📜
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๗. เอตฺตาวตา ¶ จ จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ นิพฺพานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺเสุ จตูสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ ตาว ชาติภูมิสมฺปโยคปฺปวตฺตาการาทิวเสน วิภาเคน นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺเ ¶ เจตสิกธมฺเม นิทฺทิสิตุํ ‘‘จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา’’ติอาทิ อารทฺธํ. วิภาชนนฺติ ชาติภูมิอาทิวเสน วิภาคํ, เตสุ เตสุ จิตฺเตสุ ยถารหํ สมฺปโยควเสน วิสุํ วิสุํ ภาชนฺจ.
กตเม ปน เจตสิกา, เยสํ วิภาชนํ วุจฺจตีติ เต สห นิพฺพจเนน สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺตา’’ติ อิทํ เจตสิกลกฺขณทสฺสนํ. เตน เย จิตฺเตน สห สมฺปโยคลกฺขเณน ยุตฺตา, เตเยว เจตสิกาติ ทสฺเสติ. กึ ปน ตํ สมฺปโยคลกฺขณนฺติ? เอกุปฺปาทเอกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณสงฺขาตา ปการา. สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ หิ สมฺปยุตฺตา. ตตฺถ ยทิ เอกุปฺปาทตามตฺเตเนว จ สมฺปยุตฺตตา อธิปฺเปตา, สหุปฺปตฺติกานํ รูปารูปธมฺมานํ อฺมฺสมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธ-คฺคหณํ. เอวมฺปิ อวินิพฺโภครูปานํ อฺมฺสมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกวตฺถุก-คฺคหณํ. เอวมฺปิ ‘‘อวินิพฺโภครูเปสุ เอกํ มหาภูตํ เสสมหาภูโตปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจโย โหตีติ ตสฺมา ตานิ เอกวตฺถุกานีติ, จกฺขาทีนํ นิสฺสยภูตานิ วา ภูตานิ เอกํ วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ เอกวตฺถุกานี’’ติ กปฺเปนฺตสฺส เตสํ สมฺปยุตฺตตาปตฺติ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณ-คฺคหณํ.
ปฏิโลมโต วา ‘‘เอการมฺมณา’’ติ วุตฺเต เอกวีถิยํ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนาทีนํ, นานาวีถิยํ ปรสนฺตาเน จ เอกสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชมานานํ ภินฺนวตฺถุกานํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกวตฺถุก-คฺคหณํ. เอวมฺปิ มรณาสนฺนวีถิยํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณาทีนํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธ-คฺคหณํ. กึ ปน นานุปฺปาทาปิ เอวํ ติวิธลกฺขณา โหนฺติ ¶ , อถ เอกุปฺปาทา เอวาติ วิจารณาย เอกุปฺปาทา ¶ เอว เอวํ ติวิธลกฺขณา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ติ วุตฺตํ. อิติ อิเมหิ จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ เย จิตฺตสมฺปยุตฺตา, เต เจตสิกา นามาติ เอวํ เจตสิกลกฺขณํ ปิตํ โหติ. กถํ ปเนเต เจตสิกา นามาติ อาห ‘‘จิตฺเต ภวา’’ติ. ‘‘เจตสิ ภวา เจตสิกา’’ติ วตฺตพฺเพ จิตฺต-สทฺทสฺสปิ เจโต-สทฺเทน สห สมานตฺถตาย อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺเต ภวา เจตสิกา’’ติ วุตฺตํ.
นิยตาติ นิยตุปฺปตฺติกา, กรุณามุทิตาทโย วิย กทาจิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ยทา ยทา ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ตทาว เตน อวินิภุตฺตา หุตฺวา ชายมานาติ อตฺโถ. สรูเปน อาคตาติ ฉนฺทาทโย วิย ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ เอวํ เยวาปนกวเสน อนาคนฺตฺวา ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑) สรูเปเนว ปาฬิยํ อาคตา. เยวาปนาติ เอวํ เทสนา เอเตสนฺติ เยวาปนกา. เอกูนตึส ธมฺมาติ กิจฺจเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ อสมฺภินฺนธมฺมวเสเนว เอเกนูนา ตึส ธมฺมา. ปาฬิยํ ปน จิตฺเตน สห ตึส ธมฺเม คเหตฺวา เตสํ กิจฺจเภทโต คหเณน ฉปฺปฺาส ธมฺมา วุตฺตา. เสยฺยถิทนฺติ สรูปปุจฺฉา. ผสฺโส…เป… จิตฺตุชุกตาติ ยถาปุจฺฉิตานํ สรูปทสฺสนํ. อิติ-สทฺโท ปริสมาปเน, นิทสฺสเน วา. ปุน เตตฺตึส โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตตฺตึส โหนฺตีติ เตเยว เอกูนตึส ธมฺมาติ อธิปฺปาโย.
‘‘กทาจิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ. กรุณามุทิตาวเสนาติ ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย โคตฺรภุปริโยสานปฺปวตฺติตกรุณามุทิตาปริกมฺมวเสน. กรุณาปุพฺพภาโคติ กรุณาย ¶ ปุพฺพภาโค, ปริกมฺมปฺปนาวเสน ปวตฺตกรุณาภาวนาย อปฺปนาโกฏฺาสโต ปุริมโกฏฺาโส, ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย โคตฺรภุปริโยสานปฺปวตฺตปริกมฺมโกฏฺาโส หุตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ ‘‘มุทิตาปุพฺพภาโค’’ติ เอตฺถาปิ. ภาค-สทฺทสฺส ทฺรพฺยวุตฺติตาย ตปฺปุริสสฺส จ อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตาย ‘‘กรุณาปุพฺพภาโค’’ติอาทินา ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตํ. เอต-สทฺทสฺส ปน คุณวุตฺติตาย คุณวิเสสวติ วตฺตมาโน ตสฺส ลิงฺควเสน ปริณมตีติ กรุณามุทิตาเปกฺขาย ‘‘เอตา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตนฺติ. น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ, กิฺจรหิ วิสุํ วิสุํเยวาติ อตฺโถ. เตเนว หิ ‘‘กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา’’ติ วิกปฺโป วุตฺโตติ. กสฺมา ปเนตา ทฺเว เอกโต นุปฺปชฺชนฺตีติ? ภินฺนารมฺมณตฺตา. กรุณา หิ ทุกฺขิตสตฺเต อารพฺภ เตสํ ทุกฺขาปนยนกามตาวเสน ปวตฺตติ, มุทิตา ¶ สุขิตสตฺเต อารพฺภ เตสํ สุขานุโมทนวเสน, ตสฺมา อุภินฺนมฺปิ ภินฺนวิสยตฺตา น เอกสฺมึ จิตฺเต อุปฺปตฺติ สมฺภวตีติ. มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน มิจฺฉาวาจามิจฺฉาชีวานํ คหณํ. สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺตีติ สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวาจาสมฺมาอาชีวานิ ปริปูเรนฺติ. โก วิรตีติ ตีสุ เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรนฺตี ปมา, สมฺมาวาจํ ปูเรนฺตี ทุติยา, สมฺมาอาชีวํ ปูเรนฺตี ตติยา วิรติ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. กรุณามุทิตาหิ สห น อุปฺปชฺชนฺติ ตาสํ ปฺตฺตารมฺมณตฺตา, วิรติยา จ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา. อฺมฺเน จ น อุปฺปชฺชนฺติ อฺมฺสฺสปิ ภินฺนวิสยตฺตา. มิจฺฉากมฺมนฺตาทีนฺหิ อารมฺมณาเนว ยถากฺกมํ สมฺมากมฺมนฺตาทีนํ อารมฺมณานิ ตโต วิรติภาวโต. เอเตสูติ อิเมสุ ปฺจสุ.
๖๘. วิรตีนมฺปิ ¶ สงฺคหณตฺถํ ‘‘กรุณามุทิตาทีสู’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อาทิ-สทฺทโลปวเสน ‘‘กรุณามุทิตาสู’’ติ วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เอเกนา’’ติ, อิตรถา ‘‘เอกายา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ.
๖๙-๗๑. กึ ปเนตฺถ การณํ, จตูสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ทฺเว อิธ นิทฺทิฏฺา, น อิตราติ โจเทนฺโต อาห ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏาติ สมฺพนฺโธ. นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ ชนํ รฺเชตีติ ธมฺมราชา. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ สเทวกํ โลกํ อนุสาสตีติ สตฺถา. อพฺยาปาเทน เมตฺตา คหิตา ตสฺเสว หิตาการปฺปวตฺติกาเล เมตฺตาภาวูปคมนโต. เตเนว เหส ‘‘เมตฺตา เมตฺตายนา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโ. ตตฺรมชฺฌตฺตตาย อุเปกฺขา คหิตา ตาเยว สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตาย อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารภาวโต. อาทิจฺเจน สห สมานโคตฺตตาย, อริยสาวกภาเวน วา ตสฺส ภควโต ปุตฺตตาย อาทิจฺโจ พนฺธุ อิมสฺส, อาทิจฺจสฺส วา พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ.
๗๒. ราสินฺติ ผสฺสปฺจกาทิสตฺตรสราสึ. ปมมหาจิตฺตุปฺปาทวเสน หิ –
‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, ปีติ โหติ, สุขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, สทฺธินฺทฺริยํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ โหติ, สตินฺทฺริยํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ¶ โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, สมฺมาทิฏฺิ โหติ, สมฺมาสงฺกปฺโป โหติ, สมฺมาวายาโม โหติ, สมฺมาสติ โหติ, สมฺมาสมาธิ โหติ, สทฺธาพลํ โหติ, วีริยพลํ โหติ, สติพลํ โหติ ¶ , สมาธิพลํ โหติ, ปฺาพลํ โหติ, หิริพลํ โหติ, โอตฺตปฺปพลํ โหติ, อโลโภ โหติ, อโทโส โหติ, อโมโห โหติ, อนภิชฺฌา โหติ, อพฺยาปาโท โหติ, สมฺมาทิฏฺิ โหติ, หิรี โหติ, โอตฺตปฺปํ โหติ, กายปสฺสทฺธิ โหติ, จิตฺตปสฺสทฺธิ โหติ, กายลหุตา โหติ, จิตฺตลหุตา โหติ, กายมุทุตา โหติ, จิตฺตมุทุตา โหติ, กายกมฺมฺตา โหติ, จิตฺตกมฺมฺตา โหติ, กายปาคฺุตา โหติ, จิตฺตปาคฺุตา โหติ, กายุชุกตา โหติ, จิตฺตุชุกตา โหติ, สติ โหติ, สมฺปชฺํ โหติ, สมโถ โหติ, วิปสฺสนา โหติ, ปคฺคาโห โหติ, อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) –
เอวํ ธมฺมุทฺธารํ กโรนฺเตน ภควตา ผสฺสาทโย ตึส ธมฺเม ฉปฺปฺาส กตฺวา ผสฺสปฺจกราสิ ฌานปฺจกราสิ อินฺทฺริยฏฺกราสิ มคฺคปฺจกราสิ พลสตฺตกราสิ เหตุตฺติกราสิ กมฺมปถติกราสิ โลกปาลทุกราสิ ฉยุคฬทุกราสิ อุปการทุกราสิ ยุคนนฺธทุกราสิ วีริยสมถทุกราสีติ สตฺตรสนฺนํ ราสีนํ วเสน วิภาโค กโต.
กถํ? เอเตสุปิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปฺจกํ ปตฺวา ‘‘จิตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘มนินฺทฺริย’’นฺติ. วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘วิตกฺโก โหตี’’ติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติ. สทฺธา อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, พลานิ ปตฺวา ‘‘สทฺธาพล’’นฺติ. หิรี พลานิ ปตฺวา ‘‘หิริพลํ โหตี’’ติ วุตฺตา, โลกปาลทุกํ ปตฺวา ‘‘หิรี’’ติ. โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย. อโลโภ มูลํ ปตฺวา ‘‘อโลโภ โหตี’’ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘อนภิชฺฌา’’ติ. อโทโส มูลํ ปตฺวา ¶ ‘‘อโทโส โหตี’’ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘อพฺยาปาโท’’ติ. อิเม สตฺต ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา. เวทนา ปน ผสฺสปฺจกํ ปตฺวา ‘‘เวทนา โหตี’’ติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สุข’’นฺติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ตีสุ าเนสุ วิภตฺโต. วีริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘วีริยินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาวายาโม’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘วีริยพล’’นฺติ, วีริยสมถํ ปตฺวา ‘‘ปคฺคาโห’’ติ. สติปิ อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สตินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสตี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘สติพล’’นฺติ, อุปการทุกํ ปตฺวา ‘‘สติ โหตี’’ติ ¶ . เอวํ อิเม ทฺเว ธมฺมา จตูสุ าเนสุ วิภตฺตา. สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตี’’ติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สมาธินฺทฺริย’’นฺติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสมาธี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘สมาธิพล’’นฺติ, ยุคนนฺธทุกํ ปตฺวา ‘‘สมโถ’’ติ, วีริยสมถํ ปตฺวา ‘‘อวิกฺเขโป โหตี’’ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ าเนสุ วิภตฺโต. ปฺา ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘ปฺินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘ปฺาพล’’นฺติ, มูลานิ ปตฺวา ‘‘อโมโห’’ติ, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติ, อุปการทุกํ ปตฺวา ‘‘สมฺปชฺ’’นฺติ, ยุคนนฺธทุกํ ปตฺวา ‘‘วิปสฺสนา’’ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม สตฺตสุ าเนสุ วิภตฺโตติ เอวเมเต ทฺวาทส ธมฺมา อินฺทฺริยาทิตํตํกิจฺจวนฺตตาย ทฺวิฏฺานิกาทิเภเทน สตฺตรสสุ ราสีสุ วิภตฺตา. อิตเร อฏฺารส กิจฺจวเสน เภทาภาวโต เอกฏฺานิกาเยวาติ อิเมสุ สตฺตรสสุ ราสีสุ เยวาปนกธมฺมา เอกราสิมฺปิ น ภชนฺติ ตํตํกิจฺจภาวโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ราสึ ภชนฺติ นา’’ติ.
นนุ เจเต กิฺจาปิ เสสราสโย น ภชนฺติ เตสํ สทิสกิจฺจสงฺคหวเสน ิตตฺตา. ผสฺสปฺจกราสิ ปน ขนฺธสงฺคหวเสเนว ¶ ปิโตติ เจตนาย วิย เนสํ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหโต ตตฺถ สมวโรโธ ยุตฺโตติ? ตํ น, ขนฺธสงฺคหวเสน ปิโตปิ หิ ผสฺสปฺจกราสิ สพฺพจิตฺตสาธารณธมฺเม สงฺคเหตฺวา ปิโตติ ฉนฺทาทีนํ ติณฺณํ ปกิณฺณกวเสน อุปฺปชฺชมานานํ สพฺพจิตฺตสาธารณตาย อภาวโต, มนสิการสฺส จ สติปิ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺเต นิปฺปริยายโต สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหาภาวโต น เอเตสํ ผสฺสปฺจกราสิภชนมฺปิ ยุตฺตนฺติ. กสฺมา ปน มนสิการสฺส นิปฺปริยายโต สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหาภาโวติ? วุจฺจเต – เปตฺวา เจตนํ เสสธมฺมานํ สกสกกิจฺเจสุปิ ปราธีนภาเวน ปวตฺตนโต อภิสงฺขรณลกฺขณํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภติ. ยทิ ลเภยฺย, จิตฺเตกคฺคตาชีวิตินฺทฺริยานํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา เวทนาวิฺาณานิ วิย ตานิ ผสฺสปฺจเก วตฺตพฺพานิ สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตา, ตสฺมา เปตฺวา เจตนํ เสสธมฺมานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภตีติ น เตสํ นิปฺปริยายโต ขนฺธสงฺคโห ลพฺภติ. เจตนายเยว ปน สกิจฺจปรกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตนโต นิปฺปริยายโต อภิสงฺขรณลกฺขณสฺส อตฺถิตาย ขนฺธสงฺคโห ลพฺภตีติ. ยทิ เอวํ กถํ ผสฺโส ผสฺสปฺจเก วุตฺโตติ? ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา (วิภ. ๒๒๕), ผุฏฺโ เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาตี’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๔.๙๓) เวทนา สฺา เจตนา วิฺาณนฺติ อิเมสํ อรูปกฺขนฺธานํ อุทฺเทสฏฺาเน ตฺวา เตสํ ปจฺจยสฺสปิ อุทฺทิสิตุกามตาย ผสฺโส ตตฺถ วุตฺโต ¶ . ทุพฺพลาติ สกวิสเยปิ ปรายตฺตภาเวเนว ปวตฺตนโต ทุพฺพลา. อธิโมกฺโข หิ สมาธิสฺส ปริพฺยตฺตภาเว ปริพฺยตฺตภาวโต สมาธายตฺตวุตฺติ, มนสิกาโรปิ เจตนาย ปริพฺยตฺตภาวโต เจตนายตฺตวุตฺตีติ ปรายตฺตาว เต โหนฺติ.
๗๓. มนสี ¶ จ กาโรติ มนสิกาโร จ. มนสิการสทฺทสฺส หิ อตฺถมตฺตสนฺทสฺสนวเสน คาถาพนฺธสุขตฺถํ อสมาสนิทฺเทโส, ทีฆกรณํ, มชฺเฌ จ จ-สทฺทวจนนฺติ. เตน มุนิวเรนาติ สมฺพนฺโธ.
๗๔-๘๐. ปมาภินิปาตตฺตาติ อารมฺมเณ ผุสนวเสน ปมเมว อภินิปตนโต. สพฺเพปิ เจตสิกา จิตฺตายตฺตา จิตฺตกิริยภาเวน วุจฺจนฺตีติ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. กิราติ อรุจิสูจนํ. เอวํ มหาสํฆิกมตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว วิตฺถาเรตุํ ‘‘ผุสิตฺวา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มหาสํฆิกา หิ ‘‘ปมํ ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสติ, อถ เตน ผุฏฺํ ทุติยํ เวทนา เวทิยติ, เอวํ เอเตหิ ผุฏฺเวทิตํ ตติยํ สฺา สฺชานาติ, เตหิ ปน ผุฏฺเวทิตสฺาเต จตุตฺถํ เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺเม อภิสนฺทหตี’’ติอาทินา วทนฺติ. พลวปจฺจยตฺตาติ ยถา ปาสาทํ ปตฺวา ถมฺภา เสสทพฺพสมฺภารานํ พลวปจฺจยา, เอวเมส ยสฺมา เสสสมฺปยุตฺตานํ พลวปจฺจโย, ตสฺมาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ เหตุนิคมนํ.
สเหว จาติ จ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, โส ‘‘จิตฺตชาน’’นฺติ อิมสฺส อนนฺตรํ ทฏฺพฺโพ. กสฺมา? จิตฺตานํ, จิตฺตชานฺจ เอกุปฺปาทาทิภาเวน สเหว ปวตฺติโตติ เอวเมตฺถ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิทนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตวิธานํ, เอวํ ‘‘ปมาภินิปาตตฺตา’’ติ การณํ ปริหริตฺวา อิทานิ ‘‘พลวปจฺจยตฺตา’’ติ อิทํ ปริหรนฺโต อาห ‘‘พลว…เป… ทิสฺสตี’’ติ. จ-สทฺโท อวธารเณ, เนว ทิสฺสตีติ อตฺโถ. เสสธมฺมานมฺปิ หิ สหชาตปจฺจยภาวสฺส สาธารณตฺตา ตสฺเสว พลวปจฺจยภาเว น กิฺจิ การณํ ทิสฺสตีติ. ยทิ สพฺพมิทมการณํ, กถฺจรหิ ผสฺโส ปมํ วุตฺโตติ อาห ‘‘เทสนากฺกมโต’’ติอาทิ. ‘‘เวทนา โหติ, ผสฺโส ¶ โหติ, สฺา โหติ, ผสฺโส โหติ, เจตนา โหติ, ผสฺโส โหติ, จิตฺตํ โหติ, ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, วิตกฺโก โหตี’’ติอาทีหิ อาหริตุมฺปิ วฏฺเฏยฺย, เทสนาวาเรน ปน ผสฺโสว ปมํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสธมฺเมสุปิ ปุพฺพาปรกฺกโม ¶ นาม น ปริเยสิตพฺโพ. วจนตฺถลกฺขณาทีหีติ วจนตฺถโต จ ลกฺขณาทิโต จ.
ผุสตีติ กตฺตุนิทฺเทโส. ตตฺถ การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว, ผุสนฺติ เอเตน วาติ ผสฺโส. สมฺปยุตฺตธมฺมา หิ อารมฺมเณ ปวตฺตมานา ตํ ผุสนลกฺขเณน ผสฺเสน ผุสนฺตา วิย โหนฺติ, อารมฺมณผุสนมตฺตํ วา ผสฺโสติปิ สาธนตฺตยมฺปิ ยุชฺชเตว. ผุสนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ ผุสนลกฺขโณ, เวทนาย ปจฺจยภาวฏฺเน อารมฺมณผุสนลกฺขโณติ อตฺโถ. สํฆฏฺฏนรโสติ มโนทฺวาเร จิตฺตารมฺมณานํ สํฆฏฺฏนโต สํฆฏฺฏนกิจฺโจ. อยฺหิ อารมฺมเณ อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตมารมฺมณฺจ ฆฏฺเฏติ. ปฺจทฺวาเรสุ วา วตฺถารมฺมณสํฆฏฺฏเนน สมฺปชฺชตีติ สํฆฏฺฏนสมฺปตฺติโก ผสฺโส ‘‘สํฆฏฺฏนรโส’’ติ วุตฺโต. ยถา ‘‘ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทีสุ ปาณิมฺหิ ฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมา, เอวํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สํฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูโต เอโก เจตสิกธมฺโม ทฏฺพฺโพ. ติณฺณํ สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕; สํ. นิ ๒.๔.๖๐; กถา. ๔๖๕) หิ วจนโต จกฺขุรูปวิฺาณาทีนํ ติณฺณํ สนฺนิปาตวเสน คเหตพฺพตาย อุปฏฺานโต สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส การณสฺส วเสน อุปฏฺานมสฺสาติ อุปฏฺานฏฺเน ปจฺจุปฏฺาเนน สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺานตา ¶ วุตฺตา. ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ (วิภ. ๒๒๕) วจนโต เวทนา ผลมสฺสาติ เวทนาปจฺจุปฏฺาโน. ตชฺชสมนฺนาหาเรน เจว อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยเนว อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยฺหิ ตสฺส ผสฺสสฺส การณภูโต ตทนุรูปภูโต สมนฺนาหาโรติ ตชฺชสมนฺนาหารสงฺขาเตน อาวชฺชเนน เจว จกฺขาทิอินฺทฺริเยน จ ยถากฺกมํ อารมฺมณกรณตทภิมุขภาววเสน ปริกฺขเต อภิสงฺขาเต อาปาถคเตเยว วิสเย เอกนฺเตน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคโต วิสโย ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ อิมสฺสาติ อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน.
นนุ จายํ ธมฺโม เจตสิโก, สฺวายํ อรูปธมฺโม สมาโน กถํ ผุสนลกฺขโณ โหตีติ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิ กตฺวา ตสฺสา โสธนตฺถํ ‘‘อรูปธมฺโมปิ สมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตี’’ติ อิมินา อรูปสฺสาปิ สโต ตสฺส ธมฺมสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสติ. สา จ ตสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลํ อมฺพปกฺกาทึ ขาทนฺตํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปตฺติปรํ ¶ พาธิยมานํ ทิสฺวา ทยาลุกสฺส สรีรกมฺปนํ, รุกฺขสาขคฺเค ทุฏฺิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภูมิยํ ิตสฺส ปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, ปิสาจาทิภายิตพฺพํ ทิสฺวา อูรุปตฺถมฺโภติ เอวมาทิ วิย ทฏฺพฺพา. โสติ โส ยถาวุตฺตลกฺขณาทิโก ผสฺโส.
สุนฺทรนฺติ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ. มโนติ วิฺาณํ. สุมนสฺส ภาโวติ สุมนสงฺขาตสฺส วิฺาณสฺส ภาโว. ยฺวายํ สทฺทปฺปวตฺตินิพนฺธโน อตฺโถ, โส โสมนสฺสํ. โสมนสฺสเวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา หิ สุมน-สทฺโท ตสฺมึ วิฺาเณ ปวตฺตติ. เวเทน อนุภวนากาเรน ¶ อยิตํ ปวตฺตํ เวทยิตํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ เวทยิตลกฺขณา. อิฏฺสฺส อิฏฺาการโตว อนุภวนํ กิจฺจมสฺสาติ อิฏฺาการานุภวนรสา. สา หิ สภาวโต อิฏฺมารมฺมณํ อิฏฺวเสน, อิตรฺจ อิฏฺากาเรเนว อนุภวติ, ตตฺถ อิฏฺาการานุภวนํ กุสลากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนาย ลพฺภติ ตสฺสา อนิฏฺสฺสปิ กปฺปนาวเสน อิฏฺากาเรน คหณโต, สภาวโต ปน อิฏฺานุภวนํ อพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตายปิ ลพฺภติ ตสฺสา วิปลฺลาสคฺคาหาภาวโต. ‘‘ราชา วิย สุโภชนรส’’นฺติ อิมินา อิมํ ทีเปติ – ผสฺสสฺส ผุสนมตฺตเมว โหติ, สฺาย สฺชานนมตฺตเมว, เจตนาย สฺเจตนามตฺตเมว, วิฺาณสฺส วิชานนมตฺตเมว, เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย สามิภาเวน เวทนาว อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ราชา วิย สูทกาเรน สมฺปาทิตสุโภชนรสนฺติ. อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขเวทนา. เตนาห ภควา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ. เจโตสนฺนิสฺสิตตฺตา เจตสิ ภโว อสฺสาโทติ เจตสิกอสฺสาโท, ตถา ปจฺจุปฏฺาตีติ เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยตีติ อาห ‘‘ปสฺสทฺธิปทฏฺานา’’ติ. อิทํ ปน นิรามิสโสมนสฺสวเสน เวทิตพฺพํ.
นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สฺชานนํ ตเมว สฺํ กตฺวา ชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สฺชานนลกฺขณา. ปจฺจาภิฺาณกรณรสาติ ปติ อภิฺายติ เอเตนาติ ปจฺจาภิฺาณํ, ตเทเวตนฺติ ปุน ปจฺจาภิฺาณนิมิตฺตํ สณฺานาทิโก อากาโร, ตสฺส กรณรโส กิจฺจมสฺสาติ ปจฺจาภิฺาณกรณรสา. สา หิ อุปฺปชฺชมานา ปจฺฉา สฺชานนสฺส การณภูตํ สณฺานาทิกํ อาการํ คเหตฺวา ¶ อุปฺปชฺชตีติ. อิทฺจ นิมิตฺตการิกาย นิมิตฺเตน สฺชานนฺติยา จ สพฺพาย สมานสฺาย โยเชตพฺพํ. นิมิตฺเตน สฺชานนฺตีปิ หิ ปุน อปราย สฺาย จ สฺชานนสฺส นิมิตฺตํ กโรตีติ. ตฺจ กุสลากุสลกิริยาชวนสฺํ ธุรํ ¶ กตฺวา เวทิตพฺพํ. ตํ ปเนตํ อภิฺาณกรณํ กถํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห ‘‘วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิวา’’ติ. ยถา วฑฺฒกิสฺส ทารูสุ ‘‘อิทํ อุทฺธํ, อิทํ อโธ’’ติ เอวํ ปจฺฉา สฺชานนปจฺจยภูตสฺส สฺาณสฺส กรณํ, เอวมสฺสา ปุน สฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. หตฺถิทสฺสกอนฺโธ วิย ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ สฺาย ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณโต ยถา…เป… ปจฺจุปฏฺานา. เอเตน สฺาย อาการคฺคหณํ กตฺวา ิตสฺส ทิฏฺิอาทีนํ อุปฺปชฺชนโต อกุสลสฺาย อนุรูปวเสน ผลปจฺจุปฏฺานํ ทสฺสิตํ โหติ. อถ วา อภินิเวสกรณนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ สฺาภินิเวสมตฺตเมว, ตสฺมา อุปปริกฺขาภาเวน ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสากาเรน อุปฏฺานโต อาการปจฺจุปฏฺานํ วุตฺตํ. ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ‘‘ปุริสา’’ติ อุปฺปนฺนสฺา วิย อวิกปฺปสภาวตฺตา ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา. เอตฺถ จ าณวิปฺปยุตฺตสฺาย อาการคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชนกาเล จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ สฺานุคติกํ โหติ. าณสมฺปยุตฺเต จิตฺเต ปน สสมฺภารปถวิยา อนุคตา เสสธาตุโย วิย สฺาจิตฺตฺจ อพฺโพหาริกํ าณานุคติกํ โหติ.
อภิสนฺทหตีติ ปพนฺธติ ปวตฺเตติ, ‘‘คณฺหถ คณฺหถา’’ติ วทนฺตี วิย สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ ปโยเชติ, สกสกกิจฺเจ จ ปฏฺเปตีติ อตฺโถ. เจตยิตลกฺขณาติ นิทฺโทกฺกนฺตสฺส ปพุทฺธกฺขเณ สมฺภมปฺปวตฺติ วิย เจตโส อุสฺสาหตาว ¶ ลกฺขณา. อถ วา ‘‘อภิสนฺทหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปโยชนลกฺขณาตฺเวว อตฺโถ. อายูหนรสาติ เจตสิกอิริยนรสา, ปโยครสาติ วุตฺตํ โหติ. กุสลากุสลกิริยาชวนสมฺปยุตฺตายเยว ปเนตํ ลพฺภติ. สํวิทหนปจฺจุปฏฺานาติ ‘‘ตฺวํ อิทํ กโรหี’’ติ วิจาเรนฺตี วิย โหตีติ วิจารณปจฺจุปฏฺานา. เอตาย หิ ปวตฺตมานาย สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ยถา สกิจฺจปสุตา โหนฺติ, เตเนว เหสา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา วุตฺตา. เชฏฺสิสฺโส ปเร สชฺฌายเน อุยฺโยเชนฺโต สยมฺปิ สชฺฌายติ. ตสฺมิฺหิ สชฺฌายิตุํ อารทฺเธ เสสสิสฺสาปิ สชฺฌายนฺติ. มหาวฑฺฒกิสฺมิมฺปิ วฑฺฒกิกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ อิตเรปิ กโรนฺติ เยวาติ อาห ‘‘เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน เชฏฺนฺเตวาสิกาทีนํ คหณํ.
ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ นตฺถิ กาจิ วสวตฺติตาติ วสวตฺติภาวนิวารณตฺถํ ‘‘วิตกฺกนํ วิตกฺโก’’ติ วุตฺตํ. อูหนํ อารมฺมณสฺส ปริกปฺปนํ, ตสฺมึ อภินิโรปนนฺติ วา วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา จิตฺตํ วิตกฺกพเลน อารมฺมณํ อภิรุฬฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อารมฺมเณ ¶ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ’’ติ. ยถา หิ โกจิ คามวาสี ปุริโส ราชวลฺลภํ, ตํสมฺพนฺธินํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ. ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกจิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ, น หิ ทฺวิปฺจวิฺาณทุติยชฺฌานาทิเก วิตกฺโก อุปลพฺภติ, ยสฺส พเลน ตํ อารมฺมณํ อาโรหติ, ตสฺมา สภาวโต ภาวนาพเลน ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโก? สจฺจํ, ตมฺปิ วิตกฺกพเลน อาโรหติ. ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกจิตฺตํ ¶ อารมฺมณํ อาโรหติ. ปริจโยติ เจตฺถ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตจิตฺตภาวนาสงฺขาโต ปริจโย. วิตกฺกสฺส หิ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตสฺส วเสน จิตฺตสฺส อารมฺมณาภิโรหนํ จิรปริจิตํ, เตน ตํ จิตฺตํ กทาจิ วิตกฺเกน วินาปิ ตตฺถ วตฺตเตว. ยถา ตํ าณสหิตํ หุตฺวา สมฺมสนวเสน จิรปริจิตํ กทาจิ าณรหิตมฺปิ สมฺมสนวเสน ปวตฺตติ, ยถา วา กิเลสสหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ สพฺพโส กิเลสรหิตมฺปิ ปริจเยน กิเลสวาสนาวเสน ปวตฺตติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
อถ วา ทฺวิปฺจวิฺาณํ อวิตกฺกมฺปิ วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนสฺส พลวตาย, ทุติยชฺฌานาทีนิ จ เหฏฺิมเหฏฺิมภาวนาย พลวตาย อารมฺมณํ อาโรหตีติ. อาทิโต, อภิมุขํ วา หนนํ ปหรณมตฺตํ อาหนนํ, ปริโต, ปริวตฺเตตฺวา วา หนนํ วิเสเสน ปหรณํ ปริยาหนนํ, ตํ กิจฺจมสฺสาติ อาหนนปริยาหนนรโส. ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อานยนํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อุปนยนํ, อากฑฺฒนํ วา, ตถา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺานมสฺสาติ อานยนปจฺจุปฏฺาโน.
เตนาติ เตน วิจาเรน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา จิตฺตํ อารมฺมเณ วิจรติ อนุวิจรติ, อวิจารจิตฺตสฺส ปน อวิตกฺกจิตฺเต วุตฺตานุสาเรน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. วิจรณํ อนุสฺจรณํ อนุปริคมนํ. สฺวายํ วิเสโส สนฺตานมฺหิ ลพฺภมาโน ชวนสนฺตาเน ปากโฏ โหตีติ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย เสเสสุปิ. อารมฺมณสฺส อนุมชฺชนํ อนุมสนํ ปริมชฺชนมสฺส ลกฺขณนฺติ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ. ตถา หิ วิจาโร ปริมชฺชนหตฺโถ วิย, สํสรณหตฺโถ วิยาติ วุจฺจติ. ตตฺถาติ อารมฺมเณ. สหชาตานํ ¶ อนุโยชนํ อารมฺมเณ อนุวิจรณสงฺขาตอนุมชฺชนวเสน เวทิตพฺพํ. ธมฺมานฺหิ สภาววินิมุตฺตา กาจิ กิริยา นาม นตฺถิ. ตถาคเหตพฺพากาโร โพธเนยฺยชนานุโรเธน ปรมตฺถโต เอกสภาโวปิ สภาวธมฺโม ปริยายวจเนหิ ¶ วิสยสมาโรปิตรูเปหิ พหูหิ ปกาเรหิ ปกาสียติ. เอวฺหิ โส สุฏฺุ ปกาสิโต โหตีติ. อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺาโนติ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อวิจฺฉินฺนสฺส วิย ปวตฺติปจฺจุปฏฺาโน. ตถา หิ โส อนุสนฺธานตาติ นิทฺทิฏฺโ.
เอตฺถ จ วิจารโต โอฬาริกฏฺเน ตสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเน ปมฆณฺฏาภิรโว วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, อนุรโว วิย อนุสฺจรณํ วิจาโร. ยถา หิ ฆณฺฏาภิฆาตโช ปมาภิรโว อนุรวโต โอฬาริโก, ปุพฺพงฺคโม จ โหติ, เอวํ อารมฺมณาภิโรปนฏฺเน วิตกฺโก โอฬาริโก, ปุพฺพงฺคโม วิย จ โหติ. ตโต สุขุมฏฺเน อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฏานุรโว วิย อนุปพนฺโธ วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก จิตฺตสฺส ปมุปฺปตฺติกาเล จิตฺตสฺส ปริปฺผนฺทนภูโต อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส สกุณสฺส ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร จิตฺตสฺส นาติปริปฺผนฺทนภาโว, อากาเส อุปฺปติตสฺส สกุณสฺส ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปทุมสฺส อุปริภาเค ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส. อาคมฏฺกถายํ ปน วิปริยาเยน อาคตํ. ตถา จ วุตฺตํ ทุกนิปาตฏฺกถายํ –
‘‘อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต ¶ วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร’’ติ.
ตมฺปิ อนุปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติ. ตถา หิ อุปจาเร, อปฺปนายํ วา สนฺตาเนน ปวตฺติยํ วิตกฺโก นิจฺจโล หุตฺวา อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย ปวตฺตติ, น ปมาภินิปาเต วิย ปากโฏ โหตีติ.
ปินยตีติ กายจิตฺตํ อปฺเปติ, วฑฺเฒติ วา. สมฺปิยายนลกฺขณาติ อารมฺมณํ กลฺลโต คหณลกฺขณา. ปีณนรสาติ กายจิตฺตานํ ปริพฺรูหนกิจฺจา. ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กายสฺส พฺยาปนรสา, อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสมุฏฺาเนหิ รูเปหิ สกลรูปกายพฺยาปนํ ¶ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. น หิ อฺถา อิมิสฺสา ผรณํ โหติ, ธมฺมานํ อพฺยาปารตาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ สงฺกมนาภาวโต. อุทคฺคภาโว โอทคฺยํ.
เอกํ อารมฺมณํ อคฺคเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, เยน ปน ธมฺเมน โยคโต ตํ เอกคฺคํ นาม โหติ, โส เอกคฺคภาโว. โส ปน จิตฺตสฺเสว โหติ, น ยสฺส กสฺสจีติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว’’ติ, นิวาเต ทีปสิขาย ิติ วิย จิตฺตสฺส ิตีติ วุตฺตํ โหติ. วิสารสฺส พฺยคฺคภาวสฺส ปฏิปกฺโข สภาโว อวิสาโร, น วิสาราภาวมตฺตํ, ตํ อิมสฺส ลกฺขณนฺติ อาห ‘‘อวิสารลกฺขโณ’’ติ. อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อวิกฺขิตฺตตา, อวิสาราวิกฺเขปานํ สมาธานภาวโต อตฺถโต วิเสสาภาเวปิ สมุเขน, สมฺปยุตฺตมุเขน จ อุภยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวูปสมลกฺขณสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขตาย จิตฺตสฺส อุปสมนากาเรน ปจฺจุปฏฺาตีติ อุปสมปจฺจุปฏฺาโน. วิเสสโตติ เยภุยฺเยน. สุขวิรหิโตปิ หิ อตฺถิ สมาธีติ โส เยภุยฺเยน สุขปทฏฺาโน โหติ. อถ วา ¶ วิเสสโตติ อติสเยน. ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. ๑๑.๑๑) วจนโต หิ สุขํ สมาธิสฺส วิเสสการณํ สุขวิรหิตสฺสปิ ตทุปนิสฺสเยเนว สมิชฺฌนโต.
สทฺทหนฺติ เอตายาติ กมฺมผลาทิสทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทสฺเสติ. ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถา ปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘สทฺทหตี’’ติ โวหรียติ. สทฺทหนํ สทฺเธยฺยวตฺถุโน ปตฺติยายนํ, ตํ ลกฺขณเมติสฺสาติ สทฺทหนลกฺขณา. กาลุสิยมลํ วิธเมตฺวา สมฺปยุตฺตานํ, ปุคฺคลสฺเสว วา ปสาทํ อนาวิลภาวการณํ กิจฺจเมติสฺสาติ ปสาทนรสา. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘อุทกปฺปสาทกมณิ วิยา’’ติ. อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานาติ อนาวิลภาวปจฺจุปฏฺานา. รตนตฺตยํ กมฺมํ กมฺมผลฺจ สทฺเธยฺยวตฺถุ, ตํ อิมิสฺสา อาสนฺนการณนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา. น หิ สทฺธาย อวตฺถุภูเตสุ ติตฺถิยาทีสุ สา อุปฺปชฺชติ. สา ปนายํ กุสลธมฺมานํ อาทาเน หตฺโถ วิย, สพฺพสมฺปตฺติสมฺปทาเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย จ ทฏฺพฺพา. ‘‘สทฺธาหตฺโถ, มหานาม, อริยสาวโก, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๔), สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺี’’ติอาทิวจนฺเหตฺถ (สํ. นิ. ๑.๑๙๗; สุ. นิ. ๗๗) สาธกํ.
สรนฺติ ๒๓๗ เอตายาติ สรณกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติยา ปจฺจยตํ ทสฺเสติ. ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถา ปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘สรตี’’ติ โวหรียติ. อุทเก อลาพุ วิย ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อทตฺวา ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อารมฺมณสฺส ปนํ อสมฺมุฏฺตากรณํ อปิลาปนํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อปิลาปนลกฺขณา. สา หิ อารมฺมเณ ทฬฺหํ ¶ ปติฏฺิตตฺตา เอสิกา วิย วุจฺจติ. สมฺโมสปจฺจนีกกิจฺจํ อสมฺโมสรโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํ. ‘‘สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๐) วุตฺตตฺตา เจโตคุณรตนหารกานํ กิเลสโจรานํ นิวารณโต อาห ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺานา’’ติ. ตถา เหสา จกฺขุทฺวาราทิรกฺขนโต โทวาริโก วิยาติ วุจฺจติ. ปมํ สฺาย ถิรุปฺปนฺนภาเว ปจฺฉา สติยา ปติฏฺานภาวโต อาห ‘‘ถิรสฺาปทฏฺานา’’ติ. อถ สติสฺานํ กึ นานากรณนฺติ? สฺา ตาว ปมํ อคฺคหิตนิมิตฺตํ สฺชานาติ, คหิตนิมิตฺเต ปุน ปจฺจาภิฺาณปจฺจยนิมิตฺตํ กโรติ, ปมํ อคฺคหิเต ปน สฺากิจฺจํ อปฺปธานํ โหติ, สติ ปน ปมํ อคฺคหิตนิมิตฺตมฺปิ สรติ คหิตนิมิตฺตมฺปิ, คหิตนิมิตฺเต ปน สติกิจฺจํ คุณภูตํ โหตีติ อิทเมว ตาสํ นานตฺตํ.
วีรภาโวติ เยน วีริเยน วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโม. วีรานํ วา กมฺมนฺติ เยน กมฺเมน วีโร นาม โหติ, ตํ วีรานํ กมฺมํ นาม. วีริยํ ปนสฺส สาธกภาวโต ตถา วุตฺตํ. ธมฺมวินิมุตฺตํ วา กิฺจิ กมฺมํ นตฺถีติ วีริยเมว กมฺมภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิธินา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ. อุสฺสาโห ตํ ตํ กิจฺจํ สมารมฺโภ, ปรกฺกโม วา. อุปตฺถมฺภนํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา ธารณํ อนุพลปฺปทานํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนภาวนิวารโก ธมฺโม, น สํสีทนาภาวมตฺตํ, อสํสีทนภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๑๓) วจนโต สํเวคปทฏฺานํ. สํเวโคติ เจตฺถ สํเวคมยํ าณํ. อสํเวคปุพฺพิกาย ปน กุสลกิริยาย วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ. ตตฺถ วีริยารมฺภวตฺถูนิ นาม –
‘‘มคฺโค ¶ คนฺตพฺโพ โหติ, มคฺโค คโต. กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, กมฺมํ กตํ. อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปนฺโน โหติ, คิลานา วุฏฺิโต โหติ, อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ, ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ ลภติ…เป… ปาริปูริ’’นฺติ –
เอวํ ¶ วุตฺตานิ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณสหิตานิ อฏฺ วีริยารมฺภวตฺถูนิ, ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ. เอตฺถ จ วิตกฺโก สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อาโรเปติ. เจตนา เต ตํตํกิจฺเจสุ นิโยเชติ. วีริยํ ปน เต สํสีทิตุํ อทตฺวา อุสฺสาเหตีติ อยํ วิตกฺกเจตนาวีริยานํ วิเสโส.
วิชานนลกฺขณาติ วิเสเสน ชานนลกฺขณา, ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณาติ อตฺโถ. วิสยสฺส อารมฺมณสฺส โอภาสนํ ปกาสนํ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหนฺธการสฺส วิธมนโตติ วิสโยภาสนํ, ตํ กิจฺจมสฺสาติ วิสโยภาสนรสา. กตฺถจิ วิสเย อสมฺมุยฺหนากาเรน สมฺโมหปฏิปกฺขตาย วา ปจฺจุปฏฺานโต สมฺโมหาภาวสฺส ปจฺจุปฏฺานโต วา อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา.
อตฺตนา อนุปาเลตพฺพานํ สหชาตธมฺมานํ อนุปาลนํ ชีวิตสฺส พฺยาปาโร, ตฺจ เตสํ ชีวนนฺติ ตํ ตสฺส การณภาวํ ปุรกฺขตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชีวนฺติ เตนา’’ติ. รูปารูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุรูปโต ลกฺขณาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนา อวินิภุตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สมฺปยุตฺตาน’’นฺติ หิ วุจฺจมาเน รูปธมฺมานํ สมฺปโยคาภาวโต รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส สงฺคโห น สิยา. ‘‘อวินิภุตฺตาน’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา ยานิ ¶ อวินิพฺโภครูปานิ รูปชีวิตินฺทฺริเยน สทฺธึ อวินิภุตฺตานิ อวิสํสฏฺานิ. เย จ อรูปธมฺมา อรูปชีวิตินฺทฺริเยน สมฺปยุตฺตา, เตสํ สพฺเพสํ สงฺคโห โหตีติ. ปวตฺตนรสนฺติ อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา อนุปาลนโต อนฺตรา อนิวตฺตนสภาวสาธเนน เตสํ ปวตฺตนกิจฺจํ. เกจิ ปน ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยํ เตสํ ิติกฺขณโต ปฏฺาย, อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ปวตฺติยา ปจฺจโย’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. ปฏฺาเน หิ ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ อินฺทฺริยปจฺจยํ กมฺมปจฺจยสทิส’’นฺติ อสฺสตฺตานํ อินฺทฺริยปจฺจโย กมฺมปจฺจยสทิสํ กตฺวา วุตฺโต, ตสฺมา รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา ปนโต ปนปจฺจุปฏฺานํ. อนุปาลนวเสน ยาปยิตพฺพา ปวตฺเตตพฺพา ธมฺมา ปทฏฺานมสฺสาติ ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. ยทิ เอวํ เตสํ อนุปาลนาทิสาธกํ, กถํ เตสํ นิโรโธ โหติ. เอวฺหิ สพฺพกาลํ าตพฺพนฺติ อาห ‘‘สนฺเตปิ จา’’ติอาทิ. อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน ปวตฺตนรสาทิเมว สงฺคณฺหาติ. อตฺถิกฺขเณเยวาติ อตฺตนา อนุปาเลตพฺพานํ, อตฺตโน วา อตฺถิกฺขเณเยว. อุทกนฺติ ตฬากคตชลํ, ทณฺฑคตชลํ วา ¶ . ตตฺถ ตฬากคตอุทกสฺส คหเณ อตฺตนา อนุปาเลตพฺพธมฺมานํ อตฺถิกฺขเณ อนุปาลนํ สาธิตํ โหติ, ทณฺฑคตชลสฺส ปน คหเณ อตฺตโน อตฺถิกฺขเณ อนุปาลนํ. อตฺตนา อนุปฺปาทิตธมฺเม กถํ ปาเลตีติ อาห ‘‘ธาติ วิย กุมาร’’นฺติ. ยทิ เสสธมฺมานํ ปวตฺติการเณน เกนจิ ภวิตพฺพํ, ชีวิตสฺส ปน กึ ปวตฺติการณนฺติ อาห ‘‘สยํ…เป… ปวตฺตตี’’ติ. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘นิยามโก วิยา’’ติ. โสปิ อตฺตนา ปวตฺติตนาวาสมฺพนฺเธน ปวตฺตติ. ยทิ ธมฺมานํ ปวตฺติ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ, ภงฺคโต อุทฺธมฺปิ กึ ปน ปวตฺเตตีติ อาห ‘‘น ภงฺคโต อุทฺธ’’นฺติ. กสฺมาติ อาห ‘‘อตฺตโน ¶ จ ปวตฺเตตพฺพานฺจ อภาวา’’ติ. ภงฺคกฺขเณ ปน กถนฺติ อาห ‘‘น ภงฺคกฺขเณ เปตี’’ติ.
ยสฺมา ปน โลภปฏิปกฺโข อโลโภ โหติ, เย ธมฺมา เตน สมฺปยุตฺตา, ตํสมงฺคิโน วา สตฺตา, เต น ลุพฺภนฺติ, สยมฺปิ กทาจิ น ลุพฺภเตว, อตฺถโต วา อลุพฺภนากาโร เอว จ โส โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น ลุพฺภนฺติ เตนา’’ติอาทิ. เอส นโย ‘‘น ทุสฺสนฺติ เตนา’’ติอาทีสุปิ. อลคฺคภาโว อารมฺมณํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตสฺสปิ ตตฺถ อนาสตฺตตา. เตนาห ‘‘กมลทเล ชลพินฺทุ วิยา’’ติ. อปริคฺคโห กสฺสจิ วตฺถุโน มมตฺตวเสน อสงฺคโห. มุตฺตภิกฺขุ วิยาติ ขีณาสวภิกฺขุ วิย. โส หิ มุตฺตราคตฺตา กตฺถจิ มมายนรหิโต โหติ. อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโว. เอวฺหิ ‘‘อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิยา’’ติ อุปมาย สเมติ. ยถา หิ ตสฺส ปุริสสฺส สติปิ กาเยน อลฺลียเน ภาโว อนลฺลีโน, เอวํ อโลโภปิ อารมฺมณกรณวเสน คหิเตปิ อารมฺมเณ อลคฺคภาเวน อนลฺลีนภาโว อนลฺลีนากาโรเยว ปวตฺตติ. เอวํสภาโว หิ โส ธมฺโมติ.
จณฺฑิกสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํ, ผรุสภาโว, อตฺถโต ปน โกโปเยว, ตปฺปฏิปกฺโข อผรุสภาโว อจณฺฑิกฺกํ. อวิโรโธ อวิคฺคโห อปฺปฏิปกฺโข สภาโว. อาฆาตวินยนรโสติ เอตฺถ อาฆาโต นาม ปรสฺส อตฺตานํ, อตฺตโน ปรํ อุทฺทิสฺส, ปรสฺเสว จ ปรํ อุทฺทิสฺส ปวตฺโต อุปนาโห พลวโกโป. ตสฺส วินยนรโส อปนยนรโส. โสมฺมภาโว มชฺชนวเสน หิลาทนิยตา สีตลภาโว. เตนาห ‘‘ปุณฺณจนฺโท วิยา’’ติ.
กายทุจฺจรีตาทีหีติ ¶ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. หิรียติ ลชฺชนากาเรน ชิคุจฺฉิยติ. เตหิเยวาติ กายทุจฺจริตาทีหิเยว. โอตฺตปฺปตีติ อุพฺพิชฺชติ. หิรี ปาเป คูเถ วิย ปสฺสนฺตี ชิคุจฺฉตีติ ¶ อาห ‘‘ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี’’ติ. โอตฺตปฺปํ เต อุณฺหํ วิย ปสฺสนฺตํ ตโต อุตฺตสตีติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ. อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสาติ ลชฺชนากาเรน ปาปานํ อกรณรสา หิรี, อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํ. ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานาติ วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต สงฺโกจนากาเรน ปจฺจุปฏฺานา. อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานาติ อตฺตคารวปทฏฺานา หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺานตาย, อตฺตาธิปติตาย จ. ปรคารวปทฏฺานํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺานตาย, โลกาธิปติตาย จ. อตฺตานฺหิ ครุํ กตฺวา หิริยา ปาปํ ปชหติ กุลวธู วิย. ปรํ ครุํ กตฺวา โอตฺตปฺเปน ปาปํ ปชหติ เวสิยา วิย. อชฺฌตฺตสมุฏฺานาทิตา จ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน เวทิตพฺพา, น ปน เตสํ กทาจิ อฺมฺวิโยคโต. น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ วา ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติ. หิริยา พลวภาเว ปน โอตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ โหติ, โอตฺตปฺปสฺส พลวภาเว หิรี อพฺโพหาริกา. อิเม จ ทฺเว ธมฺมา ‘‘โลกปาลา’’ติ วุจฺจนฺติ. ยถาห –
‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ. กตเม ทฺเว? หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ, อิเม โข, ภิกฺขเว, ทฺเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ น ปาเลยฺยุํ, นยิธ ปฺาเยถ ‘มาตา’ติ วา ‘มาตุจฺฉา’ติ วา ‘มาตุลานี’ติ วา’’ติอาทิ (อ. นิ. ๒.๙).
ปสฺสมฺภนํ ทรถวูปสโม, กาย-สทฺโท สมูหวจโน. โส เจตฺถ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ. วตฺติจฺฉาวเสน หิ สทฺโท วิสิฏฺวุตฺติ โหตีติ อาห ‘‘กาโยติ เจตฺถา’’ติอาทิ. เวทนาทโยติ ¶ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธติ ตโย ขนฺธา. ตถา จ วุตฺตํ ตตฺถ ‘‘กตมา ตสฺมึ สมเย กายปสฺสทฺธิ โหติ, ยา ตสฺมึ สมเย เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๐). ทรโถ สารมฺโภ โทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาทีนํ กิเลสานํ, ตถา ปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. ตสฺส วูปสมํ ลกฺขณมสฺสาติ กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา. กายจิตฺต…เป… รสาติ ยถาวุตฺตานเมว ปฏิปกฺขธมฺมานํ อภิภวนรสา. ทรถนิมฺมทฺทเนน ปริฬาหปริปฺผนฺทนวิรหิโต สีติภาโว อปริปฺผนฺทนสีติภาโว. อวูปสโม ปริปฺผนฺทนํ อสนฺตวุตฺติตา. อุทฺธจฺจาทิกิเลสาติ อุทฺธจฺจปฺปธานา อุทฺธจฺจาธิกจิตฺตุปฺปาทสมฺปยุตฺตา กิเลสา. เตปิ หิ อุทฺธจฺจวเสน อวูปสมกรา. อุทฺธจฺจํ วา อาทึ กตฺวา สพฺเพเยว กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสา. เอวํ เสเสสุปิ.
ครุภาโว ¶ ทนฺธตา, ถินมิทฺธาธิกานํ ตถา ปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. ทนฺธตาย ปฏิปกฺโข อทนฺธตา อครุภาโว.
ถทฺธภาโว ถมฺโภ. ทิฏฺิมานาธิกานํ, ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ นามํ. ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนโตเยว กตฺถจิ อารมฺมเณ อปฺปฏิหตากาเรน ปจฺจุปฏฺนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตตฺถ อปฺปฏิฆาตํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตีติ อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา.
กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ, น กมฺมฺํ อกมฺมฺํ, ตสฺส ภาโว อกมฺมฺภาโว, ทานสีลาทิปฺุกิริยาย อสมตฺถตา. อตฺถโต กามจฺฉนฺทาทิสํกิเลสธมฺมา, ตปฺปธานา วา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธา. อกมฺมฺภาวนิมฺมทฺทเนเนว สมฺปนฺนากาเรน อารมฺมณสฺส คหณํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติ. วุตฺตาวเสสา กามจฺฉนฺทาทโย, ตเทกฏฺา จ สํกิเลสธมฺมา เสสนีวรณาทโย. อิมา ปน ทฺเว วินิพนฺธนิมฺมทฺทเนน ¶ ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพา.
เคลฺํ อสฺสทฺธิยาทโย, ตเทกฏฺา จ ปาปธมฺมา, ตปฺปฏิปกฺโข อเคลฺภาโว ลกฺขณํ เอตาสนฺติ อเคลฺภาวลกฺขณา. เคลฺนิมฺมทฺทเนเนว นตฺถิ เอตาสํ อาทีนโว โทโส อุปทฺทโว วา, น วา เอตา อาทีนํ กปณํ วนฺติ ปวตฺตนฺตีติ นิราทีนวา, เตนากาเรน ปจฺจุปฏฺนฺติ, ตํ วา สมฺปยุตฺเตสุ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตีติ นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา.
กายสมฺพนฺธี, จิตฺตสมฺพนฺธี จ อุชุภาโวติ ลกฺขิตพฺพตาย กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา. กายจิตฺตานํ นงฺคลสีสจนฺทโกฏิโคมุตฺตวงฺกตาสงฺขาตานํ กุฏิลภาวานํ อตฺถโต มายาสาเยฺยาทิภูตานํ นิมฺมทฺทนโต กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสา. ตโตเยว สพฺพถาปิ อชิมฺหภาเวน ปจฺจุปฏฺนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา อชิมฺหตํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตีติ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา.
นนุ จ กายปสฺสทฺธิอาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ เอเกกปฏิปกฺขตฺตา ทรถนิมฺมทฺทนาทิกิจฺจํ เอเกกเมว กโรติ. กสฺมา ปน ทฺเว ทฺเว ธมฺมา วุตฺตาติ? น โข ปเนวํ จินฺติตพฺพํ ภควตาปิ ตเถว เทสิตตฺตา. กสฺมา ปน ภควตา ตถา เทสิตา? สภาวธมฺมภาวโต. น หิ ภควตา ปุพฺเพ อวิชฺชมานา เอเต ธมฺมา เทสนาวเสน อุปฺปาทิตา, อถ ¶ โข สภาวโต วิชฺชมานาเยว สยมฺภุาเณน สมฺมา สจฺฉิกตฺวา ยถาสภาวา เทสิตา, ตสฺมา กถเมตฺถ ภควตา สภาวโต วิชฺชมานสฺส หาปนํ กาตุํ สกฺกา. สภาวโต วิชฺชมานตาย เจตฺถ ภควโต วจนเมว ปมาณํ. น หิ ภควา ยถาธมฺมสาสนาธิกาเร อยถาธมฺมํ กเถยฺยาติ, ยสฺส ปน วิชฺชมานสฺสาปิ อกถนํ, ตํ อฺเหตุกํ. น เจตฺถ ตาทิโส เหตุ อุปลพฺภติ, เยน อิเมสุ ¶ เอเกกธมฺมสฺส อกถนนฺติ. ยถา ปน ทฺวินฺนํ ปุริสานํ เอโกเยว เวริโก โหติ, ตสฺส เต ปุริสา โอตารํ ทิสฺวา เอกโต หุตฺวาว หนนฺติ, เอวเมว ทฺเว ทฺเว ธมฺมา เอกโต หุตฺวา เอกํ ปฏิปกฺขธมฺมํ หนนฺติ, ยถา จ ปเนเต วิสุํ ทิสฺวาปิ ตํ เวรึ หนนฺติ, น เอวเมเต ตํ วิสุํ หนนฺติ เตสํ อฺมฺํ อวินาภาวโตติ, ตสฺมา เอเต ปฏิปกฺขธมฺมานํ เอเกกภาเวปิ ทฺเว ทฺเวเยว วุตฺตาติ, อปิจ จิตฺตปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตเมว ปสฺสทฺธิ ลหุ มุทุ กมฺมฺํ ปคุณํ อุชฺุจ โหติ. กายปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกาโยปีติ ตทตฺถทสฺสนตฺถํ ภควตา เอตฺเถว ทุวิธตา วุตฺตา, น สมาธิอาทีสุ.
ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตา. ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๑) ปน ตณฺหาปิ ฉนฺโทติ วุจฺจติ. ‘‘ฉนฺทํ ชเนติ วายมตี’’ติอาทีสุ วีริยมฺปีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจน’’นฺติ. กตฺตุกมฺยตา วุจฺจติ กรณิจฺฉา. เจตสิกสฺส ธมฺมสฺส สารมฺมณตฺตา กรณิจฺฉา นาม อารมฺมณสฺส อาลมฺพิตุกามตามุเขเนว โหตีติ อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ ฉนฺโท ‘‘กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ’’ติ วุตฺโต. เตเนวาห ‘‘อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน’’ติ จ. ยทคฺเคน ปนายํ อตฺตโน อารมฺมณปริเยสนรโส, ตทคฺเคน สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ โหติเยว เอการมฺมณตาย. เตน เตสํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิยาติ วุจฺจติ. กถํ ปน ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตมานเจตนาสมฺปยุตฺโต ฉนฺโท อารมฺมเณน อตฺถิโก โหตีติ? นนุ อโวจุมฺหา ‘‘อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ’’ติ, ตสฺมา สงฺคามคตอิสฺสาสสฺส ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิกตา วิย ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ¶ ปวตฺตจฺฉนฺโทปิ วิสฺสชฺชิตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยวาติ. สฺวายํ กุสเลสุ อุปฺปนฺโน กุสลจฺฉนฺโท นาม โหติ โยนิโสมนสิการสมุฏฺานตฺตา. ตพฺพิปรีตโต ปน อกุสเลสุ อุปฺปนฺโน อกุสลจฺฉนฺโท.
อธิมุจฺจนํ อารมฺมเณ สนฺนิฏฺานวเสน เวทิตพฺพํ, น ปสาทนวเสน. เตนาห ‘‘สนฺนิฏฺานลกฺขโณ’’ติ. ยถา ตถา หิ อารมฺมเณ นิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํ อนธิมุจฺจนฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ ¶ , ทานาทีสุ วา ปวตฺติยา อภาวโต, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺโขติ อยเมเตสํ วิเสโส. โวฏฺพฺพนํ ปน ยถา สนฺตีริเต อตฺเถ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติตฺวา ปรโต ปวตฺตมานานํ ตถา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติ. ยทิ เอวํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ กถนฺติ? เตสมฺปิ เอกํเสเนว สํสปฺปนาการสฺส ปจฺจยตาย ทฏฺพฺพํ, ทารกสฺส วิย อิโต จิโต จ สํสปฺปนสฺส ‘‘กริสฺสามิ, น กริสฺสามี’’ติ อนิจฺฉยสฺส ปฏิปกฺขกิริยา อสํสปฺปนํ. เยสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อยํ สนฺนิฏฺานลกฺขโณ อธิโมกฺโข, เตสํ อารมฺมณธมฺโมเยว สนฺนิฏฺาตพฺพตฺตา สนฺนิฏฺเยฺยธมฺโม. โส ปทฏฺานมสฺสาติ สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน. อินฺทขิโลติ เอสิกาถมฺโภ วุจฺจติ.
เตสุ เตสุ ธมฺเมสูติ เยสุ ธมฺเมสุ สยํ อุปฺปนฺนา, เตสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุ. อนารมฺมณตฺเตปิ หิ เตสุ สมปฺปวตฺเตสุ อุทาสีนภาโว ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติ วุจฺจติ. สมํ อวิสมํ วาหิตํ อตฺตนา ปวตฺติตสมฺปยุตฺตานํ วา ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺตนํ ลกฺขณเมติสฺสาติ สมวาหิตลกฺขณา. ตตฺถ สมํ หุตฺวา ปวตฺตนลกฺขณาติ อตฺเถ อปกฺขปติตภาโว วุตฺโต โหติ, อวิสมํ กตฺวา ปวตฺตนลกฺขณาติ อตฺเถ อูนาธิกตานิวารณํ ¶ . อุทาสีนภาเวน ปวตฺตมานาปิ หิ เอสา สมฺปยุตฺตธมฺเม สมํ กตฺวา ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺเตติ, ยถา ราชา ตุณฺหี นิสินฺโนปิ อธิกรณธมฺมฏฺเ ยถาสกกิจฺเจสุ สมํ อปฺปมตฺเต ปวตฺเตติ. อลีนานุทฺธตปฺปวตฺติปจฺจยานํ ธมฺมานํ อูนาธิกตาย ลีนุทฺธตภาวสฺส นิวารณกิจฺจาติ วุตฺตํ ‘‘อูนาธิกตานิวารณรสา’’ติ. ยทิ เอวํ กถํ สหชาตาธิปตีนํ อธิปติภาโว. อาธิปจฺจฺหิ เตสํ กิจฺจโต อธิกภาโวติ? นายํ โทโส. ตมฺปิ ตสฺส กิจฺจเมว, ยํ สหชาตธมฺมานํ อธิปติภาเว ปวตฺตาปนํ. ยถา หิ รงฺคมณฺฑลํ คโต นฏกาจริโย เต เต นฏเก ยถาสกํ อนุรูปํ ภูมิยํ โยเชติ, เอวเมสาปิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิปติภาเว ิเต อธิปติภาเว โยเชติ, อินฺทฺริยตฺเต ิเต อินฺทฺริยตฺเต, น ปน สกสกกิจฺจโต อูนตํ, อธิกตํ วา ปตฺตุํ เทตีติ. ‘‘อิทํ นิหีนกิจฺจํ โหตุ, อิทํ อติเรกกิจฺจ’’นฺติ เอวํ ปกฺขปาตวเสน วิย ปวตฺติ ปกฺขปาโต. ตํ อุปจฺฉินฺทนฺตี วิย โหตีติ ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา. สา จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขเนน สมปฺปวตฺเตสุ อาชานีเยสุ สารถิ วิย ทฏฺพฺพา.
กิริยา กาโรติ การ-สทฺทสฺส ภาวสาธนตํ อาห. เตน กาโรติ นาฺํ, กิริยาเยวาติ ทีปิตํ ¶ โหติ. มนสฺมึ กาโรติ มนสิ อารมฺมณสฺส กรณํ. เยน หิ มโน อารมฺมเณ กรียติ อารมฺมเณนสฺส สํโยชนโต, ตโต เอว เตน อารมฺมณมฺปิ มนสิ กรียตีติ. มนสิกาโรติ เจตฺถ อลุตฺตสมาโส ทฏฺพฺโพ. ปุริมมนโตติ ภวงฺคมนโต. วิสทิสํ มนนฺติ วีถิชวนมนํ, ตํ กโรตีติ มนสิกาโร, มนสิการสามฺเน วีถิชวนปฏิปาทเก ทสฺเสติ. เอตฺถ ปน อุปโยคตฺถภุมฺมวจเน สมาโส ทฏฺพฺโพ. สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภิมุขํ สาเรนฺโต ปโยเชนฺโต วิย โหตีติ มนสิกาโร ¶ สารณลกฺขโณติ วุตฺโต. สํโยชนรโสติ ปโยชนรโส. วิตกฺโก สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ อภินิโรปนสภาวตฺตา อารมฺมเณ จิตฺตํ ปกฺขิปนฺโต วิย โหติ. เจตนา อตฺตโน อารมฺมณํ คณฺหนฺตี สมฺปยุตฺเตปิ สกสกกิจฺจํ กาเรตีติ อตฺตนา กรเณน พลํ นิโยเชนฺโต พลนายโก วิย โหติ. มนสิกาโร สมฺปยุตฺเต อารมฺมเณ ปโยเชตีติ อาชานียปฺปโยชนกสารถิ วิยาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโนติ อารมฺมเณ สํโยชนวเสน ตทภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน. เอตฺถ สติยา อปฺปมุสฺสนจฺฉนฺทตา วิสยาภิมุขปจฺจุปฏฺานตา, มนสิการสฺส ปน สํโยชนวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. อารมฺมณปฏิปาทกสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตาวจนํ อิตรมนสิการานํ วิฺาณกฺขนฺธปริยาปนฺนตํ ทสฺเสติ. มหิสาสกา ปน ‘‘อาวชฺชนสฺส วิฺาณภาเว สพฺพฺุตฺาณสฺส สพฺพวิสยตา ปริหาเยยฺย, ตสฺมา ตํ ชวนสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนเมวา’’ติ วทนฺติ. เตสฺหิ อยมธิปฺปาโย – ยทิ ตํ วิสุํ จิตฺตสภาวํ สิยา, ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตสฺส ตสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานชวนานํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา น ภเวยฺย, อฺทตฺถุ อตีตารมฺมณตาว สิยา, เอวฺจ สติ สพฺพฺุตฺาณสฺสาปิ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตาย อภาวโต อสพฺพวิสยตา อาปชฺเชยฺย, ยทคฺเคน จ ตํ อสพฺพวิสยํ, ตทคฺเคน สาวรณมฺปิ โหติ ยตฺถ น ปวตฺตติ, ตตฺถ อาวรณสมฺภวโต, ตสฺมาสฺส สกลโลกสิทฺโธ สพฺพฺุภาโว, อนาวรณภาโว จ ปริหาเยถ, ชวนสมฺปยุตฺตภาเว ปน สติ อาวชฺชนสฺส นายํ อิฏฺวิฆาโต อาปชฺชตีติ. ตยิทํ เตสมภินิเวสมตฺตํ ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ, อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วจเนน ตสฺสานนฺตรํ กุสลากุสลุปฺปตฺติยา ทีปิตตฺตา. สพฺพฺุตฺาณสฺส ปน ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณภาโว เอวํ เวทิตพฺโพ – อตีตาทิวเสน หิ วิภาคมกตฺวา ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปวตฺตสฺส อาวชฺชนํ สามฺเน ยํ กิฺจิ อภิมุขีภูตํ จิตฺตมาวชฺชติ, ตโต ชวนานิปิ อตฺตโน อตฺตโน ¶ อภิมุขีภูตํ จิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนฺติ, น เจตฺถ ชวนานํ ภินฺนารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา จิตฺตสามฺเน อารมฺมณสฺส อภินฺนตฺตา, ตสฺมา สพฺพฺุตฺาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตํ ปฏิจฺจ น กาจิ วิเหสา อนุภวิตพฺพาติ. กึ วา เอเตน ยุตฺติวาเทน, นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อจินฺเตยฺโย พุทฺธวิสโย’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๗), ตสฺมา อปริมิตปฺุสมฺภาเรกผลสฺส อจินฺเตยฺยสภาวตฺตา อาวชฺชเนน วินาปิ วิสยคฺคหเณ วิพนฺธนาภาวโต ยตฺถ กตฺถจิ ปวตฺติ อปฺปฏิหตาเยวาติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อาวชฺชนํ อนาคตจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ชวนเมว ปน ปจฺจุปฺปนฺนมารมฺมณํ คณฺหาตี’’ติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน ‘‘อนาคตารมฺมณา อาวชฺชนา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาฬิ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ อปฺปมาณํ.
กโรตีติ กรุณา. กึ กโรติ, เกสํ กึ นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปน’’นฺติ. กมฺปนนฺติ จ ปเรสํ ทุกฺขํ ทิสฺวา ตสฺส อสหนากาเรน จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ, ตทิทํ สปฺปุริสานํเยว โหตีติ อาห ‘‘สาธูน’’นฺติ. สปฺปุริสา หิ อตฺตหิตปรหิตสาธเนน ‘‘สาธู’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘กิณาตี’’ติ อิมสฺส อตฺถมาห ‘‘วินาเสตี’’ติ, อทสฺสนํ คเมติ อปเนตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา’’ติ. ปเรสํ ทุกฺขสฺส อปนยนํ โหตุ วา, มา วา, โส ¶ ปรทุกฺขาปนยนากาโร, ตถาปวตฺติลกฺขณาติ ปร…เป… ลกฺขณา. อปเนตุกามตาย ปเรสํ ทุกฺขสฺส อสหนํ อนธิวาสนํ ปรทุกฺขาสหนํ. น วิหึสา อวิหึสา, สตฺตานํ อวิเหนํ, ตํ ปจฺจุปฏฺาเปติ, วิหึสาย วา ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา.
ปโมทนลกฺขณาติ ปรสมฺปตฺติยา ปโมทนลกฺขณา. อนิสฺสายนรสาติ อิสฺสายนสฺส อุสูยนสฺส ปฏิปกฺขภาวกิจฺจา. ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสลธมฺเมสุ จ อรมณํ อรติ. สา อตฺถโต อิสฺสาธิกํ โทมนสฺสสหคตํ, ถินมิทฺธาธิกฺจ อุทฺธจฺจํ. ตตฺถ ปุริมํ ปรสมฺปตฺติวิสยํ, ทุติยํ ปนฺตเสนาสนาทิวิสยนฺติ ทฏฺพฺพํ. อรติยา วิหนนากาเรน ปจฺจุปฏฺาติ, ตสฺสา วิฆาตํ วา วูปสมํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา. ‘‘อนิยเต อิจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา เจตสิกนฺตรภาเวน อิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติ.
กายทุจฺจริตโตติ วตฺถุวีติกฺกมสงฺขาตทุจฺจริตโต. กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนนฺติ ปรปาณปรธนปรอิตฺถิอาทีนํ ¶ กายทุจฺจริตาทีนมาลมฺพณภูตานเมว วตฺถูนํ. อวีติกฺกมลกฺขณาติ อมทฺทนลกฺขณา. กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนกิริยาปเทเสน กายทุจฺจริตาทิโตเยว สงฺโกจนกิริยา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ วิรติโย ทุจฺจริตวตฺถุโน อกิริยปจฺจุปฏฺานา ยุชฺชนฺติ, อถ โข ทุจฺจริตสฺเสว, วิรตีนฺจ โสรจฺจวเสน สงฺโกจนํ, อกิริยา จ หิโรตฺตปฺปานํ ชิคุจฺฉาทิวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. สทฺธา…เป… ปทฏฺานาติ เอตฺถ สทฺธาทโย สพฺเพว ธมฺมา กายสุจริตาทีนํ ปทฏฺานาติ เอเก. อปเร ปน ‘‘กมฺมํ กมฺมผลํ สทฺทหนฺตสฺส กายทุจฺจริตาทิอกรณโต, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนสฺส มุสาวาทาทิอกถนโต, อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺีสลฺเลขคุณสมนฺนาคตสฺส มิจฺฉาชีววิวชฺชนโต จ สทฺธาทโย ¶ ติณฺณํ ธมฺมานํ ยถากฺกเมน ปทฏฺานา’’ติ วทนฺติ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. อิมาสูติ อิมาสุ ตีสุ วิรตีสุ. เอเกกํ นิยตํ วิรติมิจฺฉนฺตีติ อฺํ เอกํ จตุตฺถนิยตวิรติมิจฺฉนฺติ. อถ วา นิทฺธารณตฺเถ ภุมฺมวเสน อิมาสํ อนฺตเร เอกํ นิยตํ วิรติมิจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อุภยถาปิ ปน เตสํ อิจฺฉา น ยุชฺชติ อปราย วิรติยา ธมฺมเสนาปตินาปิ อเทสิตตฺตา, วิสยสฺส จ สทา สนฺนิหิตตฺตาภาเวน นิยตาย เอว เอกิสฺสา อภาวโต. เตเนว หิ อภยคิริวาสิโนเยว จ เกจิ อิมาสํ ติวิธตฺตํ อนิยตตฺตเมว จ อิจฺฉนฺติ. วุตฺตฺหิ เตหิ –
‘‘กรุณามุทิตา สมฺมาวาจากมฺมนฺตอาชิวา;
เยภุยฺยโต อนิยตา, โหนฺติ โคจรเภทโต’’ติ. –
เอตฺถ ปน ‘‘เยภุยฺยโต’’ติ วจนํ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ สพฺพทา เอกโตเยว จ ลพฺภมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ทุติยจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยถา จิตฺตํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปีติ ทุติเย สสงฺขารา เอวาติ อาห ‘‘สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส’’ติ. ตถาติ ยถา ตติเย, ตถา จตุตฺเถปิ ปีติยา สุขปทฏฺานตฺตา. สุขสฺส เจตฺถ อภาวโต อาห ‘‘เปตฺวา ปีติ’’นฺติ. นนุ จ ‘‘กรุณามุทิตา อุเปกฺขาสหคเต น สมฺภวนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ยถา ปีติยา, เอวํ ตาสมฺปิ ปฏิกฺเขโป กาตพฺโพติ? น กาตพฺโพ, อปฺปนาปตฺติโต ปุพฺเพ กรุณามุทิตานํ อุเปกฺขาสหคตานมฺปิ สมฺภวโต. กรุณามุทิตาภาวนากาเล หิ อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตนาปิ ปริกมฺมํ โหติ, อปฺปนาวีถิยํ ปน โสมนสฺสสหคตจิตฺเตเนว เอกาวชฺชนวีถิยา ¶ เวทนาปริวตฺตนาภาวโต, ตสฺมา ปุพฺพภาควเสเนว กรุณามุทิตานมฺปิ ¶ อุเปกฺขาสหคเตสุ สมฺภโว โหตีติ อาจริยา. อปเร ปน สพฺพทาปิ ตาสํ อุเปกฺขาสหคเตสุ สมฺภวํ น อิจฺฉนฺติ. ‘‘อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อิทานิ วิเสสทสฺสนตฺถมาห ‘‘โสมนสฺสฏฺาเน จา’’ติอาทิ.
๘๑. กรุณามุทิตาทโยติ กรุณามุทิตา เจว วิรติตฺตยฺจ. เตนาห ‘‘ปฺจา’’ติ.
เอวํ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘อวเสเสสุ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เปตฺวา วิรติตฺตยนฺติ วิรติตฺตยํ วชฺเชตฺวา. กสฺมา ปเนตฺถ วิรติตฺตยํ ปริจฺจตฺตนฺติ? วุจฺจเต – สุวิสุทฺธกายกมฺมาทิกสฺส จิตฺตสมาธานวเสน รูปารูปาวจรกุสลปฺปวตฺติ, น กายกมฺมาทีนํ โสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนวเสน. ตถา หิ นีวรณาทิธมฺมานํ อวตฺถตฺตยํ โหติ วีติกฺกมาวตฺถา ปริยุฏฺานาวตฺถา อนุสยาวตฺถาติ. ตตฺถ วีติกฺกมาวตฺถาย ปฏิปกฺขํ กามาวจรกุสลํ ปริยุฏฺานาวตฺถาย รูปารูปาวจรํ, อนุสยาวตฺถาย โลกุตฺตรกุสลํ. ทุจฺจริตทุราชีวานํ ปน เปตฺวา วีติกฺกมาวตฺถํ, อนุสยาวตฺถฺจ วีติกฺกมาวตฺถาย วิสุํ ปริยุฏฺานาวตฺถา น อุปลพฺภติ. ยสฺสา วิปจฺจนีกํ รูปารูปาวจรกุสลํ สิยา, ตสฺมา ตํ เนว กามาวจรกุสลํ วิย เตสํ วีติกฺกมาวตฺถํ โสเธติ, น จ โลกุตฺตรํ วิย อนุสยาวตฺถํ สมุจฺฉินฺทติ, ปฏิปสฺสมฺเภติ วา. สีลวิสุทฺธิยํ สีลโสธนวเสน กามาวจรกุสเลเนว วิคตวีติกฺกมสฺส ปริสุทฺธกายกมฺมาทิกสฺส โยคิโน จิตฺตสมาธานวเสน ปวตฺตตีติ มหคฺคตจิตฺตุปฺปาเท วิรตีนํ อสมฺภโวเยว. อิมเมว หิ อตฺถํ สาเธตุํ ‘‘วิรติโย ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. เตตฺตึส วา กรุณาทิฌานวเสน ปวตฺตนกาเล ¶ . ตโตติ ตโต ตติเย วุตฺตเจตสิกโต. กรุณามุทิตานํ อปฺปนาปตฺตานเมกนฺตโสมนสฺสสหคตตฺตา อาห ‘‘ปฺจเมน…เป… กรุณามุทิตาวชฺชา’’ติ.
รูปาวจรปฺจเม วุตฺตนเยนาติ ตึเสวาติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ รูปาวจรโต โก วิเสโสติ อาห ‘‘อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส’’ติ, ปฺจเม รูปสฺาภาวโต รูปาวจรภาโว, อิธ ปน รูปสฺาสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพตฺตา อรูปาวจรภาโวติ อยเมวสฺส ตโต วิเสโสติ อตฺโถ.
ปมชฺฌานิเกติ ¶ ปมชฺฌานวติ. มคฺคจิตฺเตติ จตุพฺพิเธปิ มคฺคาเณ. ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทติ ทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานิเก. วุตฺตนเยนาติ ‘‘ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. กึ อวิเสเสนาติ เจ, โนติ อาห ‘‘กรุณามุทิตาน’’นฺติอาทิ. มคฺคธมฺเมสุ ปาทกชฺฌานาทิวเสน กทาจิ สมฺมาสงฺกปฺปวิรโห สิยา, น ปน วิรติวิรโห, กายทุจฺจริตาทีนํ สมุจฺฉินฺนวเสเนว อริยมคฺคสฺส ปวตฺตนโตติ อาห ‘‘นิยตวิรติภาโว’’ติ. โลกุตฺตรภาโวติ ฉพฺพิสุทฺธิปรมฺปราย ปตฺตพฺพตฺตา โลกโต อุตฺตรณภาโว.
เอวํ กุสลเจตสิกานํ สมฺปโยควจนตฺถลกฺขณาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกุสลเจตสิกานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อกุสลา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ฉ เยวาปนกาติ กิฺจาปิ ปเม อนิยตเยวาปนกา น ลพฺภนฺติ, อกุสเลสุ ปน ลพฺภมานกเยวาปนธมฺเม เอกตฺถ ทสฺเสตุํ เตสมฺปิ อิเธว วจนํ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ ธมฺมานํ อุทฺเทสานนฺตรํ ‘‘เอวํ เยวาปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิจิกิจฺฉาสหคเต ฉนฺทาธิโมกฺขานํ, อุทฺธจฺจสหคเต ฉนฺทสฺส จ อภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสู’’ติ.
๘๒. นิทฺทิฏฺาติ ¶ นิสฺเสเสน ทสฺสิตา. หตา วิหตา วิทฺธสฺตา ปาปา อปายาทิทุกฺขปาปนโต ‘‘ปาปา’’ติ สงฺขาตา อกุสลธมฺมา เยน โส ภควา หตปาโป, เตน. ลาโภ อลาโภ, ยโส อยโส, นินฺทา ปสํสา, สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ อกมฺปนฏฺเน ตาทินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. โส หิ ลาภาทีสุ ยาทิโส, อลาภาทีสุปิ ตาทิโสเยวาติ ‘‘ตาที’’ติ วุจฺจติ.
น หิรียตีติ น ลชฺชติ. อหิริโกติ ปุคฺคโล ธมฺมสมูโห วา. ‘‘อหิริกฺก’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ก-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘อหิริก’’นฺติ วุตฺตํ. น โอตฺตปฺปนฺติ โอตฺตปฺปสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ธมฺมมาห. อชิคุจฺฉนํ อหีฬนํ. อลชฺชนํ อวิลา. อชิคุจฺฉนลกฺขณนฺติ สภาววเสน วุตฺตํ, อลชฺชนลกฺขณนฺติ กุสลาพฺยากตสฺส สาธารณาย หิริยา ปฏิปกฺขวเสน. เตเหวาติ กายทุจฺจริตาทีหิ เอว. อสารชฺชนํ นิพฺภยตา. อนุตฺตาโส อสมฺภโม. รสาทีนิ หิริโอตฺตปฺเปสุ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน คเหตพฺพานีติ น ตานิ อิธ วุตฺตานิ. เตสุ หิ อลชฺชนากาเรน ปาปานํ กรณรสํ อหิริกํ. อนุตฺตาสากาเรน อโนตฺตปฺปํ ¶ . วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต อสงฺโกจนปจฺจุปฏฺานานิ. อตฺตนิ, ปเรสุ จ อคารวปทฏฺานานิ. คามสูกรสฺส วิย อสุจิโต กิเลสาสุจิโต อชิคุจฺฉนํ อหิริเกน โหติ. สลภสฺส วิย อคฺคิโต ปาปโต อนุตฺตาโส อโนตฺตปฺเปน โหติ. ยถาหุ โปราณา –
‘‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก, ปาปา คูถาว สูกโร;
น ภายติ อโนตฺตปฺโป, สลโภ วิย ปาวกา’’ติ.
เอตฺถ ¶ จ ยถา หิริยา พลวภาเว โอตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ โหติ, โอตฺตปฺปสฺส พลวภาเว หิรี อพฺโพหาริกา, เอวํ อหิริกสฺส พลวภาเว อโนตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ, อโนตฺตปฺปสฺส พลวภาเว อหิริกํ อพฺโพหาริกํ โหตีติ เกจิ, ตํ น ยุชฺชติ. ยถา หิ อสุจินา อตฺตานํ มกฺเขนฺโต, สปฺปมุเข หตฺถํ ปเวเสนฺโต พาลทารโก ตตฺถ ปฏิกฺกูลภาวสฺส, อาทีนวสฺส จ อนุปปริกฺขนโต เนว ชิคุจฺฉติ, น จ อุตฺตสติ, เอวเมวํ ธมฺมสภาวสฺส อฺาณโต โมโห ปาปโต เนว ชิคุจฺฉติ, น อุตฺตสติ, ตสฺมา ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเท อุภยมฺปิ พลวตรํ โหตีติ.
ลุพฺภนฺตีติ อภิคิชฺฌนฺติ, อลฺลียนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณติ เอตฺถ อารมฺมณคฺคหณํ นาม ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิฏฺสฺส อารมฺมณสฺส อวิสฺสชฺชนํ, น อารมฺมณกรณมตฺตํ. อภิสงฺโค อติสยวตาย อาสตฺติยา ทุมฺโมจนียภาโว. อปริจฺจาโค อวิชหนํ. เตลฺชนราโค วิยาติ โธวิตฺวาปิ ปริจฺจชิตุํ อสกฺกุเณยฺโย เตลมกฺขิตอฺชนราโค วิย. ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ วจนโต วุตฺตํ ‘‘อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน’’ติ. ตตฺถ อสฺสาทวเสน ทสฺสนํ อสฺสาททสฺสนํ. นนุ จ อสฺสาททสฺสนมฺปิ อตฺถโต โลโภเยวาติ กถํ สยํ อตฺตโน ปทฏฺานํ โหตีติ? สจฺจํ, ปมํ นาติพลวโลภวเสน อสฺสาททสฺสโน ปจฺฉา พลวโลโภ โหตีติ ตสฺส ตํปทฏฺานตา วุตฺตา. เตเนว จ ‘‘ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘อสฺสาโท นาม สุขเวทนา, อสฺสาททสฺสนนฺติ อสฺสาททิฏฺี’’ติ วทนฺติ. สุขเวทนาย วา การณภูตํ สุภนิมิตฺตํ อสฺสาโท นาม, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา ตโย วิปลฺลาสา อสฺสาททสฺสนํ นามาติ เกจิ.
มุยฺหนฺตีติ ¶ น พุชฺฌนฺติ. ธมฺมสภาวสฺส ยาถาวโต อทสฺสนํ จิตฺตสฺส อนฺธภาโว. อฺาณํ ¶ าณปฏิปกฺโข ธมฺโม. ตตฺถ ปุริมลกฺขณํ สภาววเสน วุตฺตํ, อิตรํ ปฏิปกฺขวเสน. อถ วา อฺาณลกฺขโณติ กิจฺจวเสน วุตฺตํ. โส หิ อสมฺปฏิเวธรโสติ วุตฺโต. ธมฺมสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถตา อสมฺปฏิเวโธ. อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโสติ ยถา อฺาณํ, โมหสมงฺคิปุคฺคโล วา อารมฺมณสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ลภติ, โมหสฺส ตถา ปวตฺติ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนํ. เอตฺถ จ าณํ อารมฺมณํ ยถาสภาวโต ชานาติ, ทิฏฺิ ยถาสภาวํ วิชหิตฺวา อยาถาวโต คณฺหาติ, โมโห ปน น กถฺจิ วิชานาติ. ยทิ เอวํ อารมฺมณคฺคหณกาโล กถํ ตทา โส อารมฺมณํ ชานาเตวาติ? ตทาปิ น ชานาติ. ยถา ปน ผสฺสาทโย ผุสนาการาทิมตฺตวเสเนว อารมฺมณํ คณฺหนฺติ, น ชานนวเสน, เอวมยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชมาโน ปฏิจฺฉาทนากาเรเนว คณฺหาติ, น ปน ชานนากาเรนาติ. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนฺธกรณํ อนฺธกาโร, ตถา ปจฺจุปฏฺาติ, ตํ วา ปจฺจุปฏฺาเปตีติ อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน.
มิจฺฉา ปสฺสนฺตีติ ธมฺมสภาวสฺส วิปรีตวเสน อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิวเสน ปสฺสนฺติ. อโยนิโส อภินิเวโส อุปฺปถาภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจาทิโต วา ปรปฺปจฺจยโต วา อามสนํ ปรามาโส, วิปรีตคฺคาหวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ อภินิเวสนํ มิจฺฉาภินิเวโส. อริยานํ อทสฺสนกามตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สทฺธมฺมอโสตุกามตาทึ สงฺคณฺหาติ.
ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา, โส ธมฺโม อุทฺธจฺจํ. เตนาห ‘‘อุทฺธตภาโว’’ติ. อวูปสโมติ อสนฺนิสินฺนภาโว. วาตา…เป… ปฏากาวิยาติ ¶ ยถา ปฏากา โยตฺตพเลน ธชยฏฺึ อมฺุจนฺตีปิ วาตาภิฆาเตน เอตฺถ อวฏฺาตุํ น สกฺโกติ, เอวมิทมฺปิ อธิโมกฺขพเลน อารมฺมณํ อมฺุจนฺตมฺปิ อโยนิโสมนสิการพเลน อารมฺมเณ อจลํ อวฏฺาตุํ น สกฺโกตีติ วาตปฺปหาเรเนว จลธชปฏากา วิย อนวฏฺานกิจฺจํ. ภนฺตตฺตํ ปริพฺภมนากาโร. อุทฺธจฺจสฺส สพฺพากุสลสาธารณตฺตา, อฺเสฺจ อกุสลสาธารณานํ วิสุํ ปทฏฺานสฺส ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘อโยนิโส…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. เยนากาเรน วา มนสิกโรโต อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, เตนากาเรน มนสิกรณํ อิธ อโยนิโสมนสิกาโร. อถ วา อุทฺธจฺจนิมิตฺตสฺส อารมฺมณสฺส มนสิกรณํ อิธ อโยนิโสมนสิกาโร.
มฺตีติ ¶ อภิมฺติ, อหํการํ กโรตีติ อตฺโถ. เสยฺยาทิวเสน อุจฺจโต นมนํ อุณฺณติ. สมฺปคฺคหรโสติ อุณฺณติวเสเนว อตฺตโน, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สมฺปคฺคณฺหนกิจฺโจ, น วีริยํ วิย ตํตํกิจฺจสาธเนน. อภิภุสฺสหนวเสน หีนสฺส อตฺตานํ นีจํ กตฺวา คหณมฺปิ ปคฺคณฺหนวเสเนวาติ เวทิตพฺพํ. เกตุ…เป… ปจฺจุปฏฺาโนติ เอตฺถ เกตุ วุจฺจติ อจฺจุคฺคตธโช, อิธ ปน เกตุ วิยาติ เกตุ, อุฬารตมาทิภาโว, ตํ เกตุภาวสงฺขาตํ เกตุํ กมฺยตีติ เกตุกมฺยํ, ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตํ เกตุกมฺยํ, โส เกตุกมฺยตา. ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺตนโต มานสฺส ทิฏฺิสทิสี ปวตฺตตีติ ทิฏฺิมานา เอกจิตฺตุปฺปาเท น ปวตฺตนฺติ, ทฺเว เกสรสีหา วิย เอกคุหายํ, ตสฺมา มาโน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเต สพฺพทา อนุปฺปชฺชมาโนปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺเต นิยเมน อนุปฺปชฺชนโต ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน. มาโน ธมฺมสมูหคฺคหเณ พลวํ หุตฺวา อตฺตุกฺกํสนภาเวน ¶ ปวตฺตติ, ทิฏฺิ เอเกกธมฺมมฺปิ นิจฺจาทิอากาเรน คณฺหนฺตี ปวตฺตติ. อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสโย วา มาโน, อตฺตกิลมถานุโยคสนฺนิสฺสยา ทิฏฺีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
อิสฺสตีติ อุสูยติ. ตตฺเถวาติ ปรสมฺปตฺตีสุเยว. อิสฺสาวเสน ปรสมฺปตฺตีสุ อตุสฺสนโต วุตฺตํ ‘‘อนภิรติรสา’’ติ. เตเนเวตํ วุจฺจติ –
‘‘อิสฺสานลสิขา เยสํ, หทเย ชลตีธ เต;
เนว วินฺทนฺติ ปาโมชฺชํ, สมฺพุทฺธาทีหิ เสวิต’’นฺติ.
มจฺฉรโยเคน มจฺฉรินิ ปวตฺตํ มจฺฉร-สทฺทํ คเหตฺวา อาห ‘‘มจฺฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติ. นิรุตฺตินเยน ปน ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อฺเสํ โหตุ, มยฺหํว โหตู’’ติ มจฺฉริยนฺติ โปราณา. นิคุหณํ อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรสํ อทสฺสนํ. สงฺโกจนํ อตฺตสมฺปตฺตีนํ ปเรหิ สาธารณภาวกรณสฺส อรุจฺจนากาเรน ปฏิกุฏนํ. ‘‘มา อิทํ ปรสฺส โหตู’’ติ ปเรสุ ปฏิหนนวเสน อตฺตสนฺตกสฺส อารมฺมณกรณโต มจฺเฉรํ ปฏิฆจิตฺเตสฺเวว ลพฺภตีติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อฺตฺถ ปฏิหฺิตฺวา อฺารมฺมณภาวปฺปสงฺคโต. ปเรหิ สาธารณภาเว ปฏิหนนวเสน ปน ตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต มจฺเฉรํ ปฏิฆจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชตีติ ยุตฺตํ. อตฺตสมฺปตฺตีติ อาวาสาทิสมฺปตฺติ.
กุจฺฉิตํ กตนฺติ เอตฺถ กตมฺปิ อกตมฺปิ ครหิตพฺพตฺตา กุจฺฉิตํ กตํ นาม โหติ. เอวฺหิ ¶ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตากตานุโสจนรส’’นฺติ. เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ สุจริตมฺปิ กุจฺฉิตํ กตํ นาม. สุจริตมฺปิ หิ ครหนฺตสฺส กุจฺฉิตํ กตนฺติ โหติ ¶ . ยถา ปน ปถวีกสิณารมฺมณํ ฌานํ ปถวีกสิณํ, เอวํ กุกตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ จิตฺตํ ตํสหจริตตาย อิธ กุกตนฺติ คเหตพฺพํ. อถ วา กตากตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนกวิปฺปฏิสารจิตฺตํเยว ครหิตพฺพโต ‘‘กุจฺฉิตํ กตํ กุกต’’นฺติ วุจฺจติ. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตํ จิตฺตํ กุกตํ นาม โหติ, โส ธมฺโม กุกฺกุจฺจํ. เตนาห ‘‘กุกตํ, ตสฺส ภาโว’’ติ. ปจฺฉา อนุตปฺปนํ วิเหนํ ปจฺฉานุตาโป. กตากตานุโสจนํ กตากตสฺส สุจริตทุจฺจริตสฺส อนุโสจนํ, ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทินา อนุตปฺปนํ, ‘‘อกตํ มยา ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺมํ, อิโต ทานิ ปฏฺาย กโรมี’’ติ ปวตฺตํ ปน กุสลปกฺขิกํ วีริยเมว, น กตากตานุโสจนํ, กตากตาการวิสิฏฺสฺส สุจริตทุจฺจริตสฺส อนุโสจนวเสน วิรูปํ ปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโร. กตากตานุโสจนฺหิ อวฑฺฒิสมฺปาทนโต วิรูปํ ปฏิสรณํ, ตํ ปรายตฺตตาเหตุตาย ทาสพฺยํ วิย ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ ทาสพฺเย สติ ทาโส ปรายตฺโต โหติ, เอวํ กุกฺกุจฺเจ สติ ตํสมงฺคีปุคฺคโล. น หิ โส อตฺตโน ธมฺมตาย กุสเล ปวตฺติตุํ สกฺโกติ. อถ วา กตากตกุสลากุสลานุโสจนวเสน อายตฺตตาย ตทุภยวเสน กุกฺกุจฺเจน ตํสมงฺคี โหตีติ ตํ ทาสพฺยํ วิย โหติ.
อนุสฺสาหนาวสีทนวเสน สํหตภาโว ถินํ, เตน โยคโต จิตฺตํ ถินํ, ตสฺส ภาโว ถินตา. เตนาห ‘‘อนุสฺสาหสํหนนตา’’ติ. อสมตฺถตาวิฆาตวเสน อกมฺมฺตา มิทฺธํ. เตนาห ‘‘อสตฺติวิฆาโต’’ติ. ยสฺมา มิทฺธวเสเนว เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา เมธิตา วิหตสามตฺถิยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มิทฺธตา มิทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. น วิชฺชติ อุสฺสาโห อสฺสาติ อนุสฺสาหํ, ตพฺภาโวปิ อนุสฺสาหํ. อนุสฺสาหสงฺขาโต สํหนนภาโว อนุสฺสาหสํสีทนตา, กุสีตภาโวติ ¶ วุตฺตํ โหติ. อสตฺติวิฆาโตติ ยสฺมา ตํ มิทฺธํ อุปฺปชฺชมานเมว สตฺติวินาสวเสน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา นตฺถิ เอตสฺส สตฺตีติ ตํ สมฺปยุตฺตจิตฺตํ อสตฺติ, ตสฺส ภาโวปิ, อสตฺติเยว วิฆาโตติ อสตฺติวิฆาโต.
อนุสฺสาหนลกฺขณนฺติ อุสฺสาหปฏิปกฺขลกฺขณํ. วีริยสฺส วิโนทนํ เขปนํ วีริยวิโนทนํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนากาเรน ปจฺจุปฏฺาติ, เตสํ วา สํสีทนํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ ¶ สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. อกมฺมฺตาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กามํ ถินมฺปิ อกมฺมฺตาสภาวเมว, ตํ ปน จิตฺตสฺส อกมฺมฺํ, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมตฺถ วิเสโส. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา. กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๖๒) จ อาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโต. โอณหนํ วิฺาณทฺวารานํ ปิทหนํ, สมฺปยุตฺตานํ พนฺธนํ วา. ลีนตา ลีนากาโร, อารมฺมณคฺคหเณ สงฺโกโจ. ยสฺมา ถิเนน จิตฺตสฺเสว สํหนนํ โหติ, มิทฺเธน ปน เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส วิย รูปกายสฺสปิ, ตสฺมา ตํ ปจลายิกานิทฺทํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานนฺติปิ วฏฺฏติ. โปตฺถรูปปฏิจฺฉาทกปโฏ วิย อารมฺมณสภาวาวจฺฉาทโก โมโห. มุเข พนฺธปโฏ วิย สมฺปยุตฺตธมฺเม ปตฺถริตุํ อเทนฺตํ มิทฺธนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส.
เสสาติ อิธ ลกฺขณาทิวเสน วุตฺตาวเสสา ผสฺสาทโย. กุสเลสุ วุตฺตนเยนาติ ลกฺขณาทิโต วุตฺตนเยน. น โกจิ เอตฺถ วิเสโส อตฺถีติ เจ, โน นตฺถีติ อาห ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ, วิตกฺกาทีนํ ติณฺณํ ยถากฺกมํ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทินามมตฺตเมว วิเสโสติ อตฺโถ. เอกูนวีสตีติ ¶ เปตฺวา มานาทโย ฉ อนิยตเยวาปนเก เสสา สรูเปนาคตา ปนฺนรส ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกาติ อิเม เอเกน อูนา วีสติ เจตสิกา. อนิยตเยวาปนกานํ ปน อิธ อลภนฺตานมฺปิ เอตฺถ วจเน การณํ วุตฺตเมว.
ถินมิทฺธสฺส อนิยตภาโวติ ถินมิทฺธสฺส อนิยตสฺส อิธ อุปฺปชฺชนกภาวมาห, น ปน ปเม นิยตภาวํ ตตฺถ สพฺพโสว อนุปฺปชฺชนโต. น หิ สภาวติขิณํ จิตฺตํ ถินมิทฺธโยคี โหตีติ. ตติเย มานสฺส อนิยตสฺส สมฺภเวปิ นิยตธมฺเม สนฺธาย ‘‘อฏฺารสา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘มาโน ปเนตฺถ อนิยโต’’ติ. ทิฏฺิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ การณํ วุตฺตเมว. จตุตฺเถ อวเสสาติ อฏฺารเสว, ปฺจเม เปตฺวา ปีตึ ทิฏฺิยา สห อฏฺารเสว, ตถา ฉฏฺเปิ. สตฺตเม ปีติยา, ทิฏฺิยา จ อภาวโต สตฺตรส, ตถา อฏฺเมปิ.
เอเตปิ ตโยติ น เกวลํ กรุณามุทิตา เอว, เอเตปิ ตโย เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ อฺมฺํ วิสยเภทโตเยว. ตถา หิ อิสฺสา ปรสมฺปตฺติวิสยา, มจฺฉริยํ อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ ¶ สาธารณาภาววิสยํ, กุกฺกุจฺจํ กตากตวิสยนฺติ, ตสฺมา ยํ อภยคิริวาสิโน วทนฺติ ‘‘อิสฺสามจฺเฉรํ ยทิจฺฉาวเสน เอกโตปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ, น ตํ คเหตพฺพํ.
สภาวโต, ปริกปฺปนโต วา อนิฏฺสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺาการํ วา อารมฺมณสฺส อนุภวนํ สมฺภฺุชนํ อนิฏฺารมฺมณานุภวนํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ. เตนาห ‘‘อนิฏฺาการสมฺโภครส’’นฺติ, ยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อนิฏฺากาเรน อารมฺมณสฺส สมฺภฺุชนรสํ, ปจฺจานุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถ. ติตฺถิยาทีนฺหิ สภาวโต อิฏฺเ พุทฺธาทิอารมฺมเณปิ อนิฏฺาการโต คหณวเสน ¶ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. โทมนสฺสสฺส เอกนฺเตน กามธาตุยํเยว ปวตฺตนโต อาห ‘‘หทยวตฺถุปทฏฺาน’’นฺติ. ตสฺส หิ อนีวรณาวตฺถาย อภาวโต รูปารูปธาตุยํ อสมฺภโว.
อตฺตโน ปวตฺติอาการวเสน อนิฏฺรูปสมุฏฺาปนวเสน วา วิรูปํ สปฺปนํ วิสปฺปนํ, อนิฏฺรูปสมุฏฺาปนวเสเนว วา วิสปฺปนํ สรีรกมฺปนํ, ตํ รโส กิจฺจํ, สมฺปตฺติ วา อสฺสาติ วิสปฺปนรโส, นิสฺสยสฺส หทยวตฺถุโน, สกลสฺเสว วา กายสฺส วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโต อาห ‘‘อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา’’ติ, วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโตติ จ มิลาตภาวาปาทนโตติ อตฺโถ. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘ทาวคฺคิ วิยา’’ติ. โส หิ วนฆเฏเยว อุปฺปนฺโน ตเมว ทหติ. ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโนติ อตฺตโน, ปรสฺส จ ทูสนากาเรน ปจฺจุปฏฺาโน. โส หิ ยสฺส สนฺตาเน อุปฺปนฺโน, ตํ เอกนฺเตน อนฺตมโส วิรูปภาวาปาทเนนปิ ทูเสติ, ปรํ ปน ทูเสตุ วา, มา วา หตฺเถน คหิตอสุจิ วิย. ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทีนิ นว อาฆาตวตฺถูนิ ปทฏฺานมสฺสาติ อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน. โส อุปโยคผลกาเลสุ อนิฏฺตฺตา วิสสํสฏฺปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ. อฏฺารส วาติ อิสฺสาทีสุ อนิยเตสุ เอเกน สทฺธึ อฏฺารส วา.
ปวตฺติฏฺิติมตฺตาติ เจตโส ปวตฺติสงฺขาตา ิติมตฺตา, มคฺคงฺคาทิภาวํ น คจฺฉติ อธิโมกฺขวิรหโตติ อตฺโถ. อถ วา ปวตฺติฏฺิติมตฺตาติ ขณฏฺิติมตฺตา. ‘‘นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิยา’’ติ หิ วุตฺตํ. จิตฺตฏฺิติ วิย สนฺตานฏฺิติยา ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถตฺตา นิจฺฉยาภาเวน อสณฺหนโต เจตโส ปวตฺติปจฺจยมตฺตตาย ปวตฺติฏฺิติมตฺตา ขณฏฺิติมตฺตา ปวตฺติปจฺจยมตฺตา ิติ ปวตฺติฏฺิตีติ กตฺวา. วิคตา จิกิจฺฉาติ นิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘ปิสุณา ¶ วาจา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ ¶ วิย, วิคตา ติกิจฺฉายาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. ‘‘วิคตา จิกิจฺฉา’’ติ จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย เจตํ วุตฺตํ, น สพฺพถา จิกิจฺฉาย อภาวโต. ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา สํสปฺปนวเสน เสติ, สมนฺตโต วา เสตีติ สํสโย. กมฺปนรสาติ จิตฺตสฺส กมฺปนกิจฺจา. อุทฺธจฺจฺหิ อตฺตนา คหิตากาเรเยว ตฺวา ภมตีติ เอการมฺมณสฺมึ เอว วิปฺผนฺทนวเสน ปวตฺตติ, วิจิกิจฺฉา ปน ยทิปิ เอกสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติ อฺํ คเหตพฺพาการํ อเปกฺขตีติ นานารมฺมเณ กมฺปนํ โหติ. อนิจฺฉยากาเรน ทฺเวฬฺหกากาเรน ปจฺจุปฏฺาติ, อนิจฺฉยํ วา ปจฺจุปฏฺาเปตีติ อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา.
อธิโมกฺขวิจิกิจฺฉานํ อฺมฺํ วิปรีตกิจฺจตาย อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาย อภาเวนา’’ติ. สมาธีติ จิตฺเตกคฺคตา. สา หิ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส สมฺมา อาธานโต ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติ. พลวา โหตีติ พลวมิตฺเตน ทินฺนปิฏฺิพโล ปุริโส วิย พลวา โหติ, พลาทิภาวํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย.
สตฺตารมฺมณตฺตาติ สตฺตปฺตฺตารมฺมณตฺตา. นนุ ปฺตฺตารมฺมณาปิ วิปากา โหนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา’’ติ. กุโต ปน วิรตีนํ กุสลตฺตเมวาติ จาริตนฺติ อาห ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาติ (วิภ. ๗๑๕) หิ วุตฺต’’นฺติ. ยทิ เอวํ โลกุตฺตรวิปาเกสุ วิรติโย น ลพฺภนฺตีติ? โน น ลพฺภนฺติ สิกฺขาปทวิภงฺเค โลกิยวิรติโยเยว สนฺธาย วุตฺตตฺตา. เตน โลกิยวิปาเกสุเยว วิรติโย น สมฺภวนฺตีติ คเหตพฺพํ.
กายปสาทสนฺนิสฺสิตตฺตา ¶ กาเย ภโว สาตภาโว ลกฺขณมสฺสาติ กายิกสาตลกฺขณา. เจตสิกสุเข วุตฺตนเยน ปจฺจุปฏฺานาทโย เนตพฺพาติ อาห ‘‘เสสา วุตฺตนยา เอวา’’ติ.
๘๔-๖. นนุ จ อิฏฺเ อารมฺมเณ สุขเวทนา อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺเ ทุกฺขเวทนา, อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาเวทนา, จกฺขุวิฺาณาทโย จ กุสลวิปากา อิฏฺเ, อิฏฺมชฺฌตฺเต วา อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ยุตฺโต ตาว อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาเวทนาโยโค, น ปน อิฏฺารมฺมเณ, น จาปิ เอตํ สกฺกา วตฺตุํ ปริกปฺปนาวเสน อิฏฺารมฺมณมฺปิ อิฏฺมชฺฌตฺตโต คณฺหนฺติ ยถา ‘‘กมฺมวิฺาณ’’นฺติ วิปากานํ อวฺจนียภาวโต, ตสฺมา กถํ อิฏฺเ, อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อุปฺปชฺชมาเนสุ ¶ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิฺาเณสุ อุเปกฺขาเวทนาเยว สมฺภวติ, น สุขเวทนา, ยโต เตสุ อุเปกฺขาเวทนา วุตฺตาติ อิมํ โจทนํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิฏฺารมฺมณโยคสฺมิ’’นฺติอาทึ วตฺวา ปุน ตสฺสา โสธนตฺถํ ‘‘อุปาทาย จ รูเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภูตรูปํ อุปาทาย นิสฺสาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทายรูปํ. ‘‘อุปาทาย จ รูเปนา’’ติ ปน ‘‘มนสี จ กาโร’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยเมว. ‘‘อุปาทายกรูเปนา’’ติ วา ปาโ, จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุภูเตน จกฺขุปสาเทน, ตถา โสตวิฺาณาทีนํ วตฺถุภูเตน โสตปสาทาทินา จ อุปาทายรูเปนาติ อตฺโถ. อุปาทารูปเก ปนาติ ย-การโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ วิย, ยถากฺกมํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อารมฺมณภูเต รูปสทฺทาทิเก อุปาทายรูเปติ อตฺโถ. สํฆฏฺฏนานิฆํสสฺสาติ สํฆฏฺฏนาสงฺขาตสฺส นิฆํสสฺส. สํฆฏฺฏนาเยว อฺมฺวิสยวิสยีภาวสฺส อนุรูปเทสุปฺปตฺติสงฺขาตนิฆํโส วิยาติ นิฆํโสติ วุจฺจติ. อถ วา สมฺปตฺตาสมฺปตฺตคฺคหณวเสน สํฆฏฺฏนาย นิฆํสสฺส จาติ อตฺโถ. จกฺขุรูปโสตสทฺทา หิ ¶ อฺมฺํ อสมฺปตฺตาเยว อนุรูปเทสุปฺปตฺติยา อฺมฺํ ฆฏฺฏนฺติ นาม. ตโต เตสํ วเสน ฆฏฺฏนาการภูโต อฺมฺาภิมุขภาโว ‘‘สํฆฏฺฏนา’’ติ วุตฺโต. ฆานคนฺธา, ปน ชิวฺหารสา จ อฺมฺํ สมฺปตฺตาเยว อาสนฺนตรเทเส อุปฺปนฺนา อฺมฺํ นิฆํเสนฺติ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ. ตโต เตสํ วเสน นิฆํโส วุตฺโตติ. ทุพฺพลตฺตาติ อธิกรณีมตฺถเก ปิจุปิณฺฑกํ เปตฺวา ปิจุปิณฺเฑเนว ปหตกาเล วิย ผุฏฺมตฺตภาเวน ทุพฺพลตฺตา. ทีปเยติ เอวํ สํฆฏฺฏนานิฆํสสฺส ทุพฺพลตฺตา เวทนา มชฺฌตฺตฏฺาเน ติฏฺตีติ อุเปกฺขาโยคํ ปกาเสยฺย. ยทิ เอวํ กายวิฺาเณปิ อิทํ สมานนฺติ, โนติ อาห ‘‘ปสาทํ ปนา’’ติอาทิ. ยถา หิ อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ เปตฺวา กูเฏน ปหรนฺตสฺส กูฏํ ปิจุปิณฺฑมติกฺกมฺม อธิกรณึ คณฺหาติ, เอวเมวํ กายทฺวาเร พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกกายปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ตํ อติกฺกมฺม ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหฺติ, นิฆํโส พลวา โหติ, ตสฺมา อิฏฺารมฺมเณ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตา สุขเวทนา โหติ, อนิฏฺารมฺมเณ ปน วุตฺตนเยน ทุกฺขเวทนาติ วุตฺตํ โหติ.
มโนธาตุนาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ธาตุ-สทฺโท อิธ อิตฺถิลิงฺเคเยว ทิสฺสติ, อิมินาเยว ปน อาจริยสฺส วจเนน ปุลฺลิงฺโค อตฺถีติ สิทฺธํ. เกจิ ปน ‘‘สกฺกฏโวหาเรน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. สมฺปยุตฺตา ทส ธมฺมาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาเวตฺถาติ เอตฺถ ว-กาโร ปทสนฺธิมตฺตกโร.
กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนาติ กิฺจาปิ สุขาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน อกุสลวิปากกายวิฺาณสฺส ¶ ทุกฺขเวทนาสมฺปโยโค วุตฺโต, อิธ ปนสฺสา ลกฺขณาทิทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนา’’ติ อุปฺาโส กโต, รสาทโย ¶ ปนสฺส กุสลวิปาเก สุขเวทนาย วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพาติ อิธ น วุตฺตา. เสสาติ เสสเจตสิกา.
พลปฺปตฺโตติ เสสาเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตสมาธิโต อยํ วีริยินฺทฺริยโยเคน พลวภาวปฺปตฺโต, น ปน พลราสิปฺปตฺโตติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ กสฺมา เจตสิกวิภาคนิทฺเทเส ‘‘พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ? ตตฺถ หิ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณยุคฬํ สนฺธาย ตถา วุตฺตํ. สพฺพํ เสสาเหตุกจิตฺเตสุ จิตฺเตกคฺคตาย วิภงฺเค –
‘‘กตมา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ? ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ิตี’’ติ (ธ. ส. ๑๑) –
เอตฺตกเมว วตฺวา กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุสมฺปยุตฺตาย เอกคฺคตาย วิภงฺเค –
‘‘กตมา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ? ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพล’’นฺติ (ธ. ส. ๑๑) –
พลปริโยสานํ กตฺวา วิภชิตตฺตา วีริยวิภงฺเค จ –
‘‘กตมํ ตสฺมึ สมเย วีริยินฺทฺริยํ โหติ? โย ตสฺมึ สมเย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพล’’นฺติ (ธ. ส. ๑๓) –
พลปริโยสานํ ¶ กตฺวา วิภชิตตฺตา วิภงฺควาเร อาคตํ สมาธิพลํ, วีริยพลฺจ สนฺธาย ‘‘พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ, น ปน ธมฺมุทฺเทสวาเร พลราสิยํ อาคตพลํ สนฺธาย สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ ธมฺมุทฺเทสสฺส มคฺคราสิโต ปฏฺาย ปริหีนตฺตา.
๘๗. วิปากกิริยาหทเยหีติ ¶ วิปากกิริยจิตฺเตหิ. หทยํ มโน มานสํ จิตฺตนฺติ หิ ปริยายวจนํ. โสภนํ คตํ คมนมสฺสาติ สุคโต. ภควโต หิ วิเนยฺยชนูปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ, ตถา ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ธุตวิลมฺพิตาทิโทสรหิตํ อวหสิตราชหํสวสภวารณมิคราชคมนํ กายคมนํ, าณคมนฺจ นิมฺมลวิปุลกรุณาสติวีริยาทิคุณวิเสสสมงฺคีภูตมภินีหารโต ยาว มหาโพธึ อนวชฺชตาย โสภนเมวาติ. อถ วา สกลมฺปิ โลกํ ปริฺาภิสมยวเสน สยมฺภุาเณน ปริชานนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, ตถา โลกสมุทยํ ปหานาภิสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อตีโตติ สุคโต, โลกนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อธิคโตติ สุคโต, โลกนิโรธคามินิปฏิปทาสงฺขาตํ มคฺคํ ภาวนาภิสมยวเสน สมฺมา คโต ปตฺโตติ สุคโต. อถ วา สมฺมา คทตีติ สุคโต. ภควา หิ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ วิเนยฺยานํ ยถารหํ กาลยุตฺตเมว ธมฺมํ ภาสติ, ตสฺมา สมฺมา คทตีติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘สุคโต’’ติ วุตฺโต. อถ วา สุนฺทรํ านํ สมฺมาสมฺโพธึ, นิพฺพานเมว วา คโตติ สุคโต, เตน สุคเตน.
๘๘. ‘‘อวคจฺฉตี’’ติอาทีสุ โย ภิกฺขุ อนูนํ อตฺถโต วา พฺยฺชนโต วา อนูนํ สุปริปุณฺณํ ตโตเยว ปรมํ ¶ วิสิฏฺํ อิมํ อภิธมฺมาวตารํ นาม ปกรณํ อวคจฺฉติ อวพุชฺฌติ, สมฺมาอุคฺคหณธารณาทิสมฺปาทนวเสน โอคาหิตฺวา ชานาติ. อถ วา ปรมนยทีปนโต ปรมํ อิมํ ปกรณํ โย อนูนํ กตฺวา อวคจฺฉติ ชานาติ, ตสฺเสวํ อวคจฺฉโต ยถาสภาวํ มนนโต มติสงฺขาตา ปฺา ทุราสเท มํสจกฺขุนา ปรมาณุ วิย โลกิยาเณน ทุราสเท ทุราธิคนฺตพฺเพ อธิคนฺตุํ ทุกฺกรตเร, อติคมฺภีรฏฺาเน เปตฺวา สิเนรุปพฺพตราชานํ ราหุอาทีหิ มหากาเยหิปิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มหาสมุทฺเท วิย เปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ สาริปุตฺตาทีหิปิ มหาาเณหิ สาวเกหิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเป อภิธมฺมนเย วิชมฺภเต เหมนฺตสาลปนฺติ วิย ปตฺถรติ, อภิมุขาภิมุเขเยว ธมฺเม ปวตฺตตีติ วา อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.