📜
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๒-๘. พุทฺธิยา ¶ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ กโรตีติ พุทฺธิวุทฺธิกรํ. ยสฺส ยสฺส นยสฺส กถนํ ปฏิฺาตํ, ตํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺติ’’นฺติ. ตํ วตฺวา ภูมีนํ อาธารวเสน ปสงฺคาคตํ คติเภทํ, ภวเภทฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวา เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘จตสฺโสปายภูมิโย’’ติ วตฺวา อสุรคติยา เปตคติยํเยว สงฺคหิตตฺตา ‘‘คติโย ปฺจา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. มยํ ปน ‘‘ติสฺโสวาปายภูมิโย’’ติ ปาเน ภวิตพฺพนฺติ มฺาม. น หิ เอส อนากุลวจโน อาจริโย อีทิสํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ วิย สมฺโมหชนกํ วจนํ ภาสติ. ปาฬิยมฺปิ หิ –
‘‘ปฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโย. กตมา ปฺจ? นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา’’ติ (อ. นิ. ๙.๖๘) –
เอวํ ¶ ติณฺณเมว อปายานํ วเสน วุตฺตํ. กามรูปารูปวเสน ตโย ภวา. ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ภเวสุ. ตึเสวาติ จตสฺโส อปายภูมิโย, สตฺตวิธา กามสุคติภูมิ, โสฬส รูปีพฺรหฺมโลกา, จตสฺโส อรูปภูมิโยติ เอกตึสภูมีนมนฺตเร จิตฺตปฺปวตฺติอธิการตฺตา อสฺภูมึ อปเนตฺวา อวเสสา ตึเสว ภูมิโยติ อตฺโถ. ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลาติ ตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา ปุคฺคลา ภูมิคณนวเสน ตึเสว โหนฺติ. ภูมิวเสน ตึสวิธาปิ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตคณนาย เอกูนวีสติ โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภูมีสฺเวตาสู’’ติอาทิ.
ปฏิสนฺธิกจิตฺตานนฺติ ทส กามาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, ปฺจ รูปาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานีติ อิเมสํ เอกูนวีสติปฏิสนฺธิจิตฺตานํ วเสน. อสฺีนมจิตฺตกาติ อสฺสตฺตานํ อจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อสฺสตฺตา ¶ เทวา อเหตุกา อนาหารกา อผสฺสกา อเวทนกา อสฺกา อเจตนกา อจิตฺตกา ปาตุภวนฺตี’’ติ.
ยทิ ปฏิสนฺธิวเสน วีสติ ปุคฺคลา, กถํ ภูมิวเสน ตึสาติ วุตฺตา. เอกตึสาติ หิ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิธา’’ติอาทิ.
น วิชฺชติ เหตุ อิเมสนฺติ อเหตู, ทุเว, ตีณิ จ เหตู อิเมสนฺติ ทฺวิติเหตู, ปฏิสนฺธิวเสน อเหตุกา, ทุเหตุกา, ติเหตุกา จาติ อตฺโถ. ตตฺถ อเหตุกา อาปายิกา จ, เอกจฺเจ ภูมเทวา, มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจุมฺมตฺตกนปุํสกอุภโตพฺยฺชนกาทโย จ. วุตฺตาวเสสา กามสุคติวาสิโนว ทุเหตุกา. ติเหตุกา ปน กามสุคติวาสิโนว. อริยา ปน อฏฺาติ จตุนฺนํ อริยมคฺคสมงฺคีนํ, จตุนฺนฺจ อริยผลสมงฺคีนํ วเสน อฏฺ อริยปุคฺคลา ¶ . นนุ จ อริยาปิ ติเหตุกาเยวาติ? สจฺจํ, จิตฺตุปฺปาทํ ปน ปตฺวา เตสํ วิเสสสพฺภาวโต วิสุํเยว อุทฺธฏาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๘๙-๙๒. ‘‘ภูมีสุปฺปตฺตึ ภณโต เม นิโพธถา’’ติ สุตฺวา โจทโก ‘‘ตึสภูมีสู’’ติอาทินา สพฺเพสํ ภูมีนํ สาธารณจิตฺตานิ ปุจฺฉติ, อิตโร ‘‘จุทฺทเสวา’’ติ วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ อฏฺ ปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตํ, มโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ จุทฺทเสว, น อูนานิ นาธิกานิ, สพฺพาสุ ตึสภูมีสุ โหนฺติ, สพฺพภูมีนํ สาธารณานีติ อตฺโถ.
สทา…เป… สิยุนฺติ ทฺเว โทสมูลานิ, กุสลวิปากจกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณทฺวยวชฺชิตานิ อฏฺารส กามาวจรวิปากจิตฺตานีติ วีสติ จิตฺตานิ สทา กาเมเยว ภเว สิยุํ, น กทาจิ อฺตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. นนุ จ พฺรหฺมูนมฺปิ อกุสลวิปากานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ? สจฺจํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ กามภเว อนิฏฺรูปาทโย อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ พฺรหฺมโลเก เตสํ อภาวโตติ กามภเวเยว นิยมิตานิ. รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ ปฺจ รูปาวจรภเวเยว สิยุํ, จตฺตาโร จ อรูปาวจรวิปากา อรูปีสูติ อาห ‘‘ปฺจ รูปภเว’’ติอาทิ.
กาม ¶ …เป… ภวนฺตีติ รูปาวจรกุสลกิริยจิตฺตานิ เจว กุสลวิปากานิ จ จกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพนวชฺชานิ จ ทฺเว อเหตุกกิริยจิตฺตานิ ปมมคฺควิฺาณนฺติ อฏฺารส จิตฺตานิ กามรูปภเวเยว ภวนฺติ, น อรูปภเว. ตตฺถ หิ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกนฺตตฺตา รูปาวจรกุสลกิริยา นุปฺปชฺชนฺติ. จกฺขุวิฺาณาทีนิ วตฺถุทฺวารวิรหโต, หสิตุปฺปาโท เอกนฺตวตฺถุนิสฺสยตฺตา, โสตาปตฺติมคฺโค ปรโตโฆสปจฺจยาเยว นิพฺพตฺตนโต ¶ น อุปฺปชฺชติ. ทฺเวจตฺตาลีสาติ อฏฺ ปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ อรูปกุสลานิ, ปมมคฺควชฺชานิ สตฺต โลกุตฺตรจิตฺตานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ จ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ปุพฺเพ วุตฺตอเหตุกกิริยาทฺวยวชฺชิตานิ นว กามาวจรกิริยจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานีติ เอวํ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ ตีสุ ภเวสุ โหนฺติ.
๑๙๓-๒๐๔. เอวํ ภววเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาลวเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เปตฺวา ปนา’’ติอาทิ. สพฺพาสนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํ. อฏฺ มหากิริยา, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตานิ, อนาคามิผลํ, เนวสฺานาสฺายตนกุสลกิริยาติ เตรเสว จิตฺตานิ อปายรหิตาสุ ฉพฺพีสภูมีสุ โหนฺติ อปาเยสุ วิปากาวรณสพฺภาเว เอเตสํ อนุปฺปชฺชนโต. อปรานิ ฉ จิตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตานิ ปน รูปภวสาธารณานํ ปฺจปริตฺตวิปากานํ, กิริยมโนธาตุยา จ วเสน เวทิตพฺพานิ.
ปฺจ จิตฺตานีติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาวเสน ปฺจ จิตฺตานิ. ตานิ หิ ปฺจสุ สุทฺธาวาสภูมีสุ น ลพฺภนฺติ. ตตฺถ อนาคามิขีณาสวานเมว อธิวุตฺถตฺตา, เตสฺจ ปมมคฺเคเนว อิเมสํ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาทิตตฺตา.
อปรานิ ทุเวติ ตติยารุปฺปกุสลกิริยจิตฺตานิ. ตานิ หิ เนวสฺานาสฺายตเนสุ อติกฺกนฺตารมฺมณตฺตา, อปาเยสุ จ อเหตุกปฏิสนฺธิกตฺตา นุปฺปชฺชนฺติ. จตุวีสตีภูมิสุ ทฺเว จาติ วิฺาณฺจายตนกุสลกิริยาวเสน ทฺเว จิตฺตานิ. เตวีสภูมิสุ ทฺเวเยวาติ อากาสานฺจายตนกุสลกิริยจิตฺตานิ.
เอกาทสวิธนฺติ รูปาวจรกุสลกิริยา หสิตุปฺปาโทติ เอกาทส. โสตาปตฺติผลํ ยาว อนาคามิมคฺโค จตฺตาริ จ จิตฺตานิ สุทฺธาวาสอปายวชฺชาสุ เอกวีสติภูมีสุ ภวนฺติ. เอกํ ¶ ¶ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ สุทฺธาวาสอปายอรูปภูมิวชฺเชสุ สตฺตรสสุ ภูมีสุ ชายติ. ทฺเว โทสมูลานิ, กุสลวิปากฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, สตฺต อกุสลวิปากาติ ทฺวาทส จิตฺตานิ มหคฺคตภูมิวชฺชาสุ เอกาทสสุ กามภูมีสุ ชายนฺติ. อฏฺ มหาวิปากจิตฺตานิ กามาวจรเทวมนุสฺสวเสน สตฺตภูมีสุ ชายนฺติ. ฉสุ ภูมิสูติ เวหปฺผลสุทฺธาวาสสงฺขาตาสุ ฉสุ ปฺจมชฺฌานภูมีสุ.
จตฺตาริ…เป… ภูมิสูติ จตุตฺถชฺฌานวิปาโก ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหวเสน ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, ทุติยชฺฌานวิปาโก, ตติยชฺฌานวิปาโก จ ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสรวเสน ตีสุ ภูมีสุ, ปมชฺฌานวิปาโก พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาวเสน ตีสุ ภูมีสุ โหตีติ เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ เอเกกวเสน ตีสุ ตีสุ ภูมีสุ ชายนฺติ.
๒๐๖-๙. เอวํ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ เอตฺตกาสุ ภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ จิตฺตนิยมวเสน อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอตฺตกาสุ เอว ภูมีสุ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ภูมินิยมวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลากุสลา กาเม’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กาเม กุสลากุสลา วีสติ, เตสํ ปนฺนรส อเหตุกา ปากา, อาวชฺชนทฺวยฺจาติ สตฺตตึเสว มานสา นรกาทีสุ จตูสุปิ อปาเยสุ ชายเร. อวเสสานิ ปน สตฺตรส กามาวจรวิปากกิริยจิตฺตานิ, ปฺจตึส มหคฺคตโลกุตฺตรานีติ ทฺเวปฺาส มานสา กทาจิปิ เตสุ นุปฺปชฺชนฺติ อภูมิภาวโตติ อตฺโถ.
อสีติ หทยาติ วุตฺตาวเสสานิ อสีติ จิตฺตานิ. ฆานาทิวิฺาณตฺตยนฺติ กุสลวิปากฆานาทิวิฺาณตฺตยํ. ‘‘อปฺุชา ปากา’’ติ อกุสลวิปากานํ สพฺเพสเมว คหิตตฺตา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ อคฺคหิตวิเสสมฺปิ ปาริเสสาเยน กุสลวิปากเมว วิฺายติ.
๒๑๓. โทมนสฺสนฺติ ¶ โทมนสฺสสหคตํ. กฺริยา จ ทฺเวติ โวฏฺพฺพนวชฺชิตา ทฺเว อเหตุกกิริยา.
๒๑๔. ภูมิวเสเนวาติ ปุคฺคเล อนามสิตฺวา เกวลํ ภูมิวเสน. ปุคฺคลานํ วเสน จ ภูมิวเสน จ จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๖-๘. ปฺจภูมิสูติ ¶ จตุราปายมนุสฺสวเสน ปฺจภูมีสุ. อเหตุกานํ ปฏิสนฺธิสทิสตทารมฺมณวเสน ‘‘สตฺตตึเสวา’’ติ วุตฺตํ, อฺกมฺเมน ปน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณสฺสาปิ สมฺภวโต เอกจตฺตาลีส โหนฺติ. อาจริยโชติปาลตฺเถรสฺส อธิปฺปาเยน ติเหตุกวิปาเกหิปิ สทฺธึ ปฺจจตฺตาลีเสวาติ ทฏฺพฺพํ. อเหตุกสฺส วุตฺเตหีติ อเหตุกสตฺตสฺส วุตฺเตหิ สตฺตตึสมานเสหิ สห. นว กฺริยาติ อฏฺ มหากิริยา, หสิตุปฺปาโท จาติ อิมานิ อสาธารณกิริยจิตฺตานิ นว.
๒๒๐-๑. ‘‘จตุปฺาส มานสา’’ติ วตฺวา เตสํ สรูปโต ทสฺสนตฺถํ อาห ‘‘ทฺวิเหตุกสฺสา’’ติอาทิ. ปุน ‘‘จตุปฺาสา’’ติอาทิ ปน นิคมนํ.
๒๒๓-๔. ปฺาเสวสฺส จิตฺตานีติ ติเหตุกสฺส ปุถุชฺชนสฺส วุตฺตจตุปฺาสจิตฺเตสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสหคตวชฺชานิ เอกูนปฺาส, โสตาปตฺติผลนฺติ อิมานิ ปฺาเสว จิตฺตานิ อสฺส กามาวจรสฺส โสตาปนฺนเทหิโน ชายนฺเต. นวตึเสวาติ เอกูนจตฺตาลีสจิตฺตานิ. ปมํ ผลนฺติ โสตาปตฺติผลํ.
๒๒๕-๘. ทุติยฺจ ผลํ หิตฺวาติ สกทาคามิผลํ หิตฺวา. จ-สทฺเทน โสตาปตฺติผลฺจ หิตฺวาติ อตฺโถ. อตฺตโน ผเลน ¶ สห ยานิ อฏฺจตฺตาลีส จิตฺตานิ, ตานิ อนาคามิสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ. จตฺตาลีสฺจ จตฺตารีติ เตวีสติ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, วีสติ กิริยจิตฺตานิ, อรหตฺตผลฺจาติ จตุจตฺตาลีส จิตฺตานิ. สกํ สกนฺติ ‘‘โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, สกทาคามิโน สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทินา อตฺตโน อตฺตโน มคฺคจิตฺตํ. กสฺมา ปน เตสํ เอเกกเมว จิตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาหิ เต’’ติ. ปฺจตึเสวาติ สตฺตรส กามรูปารูปกุสลจิตฺตานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชานิ ทส อกุสลานิ, รูปภเว ลพฺภมานกานิ ปฺจ อเหตุกวิปากานิ, อาวชฺชนทฺวยํ, ปมชฺฌานวิปาโก จาติ ปฺจตึส จิตฺตานิ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติ.
๒๓๒-๕. หิตฺวา จาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน ปมผลสฺส คหณํ ทสฺเสติ. เตน อปฺุปฺจกํ หิตฺวา ปมํ ผลํ คเหตฺวา จาติ อตฺโถ. อปฺุปฺจกนฺติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตวเสน ¶ ปฺจ อกุสลจิตฺตานิ. ตตฺถาติ เตสุ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ. ตตฺเถวาติ สกทาคามิสฺส วุตฺเตสุ. ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺตีรณทฺวยฺเจวาติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๗. เอวํ ปมชฺฌานภูมิยํ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทิวเสน จิตฺตสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสเมว วเสน ทุติยชฺฌานภูมิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานวิปากานํ เอกสตฺตสฺเสว อสมฺภเวปิ ทุติยชฺฌานตเล นิพฺพตฺเต ปุถุชฺชนาทโย ปุถุชฺชนาทิภาวสามฺเน เอกโต คเหตฺวา ‘‘ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปากโต’’ติ วุตฺตํ.
๒๔๒. ปริตฺตสุภาทิโต ปฏฺาย ยาว อกนิฏฺา ตติยจตุตฺถชฺฌานภูมีสุ ปมชฺฌานภูมิยํ วุตฺตคณนาย จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. เตนาห ‘‘ปริตฺตกสุภาทีน’’นฺติอาทิ.
๒๔๗. จตุวีสติ ¶ จิตฺตานีติ อฏฺปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ อรูปกุสลานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ปมารุปฺปวิปาโก, มโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ จตุวีสติ จิตฺตานิ ปมารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติ.
๒๕๐-๓. ทส ปฺจาติ อฏฺ มหากิริยา, จตสฺโส อรูปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, ปมารุปฺปวิปาโก, อรหตฺตผลฺจาติ ปนฺนรส จิตฺตานิ ปมารุปฺปภูมิยํ อรหโต โหนฺติ.
เตวีสาติ ปมารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ จตุวีสติจิตฺเตสุ อากาสานฺจายตนกุสลวิปากวชฺชา พาวีสติ จ ทุติยารุปฺปวิปาโก จาติ เตวีสติ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส โหนฺติ. ตตฺเถว ติณฺณํ ผลฏฺเสขานํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อกุสลปฺจกวชฺชานิ อฏฺารส, ตํตํผลฺจาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ.
กฺริยา ทฺวาทสาติ อฏฺ มหากิริยา, อากาสานฺจายตนวชฺชิตา ติสฺโส อรูปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนนฺติ ทฺวาทส กิริยจิตฺตานิ. ปาเกโกติ เอโก อรูปวิปาโก.
ทุติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ วิฺาณฺจายตนกุสลวิปากวชฺชานิ เอกวีสติ ¶ , อากิฺจฺายตนวิปาโก จาติ พาวีสติ จิตฺตานิ ตติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.
๒๕๔-๖๐. ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อปฺุปฺจกวชฺชานิ สตฺตรส, ปมผลฺจาติ อฏฺารส ตติยารุปฺปภูมิยํ โสตาปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนฺติ. ตานีติ ตาเนว อฏฺารส จิตฺตานิ. ‘‘เปตฺวา ปมํ ผล’’นฺติ หิ วจนโต ทุติยผลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อยมตฺโถ อวุตฺตสิทฺโธ. น หิ สกทาคามิโน สกทาคามิผลฺจ นุปฺปชฺชติ ¶ . เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เปตฺวา ทุติยํ ผล’’นฺติ. เอตฺถาปิ อนาคามิผลํ ปกรณสิทฺธเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺ มหากิริยา, ทฺเว ตติยจตุตฺถารุปฺปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, อากิฺจฺายตนวิปาโก, อรหตฺตผลนฺติ เตรส จิตฺตานิ ตติยารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ชายนฺติ. ตติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ ทฺวาวีสติจิตฺเตสุ อากิฺจฺายตนกุสลวิปากวชฺชาติ วีสติ, เนวสฺานาสฺายตนวิปาโกติ เอกวีสติ จิตฺตานิ จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติ. ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อปฺุปฺจกวชฺชานิ โสฬส, โสตาปตฺติผลฺจาติ สตฺตรส ตตฺเถว โสตาปนฺนสฺส โหนฺติ. อฏฺ มหากิริยา, ทฺเว จ เนวสฺานาสฺายตนวิปากกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, อรหตฺตผลฺจาติ ทฺวาทส จิตฺตานิ ตตฺเถว อรหโต อุปฺปชฺชนฺติ.
๒๖๑-๓. อรูปกุสลา เจว กิริยาปิ จ อุปฺปชฺชนฺติ, น ปน วิปากาติ อธิปฺปาโย. อุทฺธมุทฺธมรูปีนนฺติ วิฺาณฺจายตนาทีสุ อรูปีนํ. เหฏฺิมาติ วิฺาณฺจายตนิกานํ อากาสานฺจายตนกุสลวิปากา นุปฺปชฺชนฺติ, อากิฺจฺายตนิกานํ อากาสานฺจายตนวิฺาณฺจายตนกุสลวิปากาติ เอวมาทินา เหฏฺิมา เหฏฺิมา อรูปา นุปฺปชฺชนฺติ. กสฺมาติ อาห ‘‘ทิฏฺาทีนวโต กิรา’’ติ. กิราติ อนุสฺสุติยํ. ทิฏฺาทีนวโตติ อารมฺมเณ, ฌาเน จ ทิฏฺโทสตฺตา. กุสลานุตฺตราติ โลกุตฺตรกุสลา.
๒๖๖. สพฺโพ รูโป มหคฺคโตติ สพฺโพ รูปาวจรมหคฺคตจิตฺตุปฺปาโท. มโนธาตูติ กิริยามโนธาตุวิปากมโนธาตูนํ กามวิปาก-คฺคหเณน คหิตตฺตา.
๒๖๙-๗๓. เอวํ…เป… เหฏฺิมนฺติ ทุติยารุปฺปภูมิยํ วุตฺเตสุ ทุติยารุปฺปตฺตยํ เปตฺวา อตฺตโน ปาเกน สห ตติยารุปฺปภูมิยํ ¶ เอกูนจตฺตาลีส จิตฺตานิ ตตฺถวุตฺเตสุ ตติยารุปฺปตฺตยํ เปตฺวา ¶ อตฺตโน ปาเกน สห สตฺตตึสาติ เอวํ เสสทฺวเยปิ เหฏฺิมเหฏฺิมํ หิตฺวา จิตฺตคณนา เยฺยา. อตฺตโน อตฺตโนติ ปมารุปฺปภูมิยํ ปมารุปฺปวิปาโก, ทุติยารุปฺปภูมิยํ ทุติยารุปฺปวิปาโกติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากา จตฺตาโร จ อนาสวา โลกุตฺตรวิปากาติ เอวํ จตูสุ อรูปภูมีสุ เอเกกาย ภูมิยา ปฺจ ปฺจ วิปากา ชายนฺติ. ยา กิริยา เตรเสว สิยุํ, ตา สพฺพปมารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ชายนฺเตติ สมฺพนฺโธ. ทุติยารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ปมารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ. ตติยารุปฺปภูมิยํ ทุติยารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา เอกาทส. จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ตติยารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ทเสว วิฺเยฺยา.
๒๗๔-๕. อิทานิ เกวลํ ปุคฺคลวเสน เตสเมว ปุคฺคลานํ อาเวณิกจิตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรหโต ปนา’’ติอาทินา อรหโตเยว อุปฺปชฺชนกจิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อนาคามิอาทีนํ ปาฏิปุคฺคลิกํ สกสกผลจิตฺตํ ปากฏเมวาติ สํขิตฺตํ. อรหโตติ ขีณาสวสฺส. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, อรหตฺตผลนฺติ อตฺโถ. ตฺหิ ‘‘อรีนํ หตตฺตา อรหา’’ติอาทินา อรหนฺต-สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตภาเวน ‘‘อรหตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ สาธารณจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุนฺนฺจ ผลฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๒๙๐. สุสารนฺติ อตฺถพฺยฺชนวเสน ปริจฺจชิตพฺพสฺส เผคฺคุสฺส อภาวโต สุฏฺุ สารํ, สพฺพโส สารนฺติ อตฺโถ. ปรนฺติ สุสารตฺตา เอว ปรํ. สตฺตานํ อิธโลกปรโลกหิตปฏิจฺฉาทกสฺส อวิชฺชนฺธการสฺส วิธมนโต โมหนฺธการปฺปทีปํ. จินฺเตตีติ อตฺถวเสน จินฺเตติ. วาเจตีติ พฺยฺชนวเสน ¶ สชฺฌายติ. ราคโทสานํ โมเหน สห อวินาภาวโต ตสฺส อนุปคมนํ อตฺถสิทฺธเมวาติ ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘นรํ…เป… โนปยนฺตี’’ติ ราคโทสานุปคมนเมว วุตฺตํ. ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วา วจเนเนว โมหสฺส อนุปคโม วุตฺโต โหตีติ ราคโทสานเมว อนุปคมนํ วุตฺตํ. มูลภูตานํ ปน ติณฺณํ อนุปคมนวจเนน เสสกิเลสานมฺปิ อนุปคมนํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปโม ภาโค นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาร-อภินวฏีกา
(ทุติโย ภาโค)