📜
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา
อิโต ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.
อหํ อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ เอกวิธาทิกํ นยํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ พุทฺธิยา วุทฺธิตฺถาย ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิ.
๑๒๘. สพฺพเมกวิธํ ¶ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต สพฺพํ จิตฺตํ วิชานนสภาวโต เอกวิธํ, ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ อเหตุกสเหตุกโต อิทํ จิตฺตํ ทุวิธํ ภเวยฺย.
๑๒๙. ปฺุาปฺุวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ หิ สจฺจํ กาเม กามาวจเร กุสลากุสลวิปากา ทส ปฺจ จ กิริยา ติสฺโส อิติ สพฺเพ อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา.
๑๓๐. อเหตุกโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสา เอกสตฺตติ จิตฺตุปฺปาทา สเหตุกาติ สเหตุกา นามาติ มเหสินา ตาทินา อวิปรีตสภาเวน เหตุวาทินา ปจฺจยวาทินา นิทฺทิฏฺา.
๑๓๑. สวตฺถุกาวตฺถุกโต สวตฺถุกอวตฺถุกวเสน ตถา อุภยวเสน สวตฺถุกวเสน, อวตฺถุกวเสน จ สพฺพํ วุตฺตปฺปกาเรน จ มานสํ ติวิธํ โหติ.
๑๓๒-๔. สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ จิตฺตุปฺปาทา อาทิมคฺโค ปมมคฺโค หสิตุปฺปาโท มโนธาตุกิริยาปิ จ โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ เตจตฺตาลีส มานสา วินา วตฺถุํ วตฺถุํ วชฺเชตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา นาม. อรูปาวจรวิปากา จ เอกนฺเตน ¶ อวตฺถุกา, มยา วุตฺตโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ อุภยถา สวตฺถุกาวตฺถุกวเสน สิยุํ.
๑๓๕. เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ จิตฺตํ ฉฬารมฺมณกฺเจติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรนาปิ ติวิธํ จิตฺตํ สิยา.
๑๓๖-๘. วิฺาณานิ จ ทฺเว ปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ อภิฺามานสํ เปตฺวา สพฺพํ มหคฺคตฺเจวาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตุปฺปาทา ปน เอเกการมฺมณา วิฺเยฺยา ธีเรน. ตตฺถ ¶ จิตฺเต มโนธาตุตฺตยํ ปฺจารมฺมณํ อีริตํ ภควตา. มยา วุตฺตจิตฺตโต เสสานิ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ ฉฬารมฺมณิกานิ มตานิ สตฺถุนา, ตถา เอวํ จิตฺตํ กุสลากุสลาทิโต ติวิธํ. อาทิ-สทฺเทน อพฺยากตํ คเหตพฺพํ.
๑๓๙. อเหตุกํ จิตฺตํ เอกเหตุกฺจ จิตฺตํ ทฺวิเหตุกฺจ จิตฺตํ ติเหตุกฺจ จิตฺตนฺติ เอวํ อิมินา ปกาเรน จิตฺตํ จตุพฺพิธํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ.
๑๔๐-๒. เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา, วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ จิตฺตํ เอกเหตุกํ เอวํ อุทีริตํ ภควตา. กาเม กามาวจเร ปฺุวิปากกฺริยโต กุสลวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา อกุสลา จ ทสธา จาติ พาวีสติ จิตฺตุปฺปาทา ทุเหตุกา. กาเม กามาวจเร ปฺุวิปากกฺริยโต ปฺุวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา. สพฺพํ มหคฺคตฺเจว อปฺปมาณํ โลกุตฺตรจิตฺตฺจ ติเหตุกํ.
๑๔๓-๕๐. รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโตติ รูปอิริยาปถวิฺตฺติชนกวเสน รูปอิริยาปถชนกวเสน จ รูปชนกวเสน จ ติกิจฺจาชนกวเสน จาติอาทีหิ ปกาเรหิ สพฺพํ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ตสฺมึ จิตฺเต ทฺวาทสากุสลา, กามธาตุยา กุสลา, ตถา กาเม ทส กิริยา, อภิฺามานสํ ทฺวยํ, อิเม พาตฺตึส มานสา รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิฺตฺตึ ชนยนฺติ. กุสลา มหคฺคตมานสา กิริยา จ มหคฺคตมานสา, อฏฺ อนาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ ¶ กปฺเปนฺติ. โจปนํ น ปาเปนฺติ วิฺตฺตึ น ชนยนฺตีติ อตฺโถ. อิเม จิตฺตุปฺปาทา ทุกิจฺจนิยตา ¶ , ทส วิฺาเณ เปตฺวา ทฺวีสุ ภูมีสุ วิปากา มโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาวิปากรูปวิปากานํ วเสน อฏฺารส ปากา มโนธาตุ กิริยา เจวาติ อิมานิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติ, ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา ปมํ ‘‘ทส วิฺาเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตา. อรูปีสุ วิปากา จ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ อรหโต จุติจิตฺตฺจ อิเม โสฬส มานสา ติกิจฺจานิ น กโรนฺติ.
๑๕๑. เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปฺปเภทโต เอกกิจฺจทฺวิกิจฺจติกิจฺจจตุกิจฺจปฺจกิจฺจเภเทน ปฺจธา จิตฺตํ ปฺจปการํ จิตฺตํ ปฺจนิมฺมลโลจโน พุทฺโธ อกฺขาสิ กเถสิ.
กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;
มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.
๑๕๓. สพฺเพว ปฺจปฺาส จิตฺตุปฺปาทา ชวนฏฺานโตเยว ชวนกิจฺจวเสเนว เอกฏฺาเน เอกกิจฺเจ นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา ตณฺหามานทิฏฺิวิรหิเตน สตฺถุนา นิยามิตา กถิตา.
๑๕๔. ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา จิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเน สวเน ตถา ฆายเน สายนฏฺาเน ผุสเน ปฏิปาฏิยา สตฺถุนา นิยามิตา.
๑๕๕. มโนธาตุตฺติกํ อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน, เอเต อฏฺสฏฺิ จิตฺตุปฺปาทา เอกฏฺานิกตํ เอกกิจฺจภาวํ คตา ปตฺตา ภวนฺติ.
๑๕๖-๘. จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม อุทีริตํ ภควตา, โสมนสฺสยุตํ จิตฺตํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา. ฉทฺวาเร ตทาลมฺพณฺจ พลวารมฺมเณ อติมหนฺตารมฺมเณ สติ สิยา ¶ , ตถา โวฏฺพฺพนํ ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนํ โหติ. มโนทฺวาเรสุ ปน สพฺเพสํ อารมฺมณานํ อาวชฺชนํ โหติ, อิทํ จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม โหติ.
๑๕๙. ปฏิสนฺธิยา านโต ปฏิสนฺธิยา กิจฺจวเสน ภวงฺคสฺส านโต ภวงฺคสฺส กิจฺจวเสน จุติยา านโต ¶ จุติยา กิจฺจวเสน เต มหคฺคตวิปากา นว ติฏฺานิกา ติกิจฺจาติ มุนินา มตา.
๑๖๐-๓. อฏฺ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต ปฏิสนฺธิภวงฺควเสน ตทารมฺมณโต เจว ตทารมฺมณวเสน จ เอว จุติฏฺานวเสน จ อฏฺ จิตฺตานิ จตุฏฺานิกจิตฺตานิ โหนฺติ, อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, กุสลากุสลปาโกเปกฺขาสหคตทฺวยํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ ภเว, ฉทฺวาริเกสุปิ พลวารมฺมเณ สติ ตทารมฺมณตา สิยา. ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ านวเสน จ จุติฏฺานวเสน จ อิทํ จิตฺตทฺวยํ ปฺจฏฺานิกจิตฺตํ นามาติ อุทีริตํ มุนินา.
๑๖๔. ปฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, อฏฺกํ ปน จตุกิจฺจํ, นวกํ ติกิจฺจํ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา ทฺวิกิจฺจา, อิเมสํ อิเมหิ จิตฺตุปฺปาเทหิ เสสํ เอกกํ กิจฺจํ.
ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
๑๖๖. ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ ตํ จิตฺตํ ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺาณานํ ปเภทโต ฉพฺพิธํ โหติ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ สตฺตนฺนํ วเสน จิตฺตํ สตฺตธา โหติ.
๑๖๗. เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต ฉฬารมฺมณโต เจว ฉฬารมฺมณจิตฺตวเสน มโน จิตฺตํ อฏฺวิธํ โหติ.
๑๖๘. ตตฺถ ¶ ตสฺมึ จิตฺเต ทฺเวปฺจวิฺาณา เอเกกโคจรา โหนฺติ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทาทิโคจรา.
๑๖๙. ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ สพฺพํ มหคฺคตํ, สพฺพํ โลกุตฺตรฺจ อิติ อิทํ จิตฺตํ เอเกการมฺมณํ ภเว.
๑๗๐. อิทํ ¶ ฉกฺกํ เอเกการมฺมณํ วิภาวินา เยฺยํ, มโนธาตุตฺตยํ ปฺจารมฺมณิกํ นาม ภเว.
๑๗๑. กามาวจรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ ตถา เอเกกํ สพฺพานิ อภิฺานิ จ ฉฬารมฺมณิกานีติ ฉฬารมฺมณิกานิ นาม ปณฺฑิเตน วิฺเยฺยานิ.
๑๗๒. สตฺตวิฺาณธาตูสุ ปจฺฉิมํ มโนวิฺาณธาตฺุจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติธา กตฺวา นววิธํ จิตฺตํ โหติ.
๑๗๓. มโนวิฺาณธาตุยา เภโท ปฺุาปฺุวเสเนว วิปากกิริยเภทโต ฉสตฺตติวิโธ โหติ.
๑๗๔. มโนธาตุํ วิปากกิริยเภทโต ทฺวิธา กตฺวา ปุพฺเพ วุตฺเตหิ นวธา จิตฺเตหิ มานสํ ทสธา โหติ.
๑๗๕. ปจฺฉิมํ ธาตุทฺวยํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ, มโนธาตุํ กุสลวิปากอกุสลวิปากกิริยาวเสน ติธา กตฺวา, มโนวิฺาณธาตฺุจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติวิธา กตฺวา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ สห จิตฺตํ เอกาทสวิธํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ปณฺฑิโต ปริทีปเย.
๑๗๖. มโนวิฺาณธาตุมฺปิ กุสลากุสลาทิโต กุสลากุสลวิปากกิริยาวเสน จตุธา วิภชิตฺวาน ตํ ¶ จิตฺตํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ สห ติปฺปการาย มโนธาตุยา จ สห ทฺวาทสธาปิ ธีโร วเท.
๑๗๗-๙. จิตฺตํ จุทฺทสฏฺานเภเทน จุทฺทสธา ภเว, ปฏิสนฺธิยา วเสน จ ภวงฺควเสน จ จุติยา วเสน จ อาวชฺชนสฺส วเสน จ ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ กิจฺจานํ วเสน จ สมฺปฏิจฺฉนเจตโส วเสน จ สนฺตีรณสฺส วเสน จ โวฏฺพฺพนชวนานํ วเสน จ, ยถา เอวํ ตทารมฺมณจิตฺตสฺส วเสน ¶ จาติ เอวํ อิมินา ปกาเรน านเภทโต กิจฺจเภเทน จุทฺทสธา จิตฺตํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ธีโร ปริทีปเย ปริทีเปยฺย.
๑๘๐. ภูมิปุคฺคลนานตฺตวเสน ภูมินานตฺตวเสน, ปุคฺคลนานตฺตวเสน จ จิตฺตานํ ปวตฺติโต อิทํ จิตฺตํ พหุธา โหติ, อิติ วจนฺจ ธีโร วิภาวเย ปกาเสยฺย.
๑๘๑. อิธ อิมสฺมึ สาสเน โย ภิกฺขุ มติมา อิมสฺมึ เอกวิธาทินเย กุสโล เฉโก โหติ, อภิธมฺเม ปวตฺตา อตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถคตา หตฺถปวิฏฺา อามลกา วิย สุทฺธมณิกา วิย โหนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.