📜
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธวณฺณนา
นิทฺทิฏฺาติ ¶ อุทฺเทสนิทฺเทสาทิวเสน ทสฺสิตา. กุสลาทโยติ กุสลากุสลา. เอเตสํ ปน น นิทฺทิฏฺโติ สมฺพนฺโธ ¶ . ปุพฺเพ ‘‘การโก’’ติ วจนํ วิย ‘‘เวทโก’’ติ อวุตฺเตปิ ‘‘อตฺตา การโก เวทโก’’ติ อตฺตโน ลทฺธิตาย ‘‘ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺสา’’ติ วุตฺตํ. กุสลากุสลานมภาโวปิ สิยา, อิตรถา อเหตุกโทสาปตฺติโตติ อธิปฺปาโย. เตสํ กุสลากุสลานํ อายตฺตา วุตฺติ เอเตสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติโน. เตสนฺติ กุสลากุสลาทีนํ. ตสฺมาติ การกาภาเว กุสลากุสลานํ, ตพฺพิปากานฺจ อภาวโต. นิรตฺถิกาติ เทเสตฺวาปิ โพเธตพฺพาภาวโต นิรตฺถิกา. ‘‘นายํ นิรตฺถิกา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สาตฺถิกา’’ติ วจนํ ปน ปรสฺส ทฬฺหคฺคาหตฺถํ. โลเกปิ หิ เอวํ โวหารํ โวหรนฺติ, เอวเมว ภวติ, นาฺถาติอาทิ. ตตฺถาติ การกาภาเวปิ อตฺตา อตฺถีติ คหเณ. อนุโรโธติ อนุกูลปกฺขปาโตติ อตฺโถ. อิธาติ การกาภาเวปิ กุสลาทโย อตฺถีติ คหเณ. วิโรโธติ ปฏิโฆ.
เอวํ การกาภาเวปิ กุสลาทีนํ สพฺภาวํ ยุตฺติโต สาเธตฺวา อิทานิ โลกสิทฺเธน นิทสฺสเนน สาเธตุํ ‘‘อถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถาปีติ การกาภาเวปิ. ปถวิ-คฺคหเณน ปถโวชํ ทสฺเสติ. ตถา อาป-คฺคหเณน อาโปชํ. เตโชติ สีตุณฺหวเสน ทุวิธา เตโชธาตุ. อุตูติ เหมนฺตาทิอุตุ. อาทิ-คฺคหเณน พีชาทิเก สงฺคณฺหาติ. ชนกปจฺจโย เหตุ, อนุปาลนกปจฺจโย ปจฺจโย นามาติ อาห ‘‘เหตุปจฺจยสามคฺคิยา’’ติ. ‘‘ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, ปจฺจโย อนุปาลนโก’’ติ หิ วุตฺตํ.
เอวํ การกาภาเวปิ กุสลากุสลปฺปวตฺตึ สาเธตฺวา อิทานิ ปรปริกปฺปิตํ อตฺตานเมว ตาว ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘อถาปิ เจตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. กามํ ปฺาปริพาหิรทิฏฺิยา เอว อตฺตา ปริกปฺปียติ, ปโร ปน ‘‘ปฺาย ปริกปฺเปมี’’ติ มฺตีติ ¶ ตสฺส ลทฺธิวเสน ‘‘ปฺาย ปริกปฺปิโต’’ติ วุตฺตํ. ตํ อุปปริกฺขิสฺสาม ตาวาติ ติฏฺตุ ตาว เจสา การกาภาเวปิ กุสลาทีนํ ¶ ภาวาภาววิจารณา ปมํ ตเมว อตฺตานํ อุปปริกฺขิสฺสามาติ อตฺโถ. โทสเมตฺถ วตฺตุกาโม ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาเยน ปฏิฺํ อทตฺวาว ปุจฺฉนฺโต อาห ‘‘กิฺเจตฺถา’’ติ. สเจตโน วา อุทาหุ อเจตโน วาติ เอตฺถ โก โทโสติ อตฺโถ. อิตโร อุภยถาปิ โทโสเยว. ยฺหิ อเจตนํ อตฺตานํ, น ตํ การกํ, เวทกฺจ, ยถา ตํ ปาการตรุอาทโย. ‘‘อเจตโนวายํ อตฺตา’’ติ อนุมาเนน การกเวทกตฺตาภาวสิทฺธิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ อเจตโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนฺโติ อวินิพฺโภควเสน อนฺโ. อิตรถา ‘‘สเจตโน’’ติ วจนเมว น อุปปชฺเชยฺย. สหภาวี นาม อฺโ น โหตีติ. อตฺตโนปิ นาโส สิยาติ อวินิพฺโภควุตฺติรูเปสุ เอกสฺส นาเส อิตรสฺสาปิ วินาโส วิย. เจตนายปิ นาโส น ภวติ อวินิพฺโภครูเปสุ เอกสฺส อวินาเส อิตรสฺสาปิ อวินาโส วิยาติ อธิปฺปาโย.
‘‘เจตนาย อนฺตฺตา’’ติ การณํ วตฺวา ตเมว สมตฺเถตุํ ‘‘เจตนตฺตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ วินาโส น ภวตี’’ติ สุตฺวาปิ ปรสฺส นิรุตฺตรภาโว, เจตนาย นาเส วิเสสการณาภาวโตติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อถ เจตนายเยวา’’ติอาทิ. อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. โก หิ วิเสสการณาภาเว อตฺตนิ อนุโรโธ, เจตนาย วิโรโธติ อธิปฺปาโย. ปฏิฺา หีนาติ ปุพฺเพ ทินฺนปฏิฺา ปริหีนา. อถ น ภวติ, ‘‘ปฏิฺา หีนา’’ติ ยทิ อตฺตโน วินาเส เจตนาย อวินาโส น ภวติ. เจตนตฺตานํ อนฺภาเวน เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ วินาสปฺปสงฺคโต ¶ อตฺตา น นสฺสตีติ ตว ปฏิฺา หีนา. วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วาติ ยถาวุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ. เจตนาย วินาเสปิ อตฺตา น นสฺสติ, อตฺตโน ปน อวินาเสปิ เจตนา นสฺสตีติ เอวํ วา ตว อธิปฺปาโย สิยาติ อตฺโถ. อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ อฺภาเว อุภินฺนํ สมานโยคกฺขมตาย ภวิตพฺพโตติ อธิปฺปาโย. ปฏิฺาหีโน ภวสีติ เจตนาเยว นสฺสติ, อตฺตา น นสฺสติ ปฏิฺาย หีโน ภวสิ.
อิธาติ อฺตฺถ ปกฺเข. ลกฺขณกตนฺติ อฺมฺวิสทิเสหิ ภินฺนลกฺขเณหิ กตํ. เทสนฺตรกตนฺติ ภินฺนเทสกตํ. ชาโต เวทียติ ายตีติ ชาตเวโท, อคฺคิสฺเสตํ อธิวจนํ. ฑยฺหมาเนติ อุทฺธเน ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจมาเน. เอโก ปวตฺติปเทโส อิเมสนฺติ เอกเทสา, เตสํ ภาโวติ เอกเทสตฺตํ.
อวินิพฺโภคโตติ ลกฺขณโต เภเทปิ านวเสน อวินิพฺภุชฺชนโต อวิสํสฏฺตฺตา ‘‘เอกเทสตฺเต’’ติอิมสฺเสว ¶ เววจนวเสน ‘‘อวินิพฺโภคภาเวปี’’ติ วุตฺตํ. ตํ อยุตฺตนฺติ ตํ ‘‘อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถี’’ติ อิมินา สห น ยุชฺชติ. ปฏิฺา หีนาติ ยทิ ปุพฺพปฏิฺา ปมาณํ, อยํ ปฏิฺา หีนา. ยทิ วา ปน อยํ ปมาณํ, อิตรา หีนาติ อตฺโถ. อถ วา เจตนาย อตฺตโน ปเทสวเสน นานตฺเต อตฺตโน อเจตนตฺตภาวปฺปตฺติโต ‘‘สเจตโน อตฺตา’’ติ เหฏฺา ตยา ทินฺนปฏิฺา ปริหีนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อเจตโน อตฺตาติ อตฺตา อเจตโนติ กตฺวา. ปุพฺเพ วุตฺตโทสโตติ ‘‘ยทิ อเจตโน สิยา’’ติอาทินา อาทิโต วุตฺตโทสโต. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ อุปปริกฺขิยมาเน วิมทฺทนสโห โหติ, ตสฺมา.
๗๗๙. ยทิ ¶ เอวนฺติ ยทิ ปรมตฺถโต กุสลากุสลานํ การโก, ตพฺพิปากานฺจ เวทโก นตฺถิ, เอวํ สนฺเต อถ กสฺมา ภควตา วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
สนฺธาวตีติ สํสรติ. อตฺตนา กตกุสลากุสลกมฺมปจฺจยตฺตา วิปากภูตํ สุขทุกฺขมฺปิ อตฺตนา กตเมว นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ.
‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๙) –
เอวํ วุตฺตขนฺธปฏิปาฏิอาทิวสปฺปวตฺตํ สํสารํ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปฏิปนฺโน. ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ อสฺส สํสาราปนฺนสฺส สตฺตสฺส ชาติอาทิทุกฺขํ มหพฺภยํ มหาภยสํวตฺตนกนฺติ อตฺโถ. โอปปาติโกติ อุปฺปชฺชมาโน.
๗๘๑. ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธาติ รูปาทโย ปฺจกฺขนฺธา ภารภูตา, สีเส นิกฺขิตฺตภารสทิสาติ วุตฺตํ โหติ. ภารหาโร จ ปุคฺคโล ตสฺส ปฺจกฺขนฺธภารสฺส หารโก. ภาราทานนฺติ ¶ ปฏิสนฺธิวเสน ปฺจกฺขนฺธภารคฺคหณํ. ภารนิกฺเขปนนฺติ ปุน อคฺคเหตพฺพตาปาทเนน อนุปาทาปรินิพฺพานวเสน ภารสฺส นิกฺขิปนํ.
๗๘๒. ยนฺติ กุสลากุสลกมฺมํ. สกนฺติ อายตฺตํ.
๗๘๓. เอกสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เอเกน กปฺเปนาติ เอกสฺมึ กปฺเป.
๗๘๔. อสฺสทฺโธติอาทิ เหฏฺา วุตฺตตฺถํ.
‘‘ตฺจ ¶ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต’’ติ วตฺวา ตเทว ปติฏฺาเปตุํ ‘‘นนุ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กึ นุ สตฺโต’’ติ คาถา วชิราย เถริยา วุตฺตาปิ ภควโต อธิปฺปายวเสเนว วุตฺตตฺตา ภควตา วุตฺตา นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภควตา อิทมฺปิ วุตฺต’’นฺติ.
๗๘๕. กึ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสีติ รูปเวทนาทีสุ กึ นาม สตฺโต ปุคฺคโลติ คณฺหาสิ.
๗๘๖. องฺคสมฺภาราติ จกฺกาทิอวยวสมฺภาเรสุ, จกฺกาทิอวยวานํ สโมธาเนวาติ อตฺโถ. สทฺโทติ โวหาโร.
ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาโว ภควตา วุตฺโต, ตสฺมา. น วจนมตฺตเมว อาลมฺพิตพฺพํ อธิปฺปายํ ปหายาติ อตฺโถ. ทฬฺหมูฬฺโหว หุตฺวา คณฺหาตีติ ทฬฺหมูฬฺหคฺคาหี, การเณ ทสฺสิเตปิ อปริจฺจชนวเสน คหณํ ทฬฺหคฺคหณํ. การณสฺเสว ทฏฺุมสมตฺถตาวเสน คหณํ มูฬฺหคฺคหณํ. ตาทิเสน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น จ…เป… ภวิตพฺพ’’นฺติ. สุตฺตปทานนฺติ เนยฺยตฺถนีตตฺถวเสน อุภยถา ิตานํ สุตฺตนฺตานํ.
ทฺเว สจฺจานิ วุตฺตานิ ตถา ตถา วิเนตพฺพานํ ปุคฺคลานํ วเสนาติ อธิปฺปาโย. เยสฺหิ สมฺมุติเทสนาย วิเสสาธิคโม โหติ, เตสํ สมฺมุติสจฺจวเสน เทเสติ. เยสฺจ ปรมตฺถเทสนาย, เตสํ ปรมตฺถวเสน เทเสติ. เทสภาสากุสโล วิย อาจริโย ตํตํเทสวาสิมาณวานํ ตาย ตาย ภาสาย. สมฺมุติสจฺจํ ปรมตฺถสจฺจฺจาติ เอตฺถ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต ¶ อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว’’ติเอวมาทิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานมฺปิ โลเก กตสงฺเกตวเสน ตถตฺตา สมฺมุติสจฺจํ ¶ . ขนฺธธาตุอายตนานิ สติปฏฺานาติเอวมาทิ ปรมตฺถวเสเนว ตถตฺถา ปรมตฺถสจฺจํ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา –
‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณํ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๓๙-๔๔๓);
‘‘ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;
สมฺมุตึ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติ.
๗๘๗-๘. โย โส อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ สตตมฺปิ จินฺเตติ, ตสฺส ตโต สิทฺธา ปรมา ปฺา เวปุลฺลภาวํ คจฺฉติ. อธึ จิตฺตสนฺตาปํ นีหรติ อปเนตีติ อธินีหรํ. วิมติยา วิจิกิจฺฉาย, โมหสฺส วา วินาสํ กโรติ อุปนิสฺสยภาวโตติ วิมติวินาสกรํ. อตฺถพฺยฺชนสมฺปทาย มนวฑฺฒนโต ปิยกรํ. วิกสตีติ ทิพฺพติ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน, อภิธมฺเม วา.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
การกปฏิเวธวณฺณนา นิฏฺิตา.