📜
๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา
๗๖๘-๙. อาทิโต ¶ รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺํ ยํ นิพฺพานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส วิภาวนํ ยถาพลํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ.
ภวาภวนฺติ ภวโต ภวํ, ขุทฺทกํ, มหนฺตํ วา ภวํ. วินนโตติ สํสิพฺพนโต. ตณฺหา หิ สํสารนายิกภาเวน ภวโต ภวํ, สุคติทุคฺคติวเสน ขุทฺทกมหนฺตํ ภวํ วา อปราปรภาวาย สํสิพฺพติ, ตุนฺนกรณํ วิย กโรติ. นิกฺขนฺตตฺตาติ วิสํโยควเสน นิสฺสฏตฺตา. มรณปฏิปกฺขตาย, อมตสทิสตาย วา อมตํ. สพฺพทุกฺขนิสฺสฏตฺตา ปรมํ สุขํ. สพฺเพปิ สงฺขารา สมนฺติ อุปสมนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชนฺติ เอเตนาติ สพฺพสงฺขารสมโถ. ขนฺธูปธิอาทโย สพฺเพปิ อุปธี อุปทฺทวา ปฏินิสฺสชฺชียนฺติ เอเตนาติ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค. ยสฺมา ตํ อาคมฺม กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา สพฺพโส ขยํ คจฺฉติ, วิรชฺชติ, นิรุชฺฌติ ¶ จ, ตสฺมา ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธติ จ วุจฺจติ. อปิจ รุชฺฌนฺติ เอตฺถ สตฺตา กิเลสนิคฬพนฺธาติ โรโธ, สํสารสฺเสตํ อธิวจนํ, ตโต นิกฺขนฺโตติ นิโรโธ.
๗๗๐. อธิคมาติ ตทนุรูปาย ปฏิปตฺติยา อริยมคฺเคน ปฏิวิชฺฌเนน.
ราคกฺขยาทิภาเวน สพฺพทุกฺขสนฺติยา ปจฺจยตาย, กิเลสสนฺตาปาภาเวน จ สนฺติลกฺขณํ. อจฺจุติรสนฺติ สภาวาปริจฺจชนโต อจวนสมฺปตฺติกํ. อสฺสาสกรณรสนฺติ อสฺสาสกรณกิจฺจํ. ตฺหิ ปานโภชนาทิสฺุเ สภยกนฺตาเร ปริพฺภมเนน ปริสฺสนฺตสฺส อทฺธิกปุริสสฺส อสฺสาสชนกภาเวน อุปฏฺิตํ วนนฺโตทกํ วิย สพฺพฺุพุทฺธานมฺปิ วจนปถาติกฺกนฺตมหาทุกฺขเภรเว สํสารกนฺตาเร ปริพฺภมเนน ปริสฺสนฺตสฺส ยถานุรูปํ ปฏิปตฺติมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส โยคาวจรสฺส อนาทิมติ สํสาเร สุปินนฺเตนปิ อทิฏฺปุพฺพตาย ทสฺสนสมกาลเมว ¶ ปรมสฺสาสํ ชเนติ. ขนฺธนิมิตฺตวิจิตฺตตาย อวิคฺคหํ หุตฺวา คยฺหตีติ อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. สพฺพสงฺขตนิสฺสรณุปายภาวโต นิสฺสรณํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ นิสฺสรณปจฺจุปฏฺานํ.
เอวํ นิพฺพานสฺส ลกฺขณาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตณฺฑวาทิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปริหรนฺโต อาห ‘‘เอตฺถาหา’’ติอาทิ, น ปรมตฺถโต อตฺถิ อฺตฺร ปฺตฺติมตฺตโตติ อธิปฺปาโย. กุโต ปนายมภินิเวโสติ อาห ‘‘ติตฺถิยานํ…เป… นียโต’’ติ. ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยาติ สีลสมาธิปฺาสงฺขาตํ สมฺมาปฏิปตฺติยา. ยถา หิ เจโตาณลาภิโน เอว อริยา ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ ชานนฺติ, ตตฺถาปิ จ อรหา เอว สพฺเพสํ จิตฺตํ ชานาติ, เอวํ ¶ นิพฺพานมฺปิ สีลาทิสมฺมาปฏิปตฺติภูเตน อุปาเยเนว อุปลพฺภตีติ ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ อริเยหิ อุปลพฺภนียโต. ยถา หิ ชจฺจนฺธเตมิริกาทีนํ อทสฺสเนน ‘‘สูริยาทโย นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพา จกฺขุมนฺตานํ โคจรภาเวน อตฺเถวาติ สิทฺธตฺตา, เอวเมตมฺปิ พาลปุถุชฺชนสฺส อทสฺสนมตฺเตน ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. อริยานํ ปน ปฺาจกฺขุโน ปเทเสเนว อุปฏฺานโต เอกนฺเตน สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ ‘‘อตฺถิ นิพฺพาน’’นฺติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. อถ ราคาทีนํ ขยมตฺตเมว นิพฺพานนฺติ เจติ สมฺพนฺโธ. อายสฺมตา…เป… เถเรน ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธ. ราคกฺขยาทิทีปกํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตํ น’’อิติ ปฏิกฺเขปํ กตฺวา เอกํเสน เจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา ยถารุตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน พหุโทสา อาปชฺชนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตสฺสาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตํ ปุฏฺเน เตเนวายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรนาติ อธิปฺปาโย. ตว มเตนาติ สาสนยุตฺตึ อวิจาเรตฺวา ปาฬิทสฺสนมตฺเตเนว วิปฺปลปโต ตวชฺฌาสเยน. น จ ปเนตํ ยุตฺตํ, ตถาปีติ อธิปฺปาโย. โลกุตฺตรผลจิตฺตสฺส ราคาทีนํ ขยมตฺตตาปชฺชนํ น ยุตฺตํ ตสฺส อคฺคผลสฺส จตุกฺขนฺธภาเวน ปาฬิยํ อาคตตฺตา. ตสฺมาติ ยุตฺตึ อวิจาเรตฺวา ปาฬิทสฺสนมตฺเตเนว โวหรนฺตสฺส อนิฏฺปฺปสงฺคโต. พฺยฺชนจฺฉายายาติ วิมทฺทาสหภูตาย สทฺทตฺถมตฺตจฺฉายาย. อุภินฺนนฺติ นิพฺพานวเสน, อรหตฺตวเสน จ อาคตานํ อุภินฺนํ สุตฺตานํ. อตฺโถติ อธิปฺปายตฺโถ.
โก ปน โส อตฺโถติ อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. ราคาทีนํ ขโยติ ราคาทีนํ อนุปฺปาทนิโรโธ. โส ธมฺโม อกฺขโยปิ สมาโน ราคาทีนํ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา ขโยปจาเรน ‘‘ราคาทีนํ ขโย นิพฺพาน’’นฺติ วุตฺโต ¶ ‘‘ติปุสํ ชโร, คุโฬ เสมฺโห’’ติอาทีสุ ผลูปจาเรน ¶ วุตฺตํ วิยาติ สมฺพนฺโธ. กิเลสานํ อนุปฺปตฺตินิโรธกฺขยสฺส มคฺคสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํ อตฺถโต ‘‘ขยสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา’’ติ. ขโยปจาเรนาติ อตฺตโน การิยภูตสฺส ขยสฺส อตฺตนิ อุปจาเรน ตสฺส นามวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. ชรการณํ ติปุสํ ชโรติ วุตฺโต, เสมฺหการณํ คุโฬ เสมฺโหติ วุตฺโต. ขยนฺเตติ ราคาทีนํ ปริกฺขยาวสาเน. ขโยติ วา มคฺโค วุจฺจติ ‘‘ขเย าณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒) วิย, ตสฺส อนฺเต นิโรธาวสาเน อุปฺปนฺนตฺตา ขโยติ วุตฺตํ ผลูปจาเรน, สมีปูปจาเรน วา.
สพฺเพ พาลปุถุชฺชนาปีติ โสณสิคาลาทโย สพฺเพปิ พาลปุถุชฺชนา สมธิคต…เป… ภเวยฺยุํ ขณวเสน ราคาทีนํ ขยสฺส เตสมฺปิ อตฺถิตาย. ตถา จ สติ ปฏิปตฺติยา นิรตฺถกภาโว อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย. ราคาทิกฺขยานํ พหุภาวโตติ ราคาทีนํ วิย เตสํ ขยานมฺปิ ตพฺพิการภาเวน พหุภาวโต. เอวฺหิ สติ ราคสฺส ขโย ราคกฺขโย, น โทสาทีนํ, ตถา โทสกฺขโยปีติ อฺโ ราคกฺขโย, อฺโ โทสกฺขโย, อฺโ โมหกฺขโยติ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ขยภูตานิ ตีณิ นิพฺพานานิ, จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขยภูตานิ จตฺตารีติอาทินา พหูนิ นิพฺพานานิ นาม โหนฺติ. อิทานิ อาทิ-สทฺทสงฺคหิเต โทเส ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขตลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๗) วจนโต วยสงฺขาโต ขโย สงฺขตลกฺขณํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขตลกฺขณฺจ นิพฺพานํ ภเวยฺยา’’ติ. ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) วจนโต อาห ‘‘สงฺขตปริยาปนฺน’’นฺติ ¶ . ยํ ปน สงฺขตปริยาปนฺนํ, ตํ อิตรสงฺขตธมฺโม วิย อนิจฺจํ โหติ ปจฺจยาธีนวุตฺติโตติ อาห ‘‘สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา อนิจฺจ’’นฺติ. ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๒๑) หิ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา จ กึ วุตฺตํ โหติ? ยทิ ภวโต มโนรถปริปูรณตฺถํ ขยํ นิพฺพานนฺติ วทาม, อสงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณตฺตา, สงฺขตปฏิปกฺขสฺส สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา สพฺพกาลิกภาเวน นิจฺจสฺส อนิจฺจตา, ตโต จ ปรมสุขสฺส ทุกฺขตา จ อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
เอตฺตาวตา ภงฺคกฺขยสฺส นิพฺพานโทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปฺปาทกฺขยสฺส ตพฺภาวํ นิเสเธตุํ ‘‘ยทิ ขโย นิพฺพานํ ภเวยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปมมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ าณํ โคตฺรภุ ¶ นาม. เสสมคฺคปุเรจรํ โวทานํ นาม. ผลสมาปตฺติปุเรจรํ อนุโลมํ นาม. ตํ ปน สงฺขารารมฺมณเมวาติ อิธ น คหิตํ. ภทฺรมุขาติ ปรสฺส อนุนยวจนํ. ‘‘ขียนฺตี’’ติ วตฺตมานนิทฺเทเสน อิทานิ ขียมานตํ ปุจฺฉติ. เอส นโย เสเสสุปิ. อุปธาเรตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวา. ‘‘โคตฺรภุ…เป… มุขา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ราคาทีนํ ขยเมว วทามี’’ติ ตยา ทินฺนปฏิวจนสฺส อวิรุชฺฌนวเสน สติปุเรกฺขารํ กเถหีติ อธิปฺปาโย. โคตฺรภุจิตฺตาทีนํ โคตฺรภุโวทานมคฺคานํ. โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธสฺส อภาวโต อาห ‘‘ราคาทโย ขียิสฺสนฺตี’’ติ. ผลเมวาติ กิเลสานํ ขีณกาเล อุปฺปชฺชมานํ ผลจิตฺตเมว. อารมฺมณํ อปสฺสนฺโตติ โคตฺรภุอาทีนํ วตฺตพฺพารมฺมณํ อปสฺสนฺโต. อถ วา อิตเรสํ อารมฺมณภาเว สติ คเหตพฺพปจฺจยํ อปสฺสนฺโต.
‘‘อปิจา’’ติอาทิ ปริยายนฺตเรนปิ อนุปฺปาทนิโรธสฺส นิพฺพานภาวนิเสธนํ. ‘‘อุปฺปาทียตีติ อตฺโถ’’ติ ปน ¶ มคฺคสฺส อุปฺปตฺติยา กิเลสกฺขโยปิ อุปฺปาทิโต นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. น หิ อิตรถา ขยสฺส อุปฺปาโท นาม อตฺถิ. อถ วา ‘‘อทฺธา โส…เป… นิรุตฺตโร ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน คนฺเถน ขณนิโรธสฺส เจว อนุปฺปาทนิโรธสฺส จ นิพฺพานภาเว โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ขเย าณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒) วิย มคฺคสฺสาปิ ขยปริยายตฺตา ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทิวจนมตฺเตเยว สมานภาเวน คหิเต มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานภาวปฺปสงฺคํ, ตถา จ สติ อนิฏฺาปตฺตึ สมฺภาเวนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. เอวฺหิ สติ ‘‘อุปฺปาทียตี’’ติ มคฺคเมว สนฺธาย ติฏฺติ. ยทิ มคฺคสฺส นิพฺพานภาวปฺปสงฺโค อิธ สมฺภาวิโต, เอวํ สติ โคตฺรภุสฺส มคฺคารมฺมณตาทิโทสา วตฺตพฺพาติ? สจฺจํ วตฺตพฺพา, เอตฺตเกนาปิ ปน ปรสฺส วจนปฏิพาหนํ สกฺกา กาตุนฺติ ปริหารนฺตรทสฺสเน พฺยาปาโร กโตติ. ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยาติ ฉวิสุทฺธิปรมฺปราสงฺขาตาย ยถานุโลมปฏิปตฺติยา.
๗๗๑. อสฺสทฺโธติ ปพุทฺธสทฺโธ, มคฺคาคตาย อจลสทฺธาย สมนฺนาคโต, มคฺคาคตสทฺธาย หิ สมนฺนาคโต อากาเส พุทฺธเวสํ มาเปตฺวาปิ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา’’ติ วทนฺตสฺส น สทฺทหติ เสยฺยถาปิ สูรมฺพฏฺโติ (อ. นิ. ๑.๒๕๕). อกตฺูติ อกตํ นิพฺพานํ ชานาตีติ อกตฺู. สนฺธิจฺเฉโทติ ภวสนฺธานกรสฺส ตณฺหาปาปสฺส ฉินฺทเนน ปุน ภวปฏิสนฺธิยาปิ ฉินฺนตาย ปฏิสนฺธึ เขเปตฺวา ิโต. หตาวกาโสติ ขีณปฏิสนฺธิกตฺตาเยว อายตึ กตฺถจิ โอกาสโลเก อทิสฺสมานตฺตา วิหตาวกาโส. วนฺตาโสติ กตฺถจิ อภิสงฺคาภาวโต ¶ ฉฑฺฑิตตณฺโหติ อตฺโถ. อุตฺตมโปริโสติ สเทวโลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย วิสิฏฺโ โปริโส.
ทุปฺปฏิวิทฺธาติ ¶ ปฏิวิชฺฌิตุํ, ปฏิลภิตฺุจ ทุกฺกรา. กามาทีนํ นิสฺสรณียตาย นิสฺสรณียา, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ, เอตํ กามานํ นิสฺสรณนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กามานํ นิสฺสรณนฺติ กาเมหิ นิคฺคมนํ, อถ วา นิสฺสรนฺติ นิคฺคจฺฉนฺติ เอตฺถ เอเตนาติ วา นิสฺสรณํ, กามานํ นิสฺสรณฏฺานํ, นิสฺสรณุปายนฺติ อตฺโถ. เนกฺขมฺมนฺติ ปมชฺฌานํ. ตฺหิ กาเมหิ นิกฺขนฺตนฺติ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ อิธ คหิตํ, อฺตฺถ ปน ปพฺพชฺชาทโยปิ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ ปวุจฺจนฺติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘ปพฺพชฺชา ปมํ ฌานํ, นิพฺพานฺจ วิปสฺสนา;
สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ‘เนกฺขมฺม’นฺติ ปวุจฺจเร’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๑๐๙; ที. นิ. ฏี. ๒.๓๖๐; อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๖๖; วิสุทฺธิ. มหา. ๑.๕๖; เนตฺติ. ฏี. ๗๖ มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา);
อรูปํ อากาสานฺจายตนํ. ภูตนฺติ วิชฺชมานํ, ขนฺธปฺจกนฺติ อตฺโถ. ‘‘ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสามี’’ติอาทีสุ ขนฺธปฺจกํ ‘‘ภูต’’นฺติ วุจฺจติ. อตฺตโน การณํ ปฏิจฺจ สมํ, สมฺมา จ อุปฺปนฺนนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. ปม…เป… ภเวยฺยาติ สงฺขตนิสฺสรณภาเวน วุตฺตสฺส นิพฺพานสฺส อภาวปฺปตฺติยา จ ตเทกโยคนิทฺทิฏฺานํ ยถากฺกมํ กามรูปนิสฺสรณานํ ปมชฺฌานากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโวเยว อาปชฺเชยฺย. อิทานิ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ อาคเมน ทสฺเสตุํ ‘‘น ตุ ขโย’’ติอาทิ วุตฺตํ.
‘‘อตฺถิ…เป… สุผุสิตนฺติ จา’’ติ นตฺถิ นิสฺสรณํ โลเก, กึ วิเวเกน กามาปีติ เอวํ มาเรน ปฏิพาหิเต. ‘‘อตฺถิ…เป… สุผุสิต’’นฺติ นิพฺพานํ ปติฏฺเปนฺเตน อาฬวกตฺเถเรน วุตฺตํ. สุผุสิตนฺติ สุฏฺุ ผุสิตํ, สจฺฉิกตนฺติ วุตฺตํ โหติ. อชาตนฺติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ อฺมฺเววจนานิ. อถ วา เวทนาทโย วิย เหตุปจฺจยสมวายสงฺขาตาย การณสามคฺคิยา น ชาตํ น นิพฺพตฺตนฺติ อชาตํ ¶ . การเณน วินา สยเมว จ น ภูตํ น ปาตุภูตํ น อุปฺปนฺนนฺติ อภูตํ. เอวํ อชาตตฺตา อภูตตฺตา เยน เกนจิ การเณน น กตนฺติ ¶ อกตํ. ชาตภูตกตภาโว จ นาม รูปาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ โหติ, น อสงฺขตสภาวสฺส นิพฺพานสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ อสงฺขตนฺติ วุตฺตํ. ปฏิโลมโต วา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ, น ตถา สงฺขตํ, สงฺขตลกฺขณรหิตนฺติ จ อสงฺขตนฺติ. เอวํ อเนเกหิ การเณหิ นิพฺพตฺติตภาเว ปฏิสิทฺเธ ปกติวาทีนํ ปกติ วิย สิยา นุ โข, เอเกเนว การเณน เอตํ กตนฺติ อาสงฺกาย น เกนจิ กตนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกต’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ อปจฺจยมฺปิ สมานํ สยเมว นุ โข อิทํ ภูตํ ปาตุภูตนฺติ อาสงฺกาย ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภูต’’นฺติ วุตฺตํ. อยฺเจตสฺส อสงฺขตากตาภูตภาโว สพฺเพน สพฺพํ อชาตธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชาต’’นฺติ วุตฺตํ.
อสงฺขตนฺตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน –
‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ. นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตี’’ติ (อุทา. ๗๓) –
เอวมาทิสุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ. เตนาห ‘‘อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสู’’ติ. ธมฺเมน สเทวกสฺส โลกสฺส สามี, ธมฺมสฺส วา ยถิจฺฉิตํ เทสนโต สามี อิสฺสโรติ ธมฺมสามี. ตถาคต-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา กถิโตว. สมฺมา สามํ สพฺพธมฺเม อภิสมฺพุทฺโธ, สมฺมา สยเมว สมฺโมหนิทฺทาวิคเมน ปฏิพุทฺโธ, พุทฺธิยา วิกสิตวาติ วา สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
ปริตฺตตฺติเกติ ¶ ‘‘ปริตฺตา ธมฺมา, มหคฺคตา ธมฺมา, อปฺปมาณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๒) เอวํ ปริตฺตาทิธมฺมวเสน อาคเต ปริตฺตตฺติเก.
นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตาติ นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตปฺปสงฺคโต. เตนาห ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณปกฺขํ ภเชยฺยุ’’นฺติ. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาติ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานา, ปฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานา. กุสลกิริยานํ อภิฺาภาวปฺปตฺติยา ปริตฺตาทิเกปิ อารพฺภ ปวตฺตนโต ‘‘จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก’’ติ อาห. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตยุตฺติโต เจว ปาฬิโต จ. กิฺจ ภิยฺโย ¶ – สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วิปสฺสนาาณํ, อปิจ อนุโลมภาวปฺปตฺตํ กิเลเส ตทงฺควเสน ปชหติ, สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ น สกฺโกติ, ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปมชฺฌานาทิกุสลาณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน. อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส, สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ าณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคาณสฺส ตทุภยวิปรีตภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, ตฺจ นิพฺพานเมว. เตนาหุ โปราณา –
‘‘าณํ ยํ สงฺขตาลมฺพํ, ปฺตฺตาลมฺพเมว วา;
ปาเป หนฺติ น ตํ วตฺถุํ, ตทฺํ สมฺปฏิจฺฉิย’’นฺติ.
รูปสภาวาภาวโตติ เอเตน ยถา รูปธมฺมานํ รุปฺปนสภาโว, ปฏิฆาตวนฺตตา กลาปโต วุตฺติยา ปเทสสมฺพนฺโธ สภาโว, เอวํ นิพฺพานสฺส กตฺถจิ ปฏิฆาโต, สปฺปเทสตา จ นตฺถีติ ทสฺเสติ. น หิ นิพฺพานํ ‘‘อสุกทิสาย, อสุกปเทเส’’ติ วา นิทฺทิสียติ. ปปฺจาภาวโตติ ตณฺหามานทิฏฺิปปฺเจหิ สห อวฏฺานวเสน อภาวโต, เตสํ อภาวปจฺจยตาย จ. ตณฺหาทิฏฺิมานา ¶ หิ สํสาเร สตฺเต ปปฺเจนฺตีติ ปปฺจา นาม.
๗๗๒-๕. เอวํ นิพฺพานํ ยุตฺติโต, สุตฺตโต จ สาเธตฺวา อิทานิ ตสฺส ปริยายสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘อจฺจนฺตมนนฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สํสารปฺปวตฺติยา ปริโยสานภูตตฺตา อนฺตํ. อิมินา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ กถิตาติ วทนฺติ, โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุปิ วฏฺฏติ, อกตนฺติปิ ปนฺติ. โส เหฏฺา วุตฺตตฺโถว. สอุปฺปาทวยนฺตาภาเวน อนนฺตํ. กิเลสปริฬาหาภาเวน, กิเลสกฺโขภาภาเวน จ สนฺตํ. ปโลกิตาภาเวน อปโลกิตํ. อติตฺติกรภาเวน ปณีตํ. สพฺพทุกฺขหนนโต สรณํ. กิเลสโจเรหิ อนุปทฺทุตตฺตา นิพฺภยตาย เขมํ. สพฺพุปทฺทวนิวารณโต ตาณํ. ชาติอาทิทุกฺเขหิ อนุพนฺธสฺส อลฺลียิตุํ ยุตฺตฏฺานตาย เลณํ. ยถาปฏิปนฺนสฺส สนฺติทายกตฺเตน ปรํ ปติฏฺาภาวโต ปรายณํ.
สพฺพปีฬาวิมุตฺตตาย สิวํ. อุปนิสฺสยหีนานํ สพฺพฺุมุขโต สุตฺวาปิ เปตฺวา คุณวเสน สภาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ ทุกฺกรตาย นิปุณํ. อวิปรีตตาย สจฺจํ. สพฺพทุกฺขปริกฺขยกรตฺตา ทุกฺขกฺขยํ. เตชุสฺสทตาย สนฺตตฺตอโยคุเฬ มกฺขิกาหิ วิย จตูหิ ¶ อาสเวหิ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อนาสวํ. มหาการุณิกสฺสาปิ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกภาวาปาทเนน ปฏิวิชฺฌิตุํ ทุกฺกรตาย สุทุทฺทสํ. โลกุตฺตรธมฺเมสุปิ อสงฺขตคุเณน วิสิฏฺตาย ปรํ. สํสารมหาสมุทฺทสฺส ตีรภูตตฺตา ปารํ. มํสจกฺขุโน, ทิพฺพจกฺขุโน วา อโคจรตาย อนิทสฺสนํ. นิทสฺสนสงฺขาตาย อุปมาย อภาวโต วา อนิทสฺสนํ.
อวิปริณามธมฺมตฺตา ¶ ธุวํ. ตโตเยว ปรมปติฏฺาภาวโต ทีปํ. โรคาทิปีฬาภาวโต อพฺยาปชฺฌํ. ตโตเยว อนีติกํ. ตณฺหาลยาภาวโต อนาลยํ. สงฺขตาสงฺขเตสุ อสงฺขตโกฏฺาสภูตตฺตา, ปรมปติฏฺาภาวโต วา ปทํ. อวินาสภาเวน อจฺจุตํ. อกฺขรณโต อวินสฺสนโต อกฺขรํ.
สงฺขตนิสฺสฏตฺตา วิมุตฺติ. ภวพนฺธนวิมุตฺติเหตุตาย โมกฺขํ.
๗๗๖-๗. เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยน. วิฺายาติ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ชานิตฺวา. อธิคมูปาโยติ ปฏิวิชฺฌนูปายภูตา ติสฺโส สิกฺขา. กาตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ.
สทฺธํ, พุทฺธิฺจ กโรติ วฑฺเฒตีติ สทฺธาพุทฺธิกรํ. ตถาคตมเตติ ติปิฏกพุทฺธวจเน, จตูสุ สจฺเจสุ วา. ปฺาย สมฺภูตํ, ปฺาย วา สมฺภโว เอตสฺสาติ ปฺาสมฺภวํ, ตเทว สมฺปสาทนํ พุทฺธาทีสุ อธิมุจฺจนํ, ตํ กโรตีติ ปฺาสมฺภวสมฺปสาทนกรํ. อตฺถพฺยฺชนสาลินนฺติ อติมธุเรหิ อตฺถพฺยฺชเนหิ สมนฺนาคตํ, อตฺถพฺยฺชนสารวนฺตนฺติ วา อตฺโถ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา. สารํ ชานนฺตีติ สารฺู, เต วิมฺหาเปตีติ สารฺุวิมฺหาปนํ. นิฏฺนฺติ ปริโยสานํ, สุตมยมูลกํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อธิปฺปาโย.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.