📜
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา
๘๙. นามสามฺโตเยว ¶ ทฺเวปฺาสาติ ผสฺสาทินามสามฺเน ทฺวีหิ อธิกา ปณฺณาส โหนฺติ, สมฺปยุตฺตธมฺมเภทโต ปน เอกูนนวุติจิตฺตสมฺปยุตฺโต ผสฺโส เอกูนนวุติวิโธติ เอวมาทินา พหุวิธาปิ โหนฺตีติ อตฺโถ.
นนุ จ ผสฺสาทโย เหฏฺา ปาฬิกฺกเมน ทสฺสิตา, อิธ ปน กสฺมา น ตถา วุตฺตาติ? เอเกกสภาววนฺตานํ ตํตํสามฺาเปกฺขาย ¶ เอกสฺมึ าเน นิทฺทิสิตุกามตฺตา. ผสฺสาทโย หิ มนกฺการาวสานา เตรส กุสลากุสลาพฺยากตสามฺโต เอกโต วุตฺตา, มชฺฌตฺตาทโย มุทิตาวสานา ปฺจวีสติ กุสลาพฺยากตสามฺโต, โลภาทโย ปน อโนตฺตปฺปาวสานา อกุสลภาวสามฺโตติ เอวํ ตํตํสามฺาเปกฺขาย สมานสภาวา ธมฺมา เอกโต วุตฺตาติ.
๙๐. เอวํ ผสฺสาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ ‘‘เอตฺตเกสุ อยํ ธมฺโม สมุปลพฺภตี’’ติ จิตฺตุปฺปาเทสุ เตสํ ปโยคํ ทสฺเสตุํ ปมํ ตาว จิตฺตคณนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปฺาสธา’’ติอาทิ. กาเมติ กามาวจเรติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ‘‘รูเป อรูเป’’ติ เอตฺถาปิ. อาสววิสยตฺตาภาวโต น วิชฺชนฺติ เอเตสุ อาสวาติ อนาสวา.
๙๑-๒. สมาสโตติ วิตฺถาราเปกฺขาย วุตฺตํ, น อิโตปิ สมาสสฺส อภาวโต. อติสงฺเขปโต ปน เอกูนนวุติ จิตฺตุปฺปาทา โหนฺติ. เอเตสูติ อิเมสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ. เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺตึ เอเกกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ. เอกกนฺติ เอเกกํ, คาถาพนฺธวเสน เอ-การโลโป.
๙๓. เจตสิกวิภาคํ วตฺตุกาโมปิ อวินิพฺโภคธมฺเม ทสฺเสตุํ จิตฺเตน สห เอกโต กตฺวา ¶ อาห ‘‘ผสฺสปฺจก’’นฺติ. เอกโต อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา, สห ขียนฺตีติ สหกฺขยา, เอกโต อุปฺปชฺชิตฺวา เอกโต นิรุชฺฌนกาติ อตฺโถ.
๙๔. สพฺเพสฺเวว เอกวีสสเตสุ จิตฺเตสุ สมุปลพฺภนโต สพฺพสาธารณา. กิฺจาปิ อนนฺตรคาถาย จิตฺเตน ¶ สห เอกุปฺปาทาทิภาวกถเนเนว อิเมสํ สพฺพสาธารณตา วุตฺตา, ตตฺถ ปน เอกุปฺปาทาทิมตฺตกถนเมว อิจฺฉิตํ, น สพฺพสาธารณตา. วุตฺโตปิ วายมตฺโถ ตตฺถ อปากฏตฺตา ปุน ปากฏํ กตฺวา อิธ วุตฺโตติ.
๙๕-๑๐๐. ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตจตุจตฺตาลีสกามาวจรจิตฺเตสุ, โลกิยโลกุตฺตรวเสน เอกาทสสุ ปมชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ วิตกฺกสฺส เทสิตตฺตา อาห ‘‘วิตกฺโก…เป… สมุทีริโต’’ติ. วิจาโร ปฺจปฺาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ เจว เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘จาโร…เป… ชายเต’’ติ.
เอกปฺาสจิตฺเตสุ ปีตีติ กายวิฺาณวชฺชิเตสุ อฏฺารสสุ โสมนสฺสสหคตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว จตุตฺถปฺจมชฺฌานวชฺชิตเตตฺตึสรูปชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ เอกปฺาสจิตฺเตสุ ปีติ ชายติ. เตสฏฺิยา สุขนฺติ เอกปณฺณาสสปฺปีติกจิตฺเตสุ เจว เอกาทสสุ จตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเตสุ, กุสลวิปากกายวิฺาเณ จาติ เตสฏฺิยา จิตฺเตสุ สุขํ ชายติ. เตสฏฺิสุขสหคตจิตฺตานิ เจว ตีณิ จ ทุกฺขสหคตานีติ ฉสฏฺิจิตฺเต วชฺเชตฺวา อวเสสปฺจปณฺณาสจิตฺเตสุ อุเปกฺขา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อุเปกฺขา ปฺจปฺาสจิตฺเตสู’’ติ. ทุกฺขํ ตีสูติ ทฺวีสุ ปฏิฆจิตฺเตสุ เจว อกุสลวิปากกายวิฺาเณ จาติ ตีสุ จิตฺเตสุ ทุกฺขํ ชายติ. โหติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ เตสฏฺิยา สุขสหคตจิตฺเตสุ เอกเมว กายวิฺาณํ อปเนตฺวา อวเสเสสุ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติ. อกุสลวิปากกายวิฺาณวเสน เอกเมว ทุกฺขินฺทฺริยสหคตํ, ตถา กุสลวิปากกายวิฺาณเมว สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ…เป… สุขินฺทฺริย’’นฺติ.
อเหตุกวิปากกิริยามโนธาตุวชฺชิเตสุ ¶ มชฺฌิมคณนาย ปฺจาธิกสตปริมิเตสุ กุสลากุสลวิปากกิริยาจิตฺเตสุ วีริยํ เทสิตนฺติ อาห ‘‘ปฺจุตฺตร…เป… อาหา’’ติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถสุ ¶ สตฺเต วิเนติ, วิคโต วา นายโก อิมสฺส, วิสิฏฺโ วา สพฺพโลกสฺส นายโก สามิ, วิเสเสน วา วิเนยฺยสตฺเต นิพฺพานปุรํ เนตีติ วินายโก. สมาธินฺทฺริยํ วิจิกิจฺฉาวชฺชิตวีริยสหคตจิตฺเตสุ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จตุตฺตรสเต’’ติอาทิ.
อฏฺารส อเหตุกจิตฺตานิ, ทฺเว เอกเหตุกจิตฺตานิ จ วชฺเชตฺวา อวเสสเอกุตฺตรสเต จิตฺเต ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาเหตุกจิตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทส วิฺาเณติ กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺวิคุณิเต จกฺขาทิเก ปฺจวิฺาเณ.
๑๐๒-๖. นิยตา น เยวาปนกา วิย กทาจีติ อตฺโถ. กถํ ปเนเต เอกนวุติยา จิตฺเตสฺเวว ชายนฺตีติ อาห ‘‘อเหตุเกสู’’ติอาทิ. เอกูนาสีติยาติ ทฺวาทส าณสมฺปยุตฺตกามาวจรานิ, ปฺจทส รูปาวจรานิ, ทฺวาทส อรูปาวจรานิ, สมจตฺตาลีส โลกุตฺตรจิตฺตานีติ เอวํ เอกูนาสีติยา ติเหตุกจิตฺเตสุ. อฏฺวีสติยา จิตฺเตติ โสฬสสุ กามาวจรกุสลมหากิริยาสุ, ทฺวาทสสุ จ โลกิยจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ อฏฺวีสติจิตฺเตสุ. สาฏฺเก จตฺตาลีสวิเธติ อฏฺสหิเต จตฺตาลีสวิเธ, อฏฺจตฺตาลีสวิเธติ วุตฺตํ โหติ. ฉ ยุคฬานีติ กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธาทีนิ ฉ ยุคฬานิ. กุสลาพฺยากตา จาติ กุสลจิตฺตสมฺปโยคโต กุสลา, อพฺยากตจิตฺตสมฺปโยคโต อพฺยากตาติ กุสเลนปกาสนวิธาเนสุ เฉเกน สตฺถุนา ปกาสิตา เทสิตาติ อตฺโถ.
๑๐๘-๑๑๑. สํสโยติ ¶ วิจิกิจฺฉา. สา หิ สํเสติ สมนฺตโต เสติ, ‘‘เอวํ นุ โข, โน นุ โข’’ติ ปริสปฺปตีติ สํสโย. มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสติ คเวสตีติ มเหสี. เตน มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. อฏฺสูติ อฏฺโลภสหคตจิตฺเตสุ. จตูสูติ เตสฺเวว ทิฏฺิสหคตจิตฺเตสุ. ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ จตูสูติ สมฺพนฺโธ. ทฺวีสฺเววาติ ทฺวีสุ โทสมูลกจิตฺเตสุ. ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สหาติ โทสมูเลสฺเวว ทฺวีสุ ชายนฺติ, สห ปน น อุปฺปชฺชนฺติ, อุสูยนกาเล อิสฺสา, มจฺฉรณกาเล มจฺเฉรนฺติอาทินา นานา หุตฺวาว อุปฺปชฺชนฺติ. ปฺจสูติ ปฺจสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุ.
๑๑๒. จิตฺตสฺส เจตสิกตฺตาภาเวปิ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ คณนฏฺานโต ‘‘มโน’’ติ จิตฺตมฺปิ วุตฺตํ.
๑๑๔-๕. เอตฺตาวตา ¶ เจตสิกวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเกกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท ลพฺภมานราสีสุ องฺควิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกูนตึสจิตฺเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. นนุ จ ผสฺสปฺจมกราสิ สพฺพปมํ อาคตา, สา กสฺมา น วุตฺตาติ? สพฺพสาธารณภาวโต. น หิ โส จิตฺตุปฺปาโท อตฺถิ, โย ผสฺสปฺจมกวินิมุตฺโตติ. เอกาทส ปมชฺฌานิกานิ โสมนสฺสสหคตานิ, ทฺวาทส สเหตุกกามาวจรานิ, ตถา จตฺตาริ อกุสลานิ, สุขสนฺตีรณหสิตุปฺปาทานิ ทฺเวติ เอกูนตึสจิตฺเตสุ ปฺจงฺคิกํ ฌานํ ปฺจกราสิสงฺขาตํ มตํ. จตุ…เป… นิทฺทิเสติ เอกาทส ทุติยชฺฌานิกานิ, กุสลวิปากกิริยาวเสน ทฺวาทส อุเปกฺขาสหคตสเหตุกกามาวจรานิ, อุเปกฺขาโทมนสฺสสหคตานิ อฏฺ อกุสลานิ, ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตอุเปกฺขาสหคตานิ ฉ อเหตุกจิตฺตานิ จาติ อิมานิ สตฺตตึส จิตฺตานิ ยถาโยคํ จตูหิ ฌานงฺเคหิ ยุตฺตานิ. เอตฺถ ¶ หิ เอกาทส ทุติยชฺฌานิกานิ วิจารปีติสุขสมาธีหิ สหคตานิ, อิตรานิ ยถาโยคํ อุเปกฺขาโทมนสฺเสสุ เอเกเกน วิตกฺกวิจารสมาธีหีติ จตูหิ สมฺปยุตฺตานิ.
เอกาทสวิธนฺติ เอกาทสวิธํ ตติยชฺฌานิกจิตฺตํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาโยคโต ติวงฺคิกมุทีริตํ. จตุตฺตึส…เป… มุทีริตนฺติ ทฺวาทส อรูปาวจรจิตฺตานิ, ทฺวาวีสติ จตุตฺถปฺจมชฺฌานิกานิ สาสวานาสวานีติ จตุตฺตึส จิตฺตานิ ยถาโยคํ อุเปกฺเขกคฺคตาโยคโต, สุเขกคฺคตาโยคโต จ ทุวงฺคิกมุทีริตํ. จตุตฺถชฺฌานิกานิ หิ เอกาทส สุเขกคฺคตาสหิตานิ, เสสานิ เตวีสติ อุเปกฺเขกคฺคตาสหิตานิ.
๑๑๖. สภาเวนาวิตกฺเกสูติ ทุติยชฺฌานาทโย วิย ภาวนาพเลน วินา สภาเวเนว อวิตกฺเกสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ. เตสุ หิ วิชฺชมานานิปิ เสสฌานงฺคานิ วิตกฺกวิรเหน อุปนิชฺฌานกิจฺเจสุ อสมตฺถานิ. เตเนว หิ อฏฺกถายมฺปิ ‘‘วิตกฺกปจฺฉิมกฺหิ ฌานงฺคํ นามา’’ติ วุตฺตํ. ภาวนาย อวิตกฺกภาวปฺปตฺตานิ ปน ภาวนาพเลเนว อุปนิชฺฌานกิจฺเจสุ ปฏุตรา, ตสฺมา สภาเวนาวิตกฺเกสุ ฌานงฺคานิ น อุทฺธเรยฺย. ‘‘น อุทฺธฏา’’ติ วา ปาโ, น อุทฺธฏานีติ อตฺโถ.
ยทิ เอวํ กสฺมา ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ สรูเปเนว จิตฺเตกคฺคตา วุตฺตา, นนุ ตสฺสา วิตกฺกวิรเหน ฌานงฺคกิจฺเจ อสมตฺถตาย ราสิภชนาภาวโต เยวาปนกวเสน วจนํ ยุตฺตนฺติ ¶ ? วุจฺจเต – กุสลากุสเลสุ อวิชฺชมานธมฺมสฺส วิปาเกสุปิ อนุปลพฺภนโต ฌานงฺคกิจฺจสฺส อกรเณปิ กุสลากุสเลสุ เทสิตนิยาเมเนว สรูเปน อิธาปิ วุตฺตา. โหตุ ตาว เอตํ, ฌานราสิยํ เวทนา กสฺมา วุตฺตา. สา หิ สพฺพจิตฺตสาธารณภาวโต ¶ ผสฺสปฺจกราสิมฺหิ เจว, อุเปกฺขาทิอินฺทฺริยภาวโต อินฺทฺริยราสิมฺหิเยว วตฺตพฺพา, น อิตรตฺถ ตทภาวโตติ? สจฺจํ, เวทนา ปน สพฺพเวทนานํ สามฺสภาเวน ผสฺสปฺจเก อาคตเวทนา จ อปเรน วิเสสวจเนน ตตฺถ นิทฺทิฏฺา, น ตตฺถ อนฺโตกรณตฺถํ. เตเนว หิ ธมฺมสงฺคณิยํ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ สงฺคหวาเร ฌานงฺคราสิ น อุทฺธฏาติ รูปธาตุยํ ติณฺณํ มหาภูตานํ อปฺปฏิฆภาเวปิ กามธาตุยํ สปฺปฏิฆมหาภูเตหิ สมานภาวโต ตตฺถาปิ สปฺปฏิฆภาโว วิย ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ เวทนาจิตฺเตกคฺคตานํ วิตกฺกวิโยเคน ฌานกิจฺจากรเณปิ สวิตกฺกจิตฺเตสุ ฌานจิตฺตสมงฺคีเวทนาทีหิ สมานตฺตา ฌานงฺคภาเวน วจนํ นาม ยุตฺตํ. เตเนว จ นามรูปสมาเส ‘‘ผสฺสปฺจกราสิฌานทุกราสิอินฺทฺริยตฺติกราสี’’ติ วุตฺตนฺติ. อถ วา กึ เอตาย ยุตฺติจินฺตาย, ธมฺมสภาวเวทินา ตถาคเตน ธมฺมสภาวํ อวิรชฺฌิตฺวา เทสิตนฺติ น เอตฺถ อนุโยโค กาตพฺโพติ. อเหตุกจิตฺตานํ อารมฺมเณ สุปฺปติฏฺิตตาภาเวน อนิยฺยานิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺพา…เป… น อุทฺธเร’’ติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายมฺปิ ‘‘เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค’’ติ.
๑๑๗. ตีณิ โสฬสจิตฺเตสูติ ปนฺนรสสุ อเหตุกวิปากจิตฺเตสุ เจว กิริยามโนธาตุมฺหิ จาติ โสฬสสุ จิตฺเตสุ. มนินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานเมกนฺติ ตีณินฺทฺริยานิ โหนฺติ. อิเมสุปิ กุสลวิปากกายวิฺาณธาตุยํ มนินฺทฺริยสุขินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยวเสน ตีณินฺทฺริยานิ, อกุสลวิปากกายวิฺาณธาตุยํ ทุกฺขินฺทฺริเยน สห ตีณิ, สุขสนฺตีรเณ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สห ตีณิ, อวเสสเตรสจิตฺเตสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สห ตีณีติ. เอตฺถ จิตฺตนฺติ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อธิปฺเปตตฺตา มนินฺทฺริยสฺสาปิ อาธารภาโว ยุชฺเชยฺย. อิตรถา หิ มนินฺทฺริยนฺติ ¶ จิตฺตสฺเสว คหเณ ตสฺส อตฺตโน จ อาธารภาโว น ยุชฺชตีติ. เอกสฺมึ ปน จตฺตารีติ เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคเต วีริยินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยวเสน จตฺตาริ. ปฺจ เตรสสูติ เปตฺวา วิจิกิจฺฉาสหคตํ อวเสสานิ เอกาทส อกุสลจิตฺตานิ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ เตรสสุ จิตฺเตสุ วีริยินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ, สมาธินฺทฺริยํ, เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานํ เอกนฺติ ปฺจินฺทฺริยานิ. เอตฺถ หิ ทฺวีสุ โทสมูเลสุ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยวเสน ¶ ปฺจ, ปฺจสุ โสมนสฺสสหคเตสุ ปุริมานิ จตฺตาริ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สทฺธึ ปฺจ, เสเสสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธึ ปฺจ โหนฺติ.
๑๑๘. สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสูติ ทฺวาทสสุ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ สทฺธาสติสมาธิวีริยชีวิตมนินฺทฺริยานิ จ เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานเมกนฺติ สตฺต อินฺทฺริยานิ. ตตฺถ หิ ฉสุ โสมนสฺสสหคเตสุ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ฉ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สทฺธึ สตฺต, อิตเรสุ ฉสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธึ สตฺต โหนฺติ. เอเกนูเนสุ…เป… มเนสุ จาติ ทฺวาทส าณสมฺปยุตฺตานิ กามาวจรานิ, สตฺตวีสติ โลกิยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ เอกูนจตฺตาลีสวิเธสุ โลกิยจิตฺเตสุ ปุริมานิ สตฺต, ปฺินฺทฺริยฺจาติ อฏฺเว อินฺทฺริยานิ. เอตฺถ หิ โสมนสฺสสหคเตสุ ฉสุ กามาวจเรสุ, ทฺวาทสสุ รูปาวจรจตุกฺกชฺฌาเนสุ จาติ อฏฺารสจิตฺเตสุ โสมนสฺสินฺทฺริเยน, เสเสสุ จ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธึ โยเชตฺวา อฏฺินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
๑๑๙. จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ นวกนฺติ สมจตฺตาลีสวิเธสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ ปุริมานิ อฏฺอินฺทฺริยานิ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ อิเมสุ ลพฺภมานเมกนฺติ อินฺทฺริยานํ นวกา. โสตาปตฺติมคฺเคสุ หิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ¶ ลพฺภติ. โสตาปตฺติผลโต ปฏฺาย อรหตฺตมคฺคปริโยสาเนสุ ตํ น ลพฺภติ. ตสฺส าเน อฺินฺทฺริยํ. อรหตฺตผเล ตมฺปิ น ลพฺภติ. ตสฺส าเน อฺาตาวินฺทฺริยํ ติฏฺตีติ. เอวนฺติ ฉหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ปฺจ, กตฺถจิ สตฺต, กตฺถจิ อฏฺ, กตฺถจิ นวินฺทฺริยานีติ เอวํ ฉหิ อากาเรหิ อินฺทฺริยโยโคปิ, น เกวลํ ฌานงฺคโยโคว, อถ โข อินฺทฺริเยหิ สห จิตฺตุปฺปาทานํ สมฺปโยโคปิ เวทิตพฺโพติ.
๑๒๐-๓. อิทานิ มคฺคงฺคสมฺปโยคํ ทสฺเสนฺโต ปมํ ตาว เยสุ จิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺติ, ตานิ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา มคฺคงฺคโยคจิตฺตุปฺปาเท ทสฺเสตุํ ‘‘อมคฺคงฺคานี’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ เอตสฺมึ เอกวีสสตปฺปเภเท จิตฺตสฺมึ, อิมสฺมึ มคฺคงฺคาธิกาเร วา. วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสูติ สภาวาวิตกฺเกสุ จกฺขาทีสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ. กิฺจาปิ เหฏฺา ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคาภาโว, อเหตุเกสุ จ มคฺคงฺคาภาโว วุตฺโตว, อฌานงฺคานิ ปน ตตฺถ อธิการวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปสงฺคาคตวเสน. อมคฺคงฺคานิ ตตฺถ ปสงฺคาคตวเสน, อิธ อธิการวเสนาติ น โกจิ ปุนรุตฺติโทโส.
เอกนฺติ ¶ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ. ตฺหิ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามโยคโต ทฺเว มคฺคงฺคานิ เอตฺถาติ ทุมคฺคงฺคํ. ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสูติ จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, ทฺเว โทสมูลานิ, อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตนฺติ สตฺตสุ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธิโยคโต ติมคฺคงฺคานิ. จตฺตาลีส…เป… จตุรงฺคิโกติ ทฺวาทส าณวิปฺปยุตฺตานิ, จตฺตาริ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตานิ, ปมชฺฌานิกวชฺชานิ จตุวีสติ มหคฺคตจิตฺตานีติ จตฺตาลีสจิตฺเตสุ โย มคฺโค ลพฺภติ, โส ยถาโยคํ สมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิโยคโต, มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธิโยคโต, สมฺมาทิฏฺิสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิโยคโต ¶ จ จตุรงฺคิโก มโต. ตตฺถ าณวิปฺปยุตฺเตสุ ทฺวาทสสุ ปมานิ จตฺตาริ, ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ มชฺฌิมานิ, เสเสสุ ปจฺฉิมานิ ลพฺภนฺติ.
ปฺจทฺทสสุ…เป… ปฺจงฺคิโกติ ทฺวาทสสุ าณสมฺปยุตฺตกามาวจเรสุ เจว ตีสุ โลกิยปมชฺฌานิเกสุ จาติ ปนฺนรสสุ จิตฺเตสุ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิวเสน ปฺจงฺคิโก มคฺโค. นนุ จ สมฺมาวาจาทโย กามาวจเรสุ ลพฺภนฺตีติ? สจฺจํ ลพฺภนฺติ, ปาเ ปน อนาคตตฺตา อิธ ปริจฺจตฺตาติ. ทฺวตฺตึสจิตฺเตสูติ ปมชฺฌานิกวชฺเชสุ ทฺวตฺตึสโลกุตฺตรจิตฺเตสุ. สตฺตงฺคิโกติ อวิตกฺกตฺตา สมฺมาสงฺกปฺโป น ลพฺภตีติ ตํ ปริจฺจชิตฺวา อวเสสสตฺตมคฺคงฺควเสน สตฺตงฺคิโก วุตฺโต.
ยตฺถ ปน สมฺมาสงฺกปฺโป ลพฺภติ, ตตฺถ เตน สห อฏฺงฺคิโกติ อาห ‘‘มคฺโค อฏฺสู’’ติอาทิ. ตตฺถ อฏฺสุ จิตฺเตสูติ ปมชฺฌานิเกสุ อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ. เอวนฺติ ฉหิ มคฺคงฺเคหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ทฺเว มคฺคงฺคานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ปฺจ, กตฺถจิ สตฺต, กตฺถจิ อฏฺาติ เอวํ ฉหิ ปกาเรหิ.
๑๒๔-๖. อิทานิ พลสมฺปโยคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พลานิ ทฺเว’’ติอาทิ. ตตฺถ วีริยพลสมาธิพลวเสน ทฺเว พลานิ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวเย วิภงฺควาเร อาคตานิ วีริยพลสมาธิพลานิ ปจฺเจกํ ลพฺภนฺตีติ ‘‘ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ. เอกสฺมึ ตีณีติ เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคเต วีริยพลอหิริกพลอโนตฺตปฺปพลวเสน ตีณิ พลานิ. เอกาทสสุ จตฺตารีติ วิจิกิจฺฉาสหคตวชฺเชสุ เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ สมาธิพลฺเจว ปุพฺเพ ¶ วุตฺตานิ ตีณีติ จตฺตาริพลานิ. ฉ ทฺวาทสสูติ ทฺวาทสสุ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ สทฺธาวีริยสติสมาธิหิริโอตฺตปฺปวเสน ฉ พลานิ.
เอกูนาสีติยา ¶ สตฺตาติ ทฺวาทสสุ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว สตฺตวีสติมหคฺคตจิตฺเตสุ จ จตฺตาลีสาย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติวิเธสุ จิตฺเตสุ สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺาหิริโอตฺตปฺปวเสน สตฺต พลานิ. โสฬเสวาพลานีติ ปฺจทส อเหตุกวิปากานิ, กิริยามโนธาตุอาวชฺชนฺจาติ โสฬส พลวิปฺปโยคโต อพลจิตฺตานิ. เอวนฺติ ปฺจหิ พเลหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ทฺเว, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ฉ, กตฺถจิ สตฺตาติ ปฺจหิ อากาเรหิ สพลํ, อิเมสุ เอกสฺสาปิ อภาวโต อพลมฺปิ จ วิฺเยฺยํ, วิชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เหตุราสิอาทโย วินิจฺฉยภาวโต น วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ ชายนฺตีติ สมฺพนฺโธ. คาถาพนฺธสุขตฺถํ อินฺทฺริยานํ โอสานกรณํ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.