจงฺคิกํ ปฺจาวยวฌานยุตฺตํ ฌานํ สุคเตน มตํ. อุเปกฺขาสหคตานิ จตฺตาริ โลภมูลานิ จ ทฺเว โทสมูลานิ จ ทฺเว โมหมูลานิ จ มโนธาตุตฺติกฺจ อุเปกฺขาสหคตา ติสฺโส อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย จ ทฺวาทสุเปกฺขาสหคตานิ มหากุสลมหาวิปากกิริยจิตฺตานิ ตีณิ รูปทุติยชฺฌานจิตฺตานิ อฏฺ โลกุตฺตรทุติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ สตฺตตึส จิตฺตานิ จตุฌานงฺคยุตฺตานิ จตุฌานาวยวยุตฺตานิ อิติ เอวํ นิทฺทิเส กเถยฺย.
๑๑๕. เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ ตีณิ รูปาวจรตติยชฺฌานจิตฺตานิ, อฏฺโลกุตฺตรตติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ ติวงฺคิกํ ติอวยวฌานยุตฺตํ, ฉ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปฺจมชฺฌานจิตฺตานิ, ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตานิ, โสฬส โลกุตฺตรจตุตฺถชฺฌานปฺจมชฺฌานจิตฺตานิ จาติ จตุตึสวิธํ จิตฺตํ ทุวงฺคิกํ ทฺวิอวยวฌานยุตฺตํ อุทีริตํ ชิเนน อีริตํ.
๑๑๖. สภาเวนาวิตกฺเกสุ, ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร สภาเวน ปกติยา อวิตกฺเกสุ วิตกฺกวิรหิเตสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิ ฌานาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเร. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – อฺตฺถ วิตกฺโก ฌานจิตฺเตน วิปฺปหีโน ภาสิโต, อิเมสุ ปน เนว ฌานจิตฺเตน ปหีนา, ปกติยา วิตกฺกวิรหิตานิ ทฺวิปฺจวิฺาณานิ สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเร น เทเสยฺย.
๑๑๗. พุโธ ชิโน ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ มโนธาตุตฺติเก จ ตีสุ สนฺตีรเณสุ จาติ โสฬสจิตฺเตสุ ตีณินฺทฺริยานิ ¶ วเท กเถยฺย. เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ วิจิกิจฺฉายุตฺตจิตฺตวชฺชิเตสุ หสิตุปฺปาเท เจว โวฏฺพฺพนจิตฺเต จาติ เตรสสุ จิตฺเตสุ ปฺจ อินฺทฺริยานิ พุโธ ภควา อุทฺธเร อุทฺธเรยฺย.
๑๑๘. สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรฺวิ ชิโน พุทฺโธ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสจิตฺเตสุ สตฺต อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิ กเถสิ, เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ ชิโน าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ¶ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ, ปฺจทสสุ รูเปสุ, ทฺวาทสสุ อรูเปสุ จาติ เอเกนูเนสุ จตฺตาลีสมเนสุ อฏฺเว อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิ.
๑๑๙. จตฺตาลีสาย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ นวกํ อินฺทฺริยนวกํ นายโก อพฺรฺวิ กเถสิ. เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺเตสุ อินฺทฺริยโยโค วิภาวินา วิเสเสน ปฺํ ภาเวตุํ ปกาเสตุํ สีลเมตสฺสาติ วิภาวี, เตน เวทิตพฺโพ.
๑๒๐. อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา เอตฺถ เอเตสุ จิตฺเตสุ อฏฺารส อเหตุกา นตฺถิ มคฺโค เอเตสูติ อมคฺคงฺคานิ นาม, ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิปิ น สํวิชฺชนฺติ.
๑๒๑. เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ เอกํ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ ทุมคฺคาวยวํ, จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตากุสลจิตฺเตสุ จ ทฺวีสุ ปฏิฆยุตฺเตสุ จ อุทฺธจฺจยุตฺเตสุ จาติ สตฺตสุ จิตฺเตสุ จ ติมคฺคงฺคานิ ติมคฺคาวยวานิ โหนฺติ. จตฺตาลีสายจิตฺเตสุ ¶ , มคฺโค โส จตุรงฺคิโก จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตากุสเลสุ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ จ รูปาวจรทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ รูปาวจเรสุ, ทฺวาทสสุ อรูปาวจเรสุ จาติ จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ จตุรงฺคิโก มคฺโค จตุราวยโว มคฺโค โหติ.
๑๒๒. ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ, ตีสุ รูปปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ ปฺจงฺคิโก ปฺจาวยโว มคฺโค ภควตา มโต. ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ โลกุตฺตรทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโก สตฺตาวยโว โหติ.
๑๒๓. มคฺโค อฏฺสุ จิตฺเตสุ มคฺคผลวเสน อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ มคฺโค อฏฺงฺคิโก อฏฺาวยโว โหติ. อิติ ปริสมาปเน. ตุ ปทปูรเณ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ธีโร อุทฺธเรยฺย, เทเสยฺยาติ อตฺโถ.
๑๒๔. พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ หสิตุปฺปาทโวฏฺพฺพนสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ จิตฺเตสุ ทฺเว พลานิ โหนฺติ ¶ . เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉายุตฺเต ตีณิ พลานิ ธีโร ทีปเย ปกาเสยฺย. วิจิกิจฺฉายุตฺตโต เสเสสุ เอกาทสสุ อกุสเลสุ จตฺตาริ พลานิ โหนฺติ. ฉ ทฺวาทสสุ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ ฉ พลานิ โหนฺตีติ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺย.
๑๒๕. เอกูนาสีติยา ¶ สตฺต าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ กามาวจรจิตฺเตสุ, สตฺตวีสติยา มหคฺคตจิตฺเตสุ, จตฺตาลีสโลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติยา จิตฺเตสุ สตฺต พลานิ โหนฺติ. โสฬเสวาพลานิ ตุ ทฺวิปฺจวิฺาณานิ จ ติสฺโส มโนธาตุโย จ ตีณิ สนฺตีรณานิ จาติ โสฬส เอว จิตฺตานิ อพลานิ พลวิรหิตานิ โหนฺติ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตํ สพลํ พเลน สหคตํ อพลมฺปิ จ พลวิรหิตฺจาปิ จิตฺตํ วิฺเยฺยํ ธีเรน วิชานิตพฺพํ.
๑๒๖. ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ, จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ ชายนฺติ, มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา อสํสฏฺํ อุทฺธริตฺวา เตสุ จิตฺเตสุ สพฺพานิปิ ตานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ สมาเสน สงฺเขเปน มยา พุทฺธทตฺตาจริเยน วุตฺตานิ กถิตานิ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติโย ปริจฺเฉโท.