📜
๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๗๘๙. เอวํ ¶ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน อุภยถาปิ สพฺพธมฺเม สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา เตสุ อุคฺคหณปริจฺเฉทาทิวเสน กตปริจเยน อตฺถกาเมน กุลปุตฺเตน เอกํสโต ภาวนาย อภิโยโค กาตพฺโพ, ตสฺมา ภาวนานยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘ภาวนานย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ภาวนานยนฺติ ¶ โลกิยโลกุตฺตรภาวนานยํ, กุสลธมฺมานํ วฑฺฒนกฺกมนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ หิตํ อานยติ อุปเนตีติ หิตานโย, ตํ หิตานยํ. มานยนฺติ มาเนนฺโต. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ อนุสาสนโต สตฺตานํ สุขํ อาเนตีติ สุขานโย, ตํ สุขานยํ. ปรมํ พฺยากโรมิ, ปรมํ ภาวนานยนฺติ วา โยชนา.
๗๙๐. มนุสฺสานํ ธมฺมโต อุตฺตรํ าณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มนุสฺสานํ ธมฺมา นาม มนุสฺสานํ ปกติธมฺมภูตา ทส กุสลกมฺมปถา, ตโต อุตฺตรํ าณทสฺสนํ นาม มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺมา. เต หิ ชานนฏฺเน าณํ, ปจฺจกฺขโต วิย ทสฺสนฏฺเน จ ทสฺสนนฺติ อธิปฺเปตา. ‘‘อุตฺตริมนุสฺสาน’’นฺติ วา ยถาิตวเสเนว สมฺพนฺโธ. พาลมนุสฺสาทิโต อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจาติ อตฺโถ.
๗๙๑. สงฺกสฺสรสมาจาเรติอาทีหิ สีลวิสุทฺธิยา ปโยชนทสฺสนํ. ตตฺถ สงฺกาย สริตพฺโพ สมาจาโร อสฺสาติ สงฺกสฺสรสมาจาโร. ยํ กิฺจิ ลามกกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺเตตพฺพาย สงฺกาย อตฺตโน วา ปเร ยํกิฺจิ มนฺเตนฺเต ทิสฺวา ‘‘มม อิทฺจิทฺจ อสารุปฺปํ ชานิตฺวา มนฺเตตี’’ติ เอวํ ปวตฺตสงฺกาย อุปคนฺตพฺพสมาจาโรติ อตฺโถ. ทุสฺสีเลติ เอตเทว วิภาเวตุํ ‘‘สีลวชฺชิเต’’ติ วุตฺตํ. ทุสฺสีเลติ วา ทูสิตสีเล ขณฺฑาทิภาวํ อุปคตสีเล. สีลวชฺชิเตติ สพฺเพน สพฺพํ สีลวิรหิเต. นตฺถิ ฌานนฺติ โลกิยชฺฌานมฺปิ ตาว นตฺถิ. กุโต มคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโค กุโต, เกน การเณน โลกุตฺตรธมฺมานํ เหตุเยว วิชฺชตีติ อตฺโถ.
๗๙๒. จรนฺติ ¶ ¶ ตสฺมึ สีเล ปริปูรการิตาย ปวตฺตนฺตีติ จาริตฺตํ. วาริตํ ตายนฺติ รกฺขนฺติ เตน, วาริตโต วา อตฺตานํ ตายตีติ วาริตฺตํ. ยํ ภควตา ‘‘อิทํ กาตพฺพ’’นฺติ ปฺตฺติสิกฺขาปทปูรณํ, อิทํ จาริตฺตํ นาม. ยํ ‘‘น กาตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺส อกรณํ วาริตฺตํ นาม. อจฺฉิทฺทนฺติอาทีสุ ยสฺส สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ มชฺเฌ สิกฺขาปทํ ภินฺนํ, ตสฺส สีลํ ฉิทฺทสาฏโก วิย ฉิทฺทํ นาม โหติ, ตพฺพิปรีตํ อจฺฉิทฺทํ. ยสฺส อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา ภินฺนํ, ตสฺส ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑํ นาม โหติ, ตทฺํ อกฺขณฺฑํ. กมสฺส อาทรกรณวเสน อกฺขณฺฑนฺติ, กมวิลงฺฆนวเสน ‘‘อกฺขณฺฑมจฺฉิทฺท’’นฺติ วา ปาโ. อกมฺมาส-คฺคหเณน อสพลตฺตมฺปิ วุตฺตํ, สพลกมฺมาสานํ เภทสฺส อปฺปมตฺตกภาวโต. เอตฺตโก หิ เตสํ วิเสโส. ยสฺส ปฏิปาฏิยา ทฺเว ตีณิ สิกฺขาปทานิ ภินฺนานิ, ตสฺส ปิฏฺิยา, กุจฺฉิยา วา อุฏฺิเตน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อฺตเรน สพลวณฺณา คาวี วิย สพลํ นาม โหติ. ยสฺส อนฺตรนฺตรา ภินฺนานิ, ตสฺส อนฺตรนฺตรา วิสภาควณฺณพินฺทุจิตฺรคาวี วิย กมฺมาสํ นาม โหติ. ยํ ปน ตถาวิธํ น โหติ, ตํ ‘‘อสพลํ อกมฺมาส’’นฺติ วุจฺจติ. อนินฺทิตนฺติ อิมินา ภุชิสฺสวิฺุปฺปสตฺถอปรามฏฺสมาธิสํวตฺตนิกภาเว สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ เอวํ ตณฺหาย อปรามฏฺํ ตณฺหาทาสพฺยโต โมจิตตฺตา ภุชิสฺสํ นาม. อทาสฺหิ โลเก ภุชิสฺโสติ วทนฺติ. ยถาวุตฺตคุณปาริปูริยา พุทฺธาทีหิ วิฺูหิ ปสํสิตพฺพนฺติ วิฺุปฺปสตฺถํ. ตณฺหาทิฏฺีหิ อปรามฏฺํ ิติภาคิยํ อปรามฏฺํ นาม. ฌานาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ วิเสสภาคิยํ สมาธิสํวตฺตนิกํ นาม.
๗๙๓-๗. วิเวกสุขนฺติ ¶ กายจิตฺตูปธิวิเวกสุขํ. กายวิเวกสุขมฺปิ หิ สมฺปนฺนสีลสฺเสว ทุสฺสีลสฺส สฺุาคาราทีสุ วสโตปิ เภรวารมฺมณาทิอาปาถคมเนน ทุกฺขสฺเสว วิเสสโต สมฺปชฺชนโต. อลงฺกาโร อนุตฺตโรติ เทวพฺรหฺมราชราชมหามตฺตาทีนํ มชฺเฌ อนฺสาธารณโสภาปฏิลาภเหตุตาย นิรุตฺตโร อลงฺการวิเสโส. รตนนฺติ จกฺกวตฺตีนํ จกฺกรตนาทิโตปิ สวิเสสํ รติชนนโต อนุตฺตรํ รตนํ. จกฺกรตนาทิกฺหิ วฏฺฏนิสฺสิตเมว รตึ ชเนติ, อิทํ ปน วิวฏฺฏนิสฺสิตมฺปิ ชเนตีติ วิเสสโต รติชนกํ โหติ. อิจฺฉิติจฺฉิตสฺส สมฺปตฺติวิเสสสฺส นิปฺผาทนโต จินฺตามณิสมนฺติ จินฺตามณิ. ยานนฺติ สํสารกนฺตารตรเณ ยานํ. สีตลนฺติ จิตฺตสีติภาวกรเณน สีตลํ. กิเลสมลโธวนนฺติ คงฺคายมุนาทีหิปิ ¶ ทุพฺพิโสธนียสฺส กิเลสกาลุสิยสฺส โธวนํ. คุณานํ มูลภูตนฺติ สพฺเพสมฺปิ โลกิยโลกุตฺตรคุณานํ มูลภูตํ. ‘‘สีเล ปติฏฺาย (สํ. นิ. ๑.๒๓), โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๓๖๙) จ อาทิวจนฺเหตฺถ นิทสฺสนํ. โทสานํ วีติกฺกมวตฺถุภูตสฺส พลสฺส วินาสนโต โทสานํ พลฆาติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํวิธานิสํสสมฺปนฺนํ สีลํ, ตสฺมา. ทุวิธลกฺขณนฺติ โอกฺขิตฺตจกฺขุอปฺปสทฺทาทิวเสน กายกมฺมาทีนํ อวิปฺปกิณฺณตาสาธนโต สมาธานลกฺขณํ, กุสลธมฺมานํ มูลภาวโต ปติฏฺานลกฺขณนฺติ เอวํ ทุวิธลกฺขณํ, จาริตฺตวาริตฺตวเสน วา ทุวิธสภาวนฺติ อตฺโถ. อตฺถานํ กาเมติ ตสฺส หิตาสีสนวเสนาติ อตฺถกาโม. ปิยํ สีลมสฺสาติ ปิยสีโล.
๗๙๘-๙. กาตพฺโพ ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโทติ สมฺพนฺโธ. กติวิโธ ปนายํ ปลิโพโธ, กึ สรูโป จาติ อาห ‘‘ปลิโพธา ¶ ทสา’’ติอาทิ, ‘‘อาห มหาอฏฺกถาย’’นฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ อาวาโสติ เอกมฺปิ โอวรกํ อาทึ กตฺวา ยาว สกโลปิ สงฺฆาราโม, โส ตตฺถ ปฏิพทฺธจิตฺตสฺส ปลิโพโธ, น อิตรสฺส. กุลนฺติ าติกุลํ วา อุปฏฺากกุลํ วา, ตํ เตหิ สํสฏฺวิหรโตว ปลิโพโธ. ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยา, เตปิ ตตฺถ สาเปกฺขสฺเสว ปลิโพธา. คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วา. โส อุทฺเทสปริปุจฺฉาทาเนน สมณธมฺมสฺส โอกาสาลาภิโน ปลิโพโธ. กมฺมนฺติ นวกมฺมํ, ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกิอาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ, กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ สพฺพถาปิ ปลิโพโธ. อทฺธานนฺติ มคฺคคมนจิตฺตสฺส ทุพฺพิโนทนียตาย ตํ สมณธมฺมสฺส ปลิโพโธ. าตีติ เอตฺถ กุล-คฺคหเณน าติกุลสฺสปิ คหิตตฺตา เอเกกา าติ อิธ คหิตาติ ทฏฺพฺพา. เย ปน วิหาเร อาจริยุปชฺฌายาทโย, ฆเร มาตาทโย, เต คิลานา ปลิโพธา. อาพาโธติ โย โกจิ โรโค, โส พาธยมาโน ปลิโพโธ. คนฺโถติ ปริยตฺติปริหรณํ, ตํ สชฺฌายาทีหิ นิจฺจพฺยาวฏสฺเสว ปลิโพโธ. อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกอิทฺธิ. สา หิ ทุปฺปริหารา อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติ, อยํ ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ, น สมาธิสฺส สมาธึ ปตฺวา ปฏิลภิตพฺพตฺตา. เตติ เต ปลิโพธา.
๘๐๐-๒. ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ กตฺวาติ เอตฺถ ปโม ตตฺถ นิรเปกฺขจิตฺตตาย, ทุติโย อสํสคฺเคน, ตติโย ลาภสกฺการุปฺปตฺติฏฺานํ ปหาย อฺตฺถ คมเนน, จตุตฺโถ ยถารทฺธคนฺถสมาปเนน ¶ , อฺสฺส สงฺคาหเณน วา, ปฺจโม ยถารทฺธกมฺมสฺส นิฏฺาปเนน, สงฺฆาทีนํ นิยฺยาตเนน วา, ฉฏฺโ คนฺตฺวา กิจฺจตีรเณน, สตฺตโม อุปฏฺหิตฺวา ¶ าตีนํ ปากติกกรเณน, อฏฺโม เภสชฺชกรเณน, วีริยาธิฏฺาเนน วา, นวมทสมา ตตฺถ อพฺยาวฏตาย อุปจฺฉินฺทิตพฺพา. อุปสงฺกมิตพฺโพติ ยตฺถ โส วสติ, ตตฺถ อุปสงฺกมนวิธิฺเจว อุปสงฺกมนฺเตน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธานฺจ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. อิโต ปรฺหิ คนฺถวิตฺถารปริหรณตฺถํ วิสุทฺธิมคฺเค อาคตวิตฺถารํ ปหาย ปทตฺถวณฺณนมตฺตํ กริสฺสาม. กมฺมฏฺานสฺสาติ เอตฺถ โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตาย, อุปรูปริภาวนากมฺมสฺส การณภาวโต จ กมฺมฏฺานํ. ตํ ปน สพฺพตฺถกปาริหาริยวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ เมตฺตา, มรณสฺสติ, อสุภสฺา จ สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพโต อิจฺฉิตพฺพโต สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานํ นาม. จริยานุกูลํ ปน ยํ กิฺจิ กมฺมฏฺานํ นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตา ปาริหาริยกมฺมฏฺานํ นาม. อิมํ ทุวิธํ กมฺมฏฺานํ โย เทติ, อยํ กมฺมฏฺานสฺส ทายโก, โสปิ อีทิโส ปริเยสิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิโย ครู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปิโยติ สีลสมฺปทาทีหิ สตฺตานํ ปิยายิตพฺโพ. ครูติ ตโตเยว ครุกาตพฺโพ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา ทฏฺพฺโพ. ภาวนีโยติ สมฺภาวนีโย. วตฺตาติ กิฺจิ อาลสิยมฺปิ ทิสฺวา โจเทตฺวา โอวาทวเสน วทนสีโล. วจนกฺขโมติ ปฏิปุจฺฉกฺขโม, ปฏิปุจฺฉิโต อสํหีโร หุตฺวา สมฺภาสนกฺขโมติ วุตฺตํ โหติ. คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตาติ ติรจฺฉานกถํ อกเถตฺวา ทสกถาวตฺถุปฏิสํยุตฺตํ คมฺภีรเมว กถํ กตฺตา. โน จฏฺาเน นิโยชโกติ อปฺปวตฺติตพฺพฏฺานภูเต อหิเต น นิโยชโก. เอวมาทิคุโณเปตนฺติ อาทิ-สทฺเทน สทฺธาสมฺปทาทิคุณโยคํ ทสฺเสติ. กาเลนาติ อตฺตโน, อาจริยสฺส จ สปฺปายกาเลน.
๘๐๓. วตฺตํ กตฺวาติ อาจริยสฺส นวกมหลฺลกภาวานุรูเปน ขนฺธเก อาคตํ อาจริยวตฺตํ กตฺวา. อิทานิ อาจริเยน ¶ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาปีติ กมฺมฏฺานทายเกนปิ. จริตํ ตฺวา ทาตพฺพนฺติ เจโตปริยาณลาภินา ตสฺส จิตฺตาจารํ, หทยโลหิตํ วา ปสฺสิตฺวา อิตเรน ‘‘ตฺวํ กึจริโตสิ, เก วา ปน เต ธมฺมา พหุลํ สมุทาจรนฺตี’’ติอาทินา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ตสฺส จริตํ ชานิตฺวา ตทนุรูเปน ทาตพฺพํ.
๘๐๔. อิริยาปถาทิโตปิ เกสฺจิ จริตํ ชานิตุํ สกฺกา, ตํ ปน น เอกนฺติกํ, ‘‘จริตํ ตฺวา’’ติ วุตฺตํ, กตมํ ปน ตํ, กติวิธา วาติ อาห ‘‘จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสนา’’ติอาทิ ¶ . อุสฺสนฺนภาเวน สนฺตาเน จรตีติ จริตํ, อสติ ปฏิปกฺขภาวนายํ สนฺตาเน ปวตฺตนารหา ราคาทโย.
๘๐๕. โวมิสฺสกนยาติ สมฺปโยควเสน, เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาวเสน จ เนสํ สํสคฺคเภทา. จตุสฏฺิ ภวนฺตีติ –
‘‘ราคาทิเก ติเก สตฺต, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก;
เอกทฺวิติกมูลมฺหิ, มิสฺสโต สตฺตสตฺตก’’นฺติ –
เอวํ วุตฺเตหิ นวหิ สตฺตเกหิ ยถารหํ วิภชิยมานา เตสฏฺิ ทิฏฺิยา สทฺธึ จตุสฏฺิ ภวนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ อุปนนฺทตฺเถเรน –
‘‘ราโค โทโส จ โมโห จ, ราเคน ปฏิโฆปิ จ;
สทฺธึ ราเคน โมโห จ, โมโหปิ ปฏิเฆน จ.
‘‘ราคาทิตฺตยเมกนฺติ, สตฺต ราคาทิเก ติเก;
สทฺธา พุทฺธิ จ ตกฺโก จ, สทฺธึ สทฺธาย พุทฺธิ จ.
‘‘สทฺธาย ตกฺกนฺเจว, พุทฺธิยา ตกฺกนมฺปิ จ;
สทฺธาทิตฺตยเมกนฺติ, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก.
‘‘ราคาทิกํ ¶ ติกฺเจก-เมกทฺวิติกเภทโต;
สทฺธาพุทฺธิวิตกฺเกหิ, ยถาโยคํ วิมิสฺสิย.
‘‘เอกมูเล ทฺวิมูเล จ, ปจฺเจกํ สตฺตกตฺตยํ;
ติมูเล สตฺตกฺเจกํ, เยฺยํ ตํ สตฺตสตฺตกํ.
‘‘สทฺธึ ¶ ราเคน สทฺธา จ, สทฺธึ เตเนว พุทฺธิ จ;
เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘ราคมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
สทฺธึ โทเสน สทฺธา จ, สทฺธึ เตเนว พุทฺธิ จ.
‘‘เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จ;
สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ.
‘‘วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ;
โทสมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส.
‘‘สทฺธึ โมเหน สทฺธา จ, สทฺธึ เตเนว พุทฺธิ จ;
เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘โมหมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
เอกมูเล นเย เจวํ, เยฺยํ ตํ สตฺตกตฺตยํ.
‘‘มิสฺเสตฺวา ราคโทเสหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;
เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ ¶ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘ราคโทสนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
มิสฺเสตฺวา ราคโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ.
‘‘เตหิ ¶ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ;
สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ.
‘‘เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ;
ราคโมหนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส.
‘‘มิสฺเสตฺวา โทสโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;
เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘โทสโมหนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
ทฺวิมูลมฺหิ นเย เจวํ, เยฺยํ ตํ สตฺตกตฺตยํ.
‘‘ราคปฺปฏิฆโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;
เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
เตหิ ตีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘ติมูลมฺหิ นเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
เอวํ เตสฏฺิ โหตีติ, วิฺเยฺยํ นวสตฺตกํ;
ทิฏฺิยาปิ จ โหเตว, จตุสฏฺีติ เกจนา’’ติ.
๘๐๖-๗. นนุ จ ‘‘จริตํ ตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กึจริตสฺส ปน กึ กมฺมฏฺานํ อนุกูลนฺติ ¶ อิมํ อนุโยคํ สนฺธาย ตํตํจริตานุกูลกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺส คณนโต อปฺปนาวหโต ฌานปฺปเภทโต สมติกฺกมโต วฑฺฒนาวฑฺฒนโต อารมฺมณโต ภูมิโต คหณโต ปจฺจยโต เภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุภา จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทส อสุภาติ อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺิกนฺติ อิเม ทส. ตถา กายคตาสติ จาติ อิเม ¶ เอกาทส ราควิกฺขมฺภนสฺส อุปายภาวโต ราคจริตสฺส อนุกูลา. อสุภ-คฺคหเณน เจตฺถ ตทารมฺมณสมาธิปุพฺพงฺคมํ กมฺมฏฺานํ คหิตํ. เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ ทฏฺพฺพํ. อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมฺา, เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ จตุนฺนํ พฺรหฺมวิหารานเมตํ อธิวจนํ. เต ปน สวณฺณกสิณา นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณนฺติ อิเมหิ จตูหิ วณฺณกสิเณหิ สหิตา อฏฺ โทสวิกฺขมฺภนุปายภาวโต, อปฺปฏิฆาตวิสยตฺตา จ โทสจริตสฺส อนุกูลา.
๘๐๘. ตํ…เป… ปเนกกนฺติ เอตฺถ เอกกนฺติ อิทํ อนุสฺสติอเปกฺขํ, อนุสฺสตีสุ เอกนฺติ อตฺโถ, น โมหจริตวิตกฺกจริตาเปกฺขํ เตสํ อฺสฺสาปิ อนุกูลสฺส ลพฺภนโต. ตํ ปน โมหจริตสฺส, วิตกฺกจริตสฺส จ คณนพเลน จิตฺตสฺส ปติฏฺานโต อนุกูลํ.
๘๐๙-๑๑. ปุริมา…เป… เทหิโนติ ‘‘พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสตี’’ติ อิทํ ปาฬิกฺกเมน ปุริมํ อนุสฺสติฉกฺกํ สทฺธาจริตสฺส อติสปฺปายวเสน อนุกูลํ. มรณูปสมายุตฺตา สตีติ มรเณ, อุปสเม จ ยุตฺตา สติ, มรณานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ จาติ วุตฺตํ โหติ. อาหารนิสฺสิตา สฺาติ อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺา. ธาตุววตฺถานนฺติ จตุธาตุววตฺถานํ. พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโนติ พุทฺธิจริตสฺส สตฺตสฺส. เสสานิ กสิณานีติ โทสจริตสฺส อนุกูเลสุ วุตฺเตหิ จตูหิ วณฺณกสิเณหิ อวเสสานิ ปถวีอาโปเตโชวาโยอาโลกากาสกสิณานิ, เอวํ ปุริมานิ จตฺตาริ, อิมานิ ฉาติ ทส อิมสฺเสว อุชุวิปจฺจนีกา, อิมสฺส อสปฺปายนฺติ คเหตพฺพวิเสสสฺส อภาวโต ราคาทิสพฺพจริตานํ อนุกูลาติ วณฺณิตา.
๘๑๒. เอกนฺตวิปจฺจนีกภาวโตติ ¶ ราคจริตาทีนํ อสุภาทิกมฺมฏฺานสฺส อุชุวิปจฺจนีกตาย. อติสปฺปายโตติ สทฺธาจริตาทีนํ พุทฺธานุสฺสติอาทิกมฺมฏฺานสฺส อติสปฺปายโต. เอวํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน, อติสปฺปายวเสน จ อิทํ สพฺพํ วิสุํ วิสุํ เตสํ อนุกูลนฺติ ¶ วุตฺตํ, น ปน อิตรสฺส อนนุกูลภาวโต. น หิ ราคาทีนํ อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการิกา กุสลภาวนา นาม อตฺถิ. ตถา หิ เมฆิยสุตฺเต –
‘‘จตฺตาโร ธมฺมา อุตฺตริ ภาเวตพฺพา, อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานาย, เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานาย, อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทาย, อนิจฺจสฺา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาตายา’’ติ (อ. นิ. ๙.๓; อุทา. ๓๑) –
เอกสฺเสว จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ วุตฺตา. ตถา ราหุโลวาทสุตฺเตปิ ‘‘เมตฺตํ, ราหุล, ภาวนํ ภาเวหี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๑๒๐) สตฺต กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ, น จายสฺมโต เมฆิยสฺส จตฺตาริปิ จริตานิ สนฺติ, นาปิ ราหุลตฺเถรสฺส สพฺพจริตานิ, ตสฺมา วจนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวา สพฺพตฺถ อธิปฺปาโย ปริเยสิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.
๘๑๓-๔. กิฺจาปิ วุตฺตนเยน กมฺมฏฺานานํ คณนปริจฺเฉโทปิ สกฺกา าตุํ, สงฺกรตฺตา ปน สุเขน วิฺาตุํ น สกฺกาติ เตสํ สามฺโต, วิสุํ วิสุํ ชาติโต จ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺานานิ สพฺพานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเสติ ปาฬิโต, อฏฺกถาโต จ สโมธาเนตฺวา ‘‘สมจตฺตาลีสา’’ติ นิทฺทิเสยฺย. กถํ? กสิณานิ ทส…เป… สฺา จาหารตา อิติ. อสุภานุสฺสตี ทสาติ ทส-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘ทส อสุภา ¶ , ทส อนุสฺสตี’’ติ. ทส อสุภา เหฏฺา กถิตาว. ‘‘ปุริมานุสฺสติฉกฺก’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตา ฉ, มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อานาปานสฺสติ อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโย. จตุธาตุววตฺถานนฺติ ปถวาทีนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ ววตฺถานํ. สฺา จาหารตาติ คาถาพนฺธวเสน ค-การสฺส โลปํ กตฺวา อาหารคตา สฺา ‘‘อาหารตา สฺา’’ติ วุตฺตา. อาหาโรเยว วา อาหารตา, ตคฺคตา จ สฺา อุปจารโต ‘‘อาหารตา’’ติ วุตฺตา, อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺาติ อตฺโถ.
๘๑๕-๖. กึ อิเมสุ สพฺเพสุเยว กมฺมฏฺาเนสุ ฌานํ นิพฺพตฺตตีติ? อาม, นิพฺพตฺตติ สพฺเพสฺเวว อุปจารชฺฌานํ, อปฺปนาฌานํ ปน เกสุจิ น นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา กานิจิ อุปจารเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, กานิจิ อปฺปนมฺปิ. กถํ ปเนตํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห ‘‘เอเตสู’’ติอาทิ. อุปจารเมว ¶ อาวหนฺตีติ อุปจาราวหา ‘‘อเปกฺโข’’ติอาทีสุ วิย เหตฺถ อวธารณํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อานาปานสฺสตึ, กายคตาสติฺจ หิตฺวา เสสา พุทฺธานุสฺสติอาทโย อฏฺ อนุสฺสติโย, สฺา, ววตฺถานฺจาติ เอเต ทส นานปฺปการกตฺตา, คมฺภีรตฺตา, สภาวธมฺมตฺตา จ อสติ ภาวนาวิเสเส อุปจาราวหา วุตฺตา.
๘๑๗-๘. เอวํ อุปจารปฺปนาวหโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฌานปฺปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปนายาวเหสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุกฺกชฺฌานิกาติ จตุกฺกนยวเสน จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานวนฺโต, เตสํ เอเกกสฺเสว อารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. ปฺจกนยวเสน ปน ‘‘ปฺจกชฺฌานิกา’’ติ เวทิตพฺพา. ปมชฺฌานิกาติ ปมชฺฌานสฺเสว อารมฺมณภูตา, ปฏิกฺกูลภาวโต ปน อิตเรสํ อารมฺมณานิ น โหนฺติ. ปฏิกฺกูเลปิ หิ วิสเย วิตกฺกพเลน ปมชฺฌานํ อปฺเปติ จณฺฑโสตนทิยํ อริตฺตพเลน นาวา วิย. เสสานิ ปน ตทภาวโต น เตสุ อปฺเปนฺติ.
๘๑๙. ติกชฺฌานวหาติ ¶ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานวหา, ปฺจกนเยน ปน จตุกฺกชฺฌานวหา, เมตฺตากรุณามุทิตา หิ เมตฺตาทีนํ โสมนสฺสสหคตานเมว อารมฺมณตฺตา ปฺจมชฺฌานิกา น โหนฺติ. อปฺปนปฺปตฺตา หิ เมตฺตาทโย โสมนสฺเสน วินา นปฺปวตฺตนฺติ. จตุตฺโถปิ พฺรหฺมวิหาโรติ สมฺพนฺโธ. พฺรหฺมานํ อุตฺตมานํ วิหาโร, พฺรหฺมภูโต วา วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโร, โส อุเปกฺขาภาวนาวเสน จตุตฺถชฺฌานิโก. ตตฺถาปิ เมตฺตาทิวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานจตุกฺกสฺเสเวตํ อปฺเปติ, เนตรสฺส. กสฺมา? เมตฺตาทีนํ นิสฺสนฺทตฺตา. ยถา หิ กสิณานํ นิสฺสนฺทา อารุปฺปา, ยถา จ สมถวิปสฺสนานิสฺสนฺทา นิโรธสมาปตฺติ, เอวํ เมตฺตาทินิสฺสนฺทา อุเปกฺขา. อารุปฺปา จตุตฺถชฺฌานิกาติ องฺคสมตาวเสน อารุปฺปาปิ จตุตฺถชฺฌานสฺเสว ปเภทาติ กตฺวา วุตฺตํ.
๘๒๐. เอวํ ฌานเภทโต ทสฺเสตฺวา ปุน สมติกฺกมโต ทสฺเสตุํ ‘‘วเสนารมฺมณงฺคาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณสมติกฺกโม องฺคสมติกฺกโมติ อติกฺกมิตพฺพานํ อารมฺมณานํ, องฺคานฺจ วเสน สมติกฺกโม ทุวิโธ. กึ สพฺเพสฺเวว ทุวิโธ ลพฺภติ, โนติ อาห ‘‘โคจรา…เป… ติกฺกโม’’ติ. จตูสุ หิ อารุปฺเปสุ อารมฺมณสมติกฺกโมว โหติ อากาสกสิณวชฺชิเตสุ นวสุ อารมฺมเณสุ อฺตรํ สมติกฺกมิตฺวา ¶ อากาสานฺจายตนสฺส, อากาสานฺจายตนาทีนิ จ สมติกฺกมิตฺวา วิฺาณฺจายตนาทีนํ ปตฺตพฺพตฺตา, องฺคาติกฺกโม ปน อรูเป นตฺถิ จตุนฺนฺจาปิ องฺคานํ วเสน สมานตฺตา. รูเป ฌานงฺคติกฺกโมติ รูปาวจริกกมฺมฏฺาเนสุ วิตกฺกาทีนํ ฌานงฺคานํ อติกฺกโม, อิทฺจ ลพฺภมานกวเสน วุตฺตํ. ปมชฺฌานิเกสุ ทุวิโธปิ สมติกฺกโม นตฺถิ, นีวรณสมติกฺกโม อิธ อฏฺนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ สาธารณตฺตา น คหิโต.
๘๒๑. เอวํ ¶ สมติกฺกมวเสน ทสฺเสตฺวา ปุน วฑฺฒนาวฑฺฒนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ทเสว กสิณานี’’ติอาทิมาห. อิเมสุ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ ทส กสิณาเนว วฑฺเฒตพฺพานิ. น จ…เป… อสุภาทโยติ เสสา อสุภาทโย ปน เนว วฑฺเฒตพฺพา. กสฺมา? ปริจฺฉินฺนากาเรเนว อุปฏฺานโต, อานิสํสาภาวโต จ. ตถา หิ ทส อสุภานิ, กายคตาสติ จ อตฺตโน ิโตกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนากาเรเนว อุปฏฺหนฺติ. วฑฺฒิเตสุปิ กุณปราสิ เอว อุปฏฺาตีติ น โกจิ อานิสํโส อตฺถิ. อวฑฺฒิเตสุปิ หิ เตสุ กามราควิกฺขมฺภนา โหติเยว. ยทิ เอวํ, อสุภชฺฌานานํ อปฺปมาณารมฺมณตาวจนํ วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ. เอกจฺโจ หิ อุทฺธุมาตเก วา อฏฺิเก วา มหนฺเต นิมิตฺตํ คณฺหาติ, เอกจฺโจ อปฺปเกติ อิมินา ปริยาเยน เอกจฺจสฺส ปริตฺตารมฺมณชฺฌานํ โหติ, เอกจฺจสฺส อปฺปมาณารมฺมณํ. โย วา เอตํ อานิสํสาภาวํ อปสฺสนฺโต วฑฺเฒยฺย, ตสฺส วเสน อปฺปมาณารมฺมณตา วุตฺตา. อานาปานนิมิตฺตมฺปิ นาสิกคฺคมุขนิมิตฺตาทิปริจฺฉินฺนํ อุปฏฺาติ, วฑฺฒยโตปิ จ วาตราสิเยว วฑฺฒติ. ปิจุปิณฺฑาทิวเสน อุปฏฺหนฺตมฺปิ หิ นิมิตฺตํ วาตสงฺฆาฏมตฺตเมว, ตถา พฺรหฺมวิหารนิมิตฺตมฺปิ วฑฺเฒนฺตสฺส สตฺตราสิเยว วฑฺเฒยฺย, น จ เตน โกจิ อตฺโถ โหติ, ตสฺมา ตทุภยมฺปิ น วฑฺเฒตพฺพํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทิ (วิภ. ๖๖๓), ตมฺปิ ปริคฺคหวเสน วุตฺตํ, น นิมิตฺตวฑฺฒนวเสน. กิฺจิ พฺรหฺมวิหาเร ปฏิภาคนิมิตฺตเมว นตฺถิ, กิมยํ วฑฺเฒยฺย, อปฺปมาณารมฺมณตา ปเนตฺถ ปริคฺคหิตมตฺตวเสน เวทิตพฺพา. อารุปฺปารมฺมเณสุ อากาสํ กสิณุคฺฆาฏมตฺตตฺตา กสิณาปคมวเสเนว มนสิ กาตพฺพํ, ตโต ปรํ วฑฺฒยโต น กิฺจิ โหติ, วิฺาณํ สภาวธมฺมตฺตา น สกฺกา ¶ วฑฺเฒตุํ, ปริกมฺมเมว หิ วฑฺเฒตุํ สกฺกา, วิฺาณาปคโม ตสฺส อภาวมตฺตตฺตา, เนวสฺานาสฺายตนารมฺมณมฺปิ สภาวธมฺมตฺตาเยว น สกฺกา วฑฺเฒตุํ, ตสฺมา ตานิปิ น วฑฺเฒตพฺพานิ. อปฺปมาณารมฺมณตา อารุปฺปานํ วิปุลกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺติยา เวทิตพฺพา. พุทฺธานุสฺสติอาทโย จ อนิมิตฺตตฺตา น วฑฺเฒตพฺพา ¶ . ปฏิภาคนิมิตฺตฺหิ อยํ วฑฺเฒยฺย, ตฺจ เนสํ นตฺถิ, ตสฺมา อิเม อสุภาทโย ตึส กมฺมฏฺานานิ ปริจฺฉินฺโนกาสตฺตา, ปโยชนาภาวโต, อวฑฺฒนโต จ น วฑฺเฒตพฺพานิ.
๘๒๒-๓. เอวํ วฑฺฒนาวฑฺฒนโต ทสฺเสตฺวา ปุน อารมฺมณโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทเสว กสิณานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ปฏิภาคนิมิตฺตานิ โหนฺติ อารมฺมณานีติ อิมานิ ทฺวาวีส ปฏิภาคนิมิตฺตภูตานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ. เสสาติ อวเสสา อฏฺารส เนว ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณา สิยุํ.
๘๒๔-๕. อิทานิ ภูมิโต ทสฺเสตุํ ‘‘อสุภานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ ตตฺถ อสุภานํ, ปฏิกฺกูลสฺส จ อาหารสฺส อภาวโต. ตจปฺจกมฺปิ หิ ตตฺถ ปวตฺตมานํ ทิพฺพานุภาเวน ปฏิกฺกูลากาเรน โนปฏฺาติ. อสฺสาสปสฺสาสานํ พฺรหฺมโลเก อภาวโต ‘‘อานาปานสฺสติ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ฌานานุภาวนิพฺพตฺตานฺหิ อตฺถสฺส อภาวโต นตฺถิ พฺรหฺมโลเก อสฺสาสปสฺสาสา.
๘๒๗. อิทานิ คหณโต ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จตุตฺถํ…เป… ทิฏฺเเนว คเหตพฺพาติ วาโยกสิณํ วชฺเชตฺวา เสสา นว กสิณา, ทส อสุภานีติ อิมานิ ¶ เอกูนวีสติ ทิฏฺเเนว วตฺถุนา กรณภูเตน คเหตพฺพานิ อุคฺคเหตพฺพานิ. ตถา จ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ทิฏฺเน คเหตพฺพานิ, ปุพฺพภาเค จกฺขุนา โอโลเกตฺวา นิมิตฺตํ เนสํ คเหตพฺพนฺติ อตฺโถ’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗).
๘๒๘-๓๑. สติยมฺปิ จ กายมฺหีติ กายคตาสติยมฺปิ. ทิฏฺเน ตจปฺจกนฺติ ตจปฺจกมตฺตเมว ทิฏฺเน คเหตพฺพํ. เสสเมตฺถ สุเตเนวาติ เอตฺถ กายคตาสติยํ เสสํ วกฺกปฺจกาทิ สุเตเนว คเหตพฺพํ. อิติ กายคตาสติ ทิฏฺสุเตน คเหตพฺพา. อุตฺตโรฏฺนาสิกคฺเคสุ ผุฏฺสฺส อสฺสาสปสฺสาสสฺส คเหตพฺพโต วุตฺตํ ‘‘อานาปานสฺสติ เอตฺถ, ผุฏฺเน ปริทีปิตา’’ติ. อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ จลมานวณฺณคฺคหณมุเขน, สรีรสมฺผสฺสวเสน จ วาตสฺส คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺผุฏฺเน คยฺหตี’’ติ. อาทิโตว คเหตพฺพา น โหนฺตีติอาทิกมฺมิเกน ภาวนารมฺภวเสน น ปฏฺเปตพฺพานิ, เหฏฺิเม ตโย พฺรหฺมวิหาเร, กสิเณสุ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานฺจ อนธิคนฺตฺวา สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา.
๘๓๒-๕. เอวํ ¶ คหณวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจยโต ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺาเนสุ เหเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺาเนสูติ เอตฺถ ยถารหํ อารมฺมณานํ, ฌานานฺจ คหณํ เวทิตพฺพํ. อากาสกสิณสฺส อุคฺฆาเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อากาสกสิณํ วินา’’ติ. เมตฺตาทิเอเกกสฺมึ พฺรหฺมวิหาเร ตีณิ ตีณิ ฌานานิ ปฏิลภิตฺวา ิตสฺเสว อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารวเสน ปฺจมชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ตโย พฺรหฺมวิหารา’’ติอาทิ. ทฺวินฺนํ เนวสฺานาสฺายตนชวนานํ สมนนฺตรา นิโรธํ ผุสตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุตฺถมารุปฺป’’นฺติอาทิ. วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติสุขานํ ¶ ปจฺจยาติ วิปสฺสนาย, ภวสมฺปตฺติยา, ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ.
๘๓๖-๙. เอวํ ปสงฺเคน อาคตํ กมฺมฏฺานวิภาคํ ทสฺเสตฺวา ปุน อาจริเยน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สนฺติเก วสนฺตสฺสาติ อาจริเยน สทฺธึ เอกเคเห, เอกวิหาเร วา วสนฺตสฺส. กเถตพฺพนฺติ ปวตฺตึ สุตฺวา สุตฺวา กเถตพฺพํ. อาคตสฺสาคตกฺขเณติ ส-กาโร ปทสนฺธิมตฺตกโร, อาคตาคตกฺขเณติ อตฺโถ. อถ วา อาคตสฺส อาคตกฺขเณ กเถตพฺพํ. อีทิเสสุ หิ าเนสุ อาเมฑิตสามตฺถิยโตว ลพฺภติ. น หิ เอกวารเมว อาคตสฺส ตสฺมึ ขเณ กเถตพฺพํ, ตโต ปรํ น กเถตพฺพนฺติ ยุชฺชติ.
นาติสงฺเขปวิตฺถารนฺติ อติสํขิตฺตํ, อติวิตฺถารฺจ อกตฺวา ตสฺส สุเขน อุคฺคณฺหนปฺปมาณํ กเถตพฺพํ. สเจ ปน โส ปกติยาว อุคฺคหิตกมฺมฏฺาโน โหติ, สชฺฌายวเสน วา มนสิการวเสน วา กตปริจโย, ตสฺส เอกํ, ทฺเว วา นิสชฺชา อตฺตโน สมฺมุขาว สชฺฌายํ กาเรตฺวา ทาตพฺพํ. เอวํ อาจริเยน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตฺวา ปุน คหิตกมฺมฏฺาเนน เตน โยคินา อุตฺตริ กาตพฺพวิธานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตนปี’’ติอาทิ. สมฺมฏฺานนฺติ ยตฺถ ปหโฏ สมติ, ตํ สมฺมฏฺานํ, อิทํ สมฺมฏฺานํ วิยาติ สมฺมฏฺานํ. ยถา หิ สมฺมฏฺาเน คหิเต ปุคฺคลํ อตฺตโน เวรี อภิภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ กมฺมฏฺาเน คหิเต มโนภุสงฺขาโต กามราโค ตํสมงฺคิปุคฺคลํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน วเส กาตุํ น สกฺโกติ ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺมฏฺานํ วิยาติ สมฺมฏฺาน’’นฺติ. มโน อภิภวตีติ มโนภู, ตสฺส มโนภุโน. อฏฺารสหิ…เป… วิวชฺชิเตติ –
‘‘มหาวาสํ ¶ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;
โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) –
เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺารสหิ วิหารโทเสหิ สพฺพกาลวิยุตฺเต. อนุรูเปติ อิเมสุ อฏฺารสสุ โทเสสุ อฺตเรนปิ สมนฺนาคโต อนนุรูโป นาม, ตทภาเวน อตฺตโน โยคกมฺมสฺส อนุกูเล. มหาวิหาราทโย หิ โยคกมฺมสฺส อนุกูลา น โหนฺติ, ตสฺมา มหาวิหาเร ตาว วตฺตกรณาทินา ปลิโพโธ โหติ. ยตฺถ ปน สพฺพํ กตเมว, อวเสสาปิ สงฺฆฏฺฏนา นตฺถิ, เอวรูโป มหาวิหาโรปิ อนุรูโปว. นววิหาเร พหุํ นวกมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, ตสฺมา โส อสติ อฺสฺมึ อนุกูเล การเณ อนนุรูโป โหติ. ตถา ชิณฺณวิหาโรปิ พหุปฏิชคฺคิตพฺพตาย กมฺมฏฺานนฺตรายิโก. ปนฺถนิสฺสิตโก อาคนฺตุเกหิ รตฺตินฺทิวํ สโมกิณฺณตาย. ยตฺถ โสณฺฑี นาม ปาสาณโปกฺขรณี โหติ, โส โสณฺฑิวิหาโร. ตตฺถ พหู ปานียตฺถาย สโมสรนฺติ, ตถา ปณฺณปุปฺผผลวติ วิหาเร ตํตทตฺถาย. ปตฺถนีเย โลกสมฺมเต วิหาเร วิหรนฺตํ ‘‘อรหา’’ติ สมฺภาเวนฺตา พหู อาคจฺฉนฺติ. นครสนฺนิสฺสิเตปิ วิหาเร วิสภาคารมฺมณาปาถคมนาทีนิ โหนฺติ. ทารุสนฺนิสฺสิเต กฏฺหาริกาทีหิ ¶ อผาสุ โหติ. เขตฺตสนฺนิสฺสิเต วิหารมชฺเฌเยว ขลมณฺฑลกรณาทินา อผาสุ โหติ. วิสภาคปุคฺคลาธิวุตฺเถปิ กลหนิวารณาทีสุ เต อุปวทนฺติ. ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิเต อภิณฺหํ นาวาสตฺเถหิ อาคตมนุสฺเสหิ อผาสุ โหติ. ปจฺจนฺตนิสฺสิเต มนุสฺสา พุทฺธาทีสุ อปฺปสนฺนา โหนฺติ. รชฺชสีมสนฺนิสฺสิเต ทฺวินฺนํ ราชูนํ กลเห สติ ทฺวินฺนํ วิชิเตสุ ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ภิกฺขุํ ‘‘อยํ จรปุริโส’’ติ คเหตฺวา พนฺธนาทิกํ ปาเปยฺยุํ, อสปฺปาเย อมนุสฺสาทิอุปทฺทวา โหนฺติ. กลฺยาณมิตฺตานธิวุตฺเถ อุปฺปนฺนกงฺขาย วิโนทเก อสติ มหาโทโสเยวาติ เอเตปิ วิหารา อนนุรูปา, ตสฺมา ตาทิเส วิหาเร ปริวชฺเชตฺวา วุตฺตโทสวิรหิเต อนุรูเป วิหาเร วิหาตพฺพํ.
ตสฺส ¶ ปน วิหารสฺส อนุรูปภาโว เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘คามโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. คามโตติ โคจรคามโต. นาติทูเรติ โคจรคามสฺส อฑฺฒคาวุตโต โอรภาคตาย น อติทูเร. นจฺจาสนฺเนติ ปจฺฉิเมน ปมาเณน โคจรคามโต ปฺจธนุสติกตาย น อติสนฺเน. อิมินา คมนาคมนสมฺปนฺนตํ ทสฺเสติ. โคจรคามสฺส ปน อุตฺตรทิสาย วา ทกฺขิณทิสาย วา นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ เสนาสนํ วิเสเสน คมนาคมนสมฺปนฺนํ โหติ, นาติทูรนจฺจาสนฺนตา เจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ. ปฺจงฺคสํยุเตติ ปน วุตฺตตฺตา นาติทูรนจฺจาสนฺนตาย สห ทิวา อปฺปกิณฺณตาทีนิ จตฺตาริ สโมธาเนตฺวา ปฺจงฺคสํยุตฺตตา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปกิณฺณํ รตฺตึ ¶ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปฺหํ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ; อิมสฺส โก อตฺโถติ. ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑).
เอตฺถ จ นาติทูรนจฺจาสนฺนภาเวน คมนาคมนสมฺปนฺนตา ปมํ องฺคํ, ทิวา มหาชนสํกิณฺณตาภาเวน, รตฺติยํ ชนาลาปสทฺทาภาเวน, สพฺพทาปิ ชนสนฺนิปาตนิคฺโฆสาภาเวน อปฺปกิณฺณอปฺปสทฺทอปฺปนิคฺโฆสภาโว ทุติยํ, ฑํสมกสาทิปริสฺสยาภาโว ตติยํ, อปฺปกสิเรน จีวรปิณฺฑปาตาทิปจฺจยลาโภ จตุตฺถํ, พหุสฺสุตตาทิคุณสมนฺนาคตานํ เถรานํ วสนภาโว ปฺจมนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สํยุตฺเต สมนฺนาคเต วิหารสฺมึ วิหาตพฺพํ.
๘๔๐-๑. ปมํ วุตฺตอาวาสาทิมหาปลิโพเธ อุปาทาย ขุทฺทกปลิโพโธ, อิทานิ ตํ ปลิโพธํ สรูปโต ทสฺเสตฺวา ตสฺส อุปจฺฉินฺทนาการํ อาวิ กาตุํ ‘‘ทีฆา เกสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส ปตฺโต สุฏฺุ ปจิตพฺโพติ โยชนา.
๘๔๒-๕. ปวิวิตฺเตติ ¶ ชนวิวิตฺเต โอกาเส. วชฺเชตฺวา…เป… โลหิตนฺติ อิเม จตฺตาโร กสิณโทสา, ตสฺมา ¶ เอวรูปา มตฺติกา วชฺเชตฺวา. สณฺหายาติ อปนีตติณมูลสกฺขรวาลุกาย สุมทฺทิตาย สุขุมาย. อรุณวณฺณายาติ อรุณนิภาย, อรุณวณฺณปฺปภายาติ อตฺโถ. พหิทฺธา วาปิ ตาทิเสติ พหิทฺธาปิ วิหารปจฺจนฺเต ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน. สํหาริมนฺติ สํหริตพฺพํ คเหตฺวา จรณโยคฺยํ. ตตฺรฏฺกนฺติ ยตฺถ กตํ, ตตฺเถว ติฏฺนกํ.
๘๔๗-๕๐. ปมาณโตติ วกฺขมานปฺปมาณโต. วฏฺฏํ อาโกเฏตฺวาติ ปริมณฺฑลํ กตฺวา อาโกเฏตฺวา. ตนฺติ ตํ จมฺมํ วา กฏสารํ วา ทุสฺสปฏฺฏํ วา. กณฺณิกนฺติ กณฺณิกาสทิสํ, ปริมณฺฑลโต ปทุมกณฺณิกาการนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘สม’’นฺติ. ‘‘กณฺณิกาสม’’นฺติ วา ปาโ. วิทตฺถิจตุรงฺคุลนฺติ จตุรงฺคุลาธิกวิทตฺถิปฺปมาณํ. เอตเทว หิ ปมาณํ สนฺธาย อฏฺกถายํ ‘‘สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๕๕) วุตฺตํ. วิวฏฺฏนฺติ นิพฺพานํ. กสิณปริกมฺมํ กโรนฺโตปิ หิ เอตฺตเกเยว อฏฺตฺวา นิพฺพานตฺถาเยว วายมติ. เภรีตลสมํ กตฺวาติ ปาณิกาย ฆํเสตฺวา นินฺนตุนฺนตฏฺานาภาเวน เภรีตลํ วิย สมํ กตฺวา. สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ านนฺติ ยสฺมึ าเน นิสีทิตฺวา ตํ กสิณํ โอโลเกติ, ตํ านํ สเจ อุกฺลาปํ โหติ, สมฺมชฺชิตฺวา. นฺหตฺวาติ สรีรทรถวิโนทนตฺถํ นฺหตฺวา.
๘๕๑-๒. ตมฺหา กสิณมณฺฑลา หตฺถปาสปฺปมาณสฺมึ ปเทเสติ ตมฺหา กสิณมณฺฑลสฺส, ปิตฏฺานมฺหา อฑฺฒเตยฺยหตฺถนฺตเร ปเทเส, กสิณมณฺฑลสฺส, ปีสฺส จ มชฺฌํ หตฺถปาสปฺปมาณํ กตฺวา ปฺตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วิทตฺถิจตุรงฺคุเล อุจฺเจติ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ หุตฺวา อุจฺเจ, วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเกติ วุตฺตํ โหติ. ทูเร นิสินฺนสฺส หิ กสิณํ น ¶ อุปฏฺาติ, อาสนฺนตเร นิสินฺนสฺส หตฺถปาณิกาปทาทโย กสิณโทสา ปฺายนฺติ. อุจฺจตเร นิสินฺเนน จ คีวํ ปณาเมตฺวา โอโลเกตพฺพํ โหติ, นีจตเร ชณฺณุกานิ รุชฺชนฺติ, ตสฺมา หตฺถปาสปฺปมาเณ ปเทเส วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเก ปีเ นิสีทิตพฺพํ. ยสฺมา จตูสุ อิริยาปเถสุ สยนํ โกสชฺชปกฺขิยํ, านจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิยานิ, นิสชฺชา ปน อลีนุทฺธจฺจปกฺขิยา, สนฺโต อิริยาปโถ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิสีทิตฺวา’’ติ, สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ อตฺโถ. เยนากาเรน นิสีทนฺตสฺส นิสชฺชา สุขา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ. อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ เปตฺวา อฏฺารสปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวาติ อตฺโถ. เอวฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น โอณมนฺติ, อถสฺส ยา เตสํ โอณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ ¶ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ อนุปฺปนฺนาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ น ปริปตติ. ตโต จ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา วุทฺธึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. อิทานิ อารมฺมณปริคฺคหุปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตฺวา ปริมุขํ สติ’’นฺติ, กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ เปตฺวาติ อตฺโถ. อภิ-สทฺเทน หิ สมานตฺโถ อิธ ปริ-สทฺโท, อถ วา สมีปตฺเถน ปริ-สทฺเทน มุขสฺส สมีเป สตึ กตฺวาติ อตฺโถ. ยถาห – ‘‘อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สุปฏฺิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา. เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ (วิภ. ๕๓๗). อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ, สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ ‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๔) วจนโต ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิย ปริ-สทฺโท ปริคฺคหฏฺโ, ‘‘สฺุตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย มุข-สทฺโท นิยฺยานฏฺโติ กตฺวา ปริคฺคหิตนิยฺยานสตึ กตฺวา สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ¶ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๘๕๓-๕. กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวาติ ‘‘กามา นาเมเต อฏฺิกงฺขลิกูปมา นิรสฺสาทฏฺเนา’’ติอาทินา วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ เนกฺขมฺมํ เขมโต ทิสฺวา กามนิสฺสรณํ สพฺพทุกฺขสมติกฺกมสฺส อุปายภูตํ เนกฺขมฺมนฺติ เอวํ เนกฺขมฺมสงฺขาตํ สอุปจารชฺฌานํ, นิพฺพานํ, วิปสฺสนํ, สพฺเพปิ วา กุสลธมฺเม เขมโต นิพฺภยโต ทิสฺวา, ตตฺถ ชาตาภิลาโส หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปรมํ…เป… รตนตฺตเยติ พุทฺธาทิรตนตฺตเย รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน พลวปีติปาโมชฺชํ ชนยิตฺวา. ภาคี…เป… มุตฺตมนฺติ ‘‘อหํ อิมาย สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวเกหิ ปฏิปนฺนาย เนกฺขมฺมปฏิปตฺติยา จิตฺตวิเวกาทิปฺปวิเวกชสฺส สุขสฺส อทฺธา เอกนฺเตน ภาคี อสฺสํ, ลาภี ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปฏิปตฺติยํ อานิสํสทสฺสเนน ตพฺพิสยํ อุตฺตมํ มหนฺตํ อุสฺสาหํ กตฺวา. อากาเรน สเมเนวาติ อติอุมฺมีลิตอติมนฺทาโลจนานิ วชฺเชตฺวา นาติอุมฺมีลิตนาติมนฺทาโลจนสงฺขาเตน สเมน อาโลจนากาเรน. อติอุมฺมีลยโต หิ อติสุขุมํ, อวิภูตฺจ รูปคตํ อุปนิชฺฌายโต วิย จกฺขุ กิลมติ, อตฺตโน สภาววิภาวนโต จ มณฺฑลํ อติวิภูตํ โหติ, ตถา วณฺณโต, ลกฺขณโต วา อุปติฏฺเยฺย, เตนสฺส นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ. อติมนฺทํ อุมฺมีลยโต จ คชนิมีลเกน เปกฺขนฺตสฺส วิย รูปคตํ มณฺฑลํ อวิภูตํ โหติ. ทสฺสเน มนฺทพฺยาปารตาย โกสชฺชปาตโต จิตฺตฺจ ลีนํ โหติ, เอวมฺปิ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ยถา นาม อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ คณฺหนฺโต น ตตฺถ ¶ อติคาฬฺหํ อุมฺมีลติ, น อติมนฺทํ, อถ โข สเมน อากาเรน คณฺหาติ, เอวเมว นาติอุมฺมีลนาทินา สเมน ¶ อากาเรน คณฺหนฺเตน ภาเวตพฺพนฺติ. นิมิตฺตํ คณฺหตาติ ปถวีกสิเณ จกฺขุนา คหิตํ นิมิตฺตํ มนสา คณฺหนฺเตน.
๘๕๖-๗. อิทานิ นิมิตฺตคฺคหโณปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํ. น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โสติ โย ตตฺถ ปถวีกสิเณ อรุณวณฺโณ, โส น จินฺเตตพฺโพ วณฺณวเสน มนสิกโรโต วณฺณกสิณภาวูปคมนโต. จกฺขุวิฺาเณน ปน คหิตคฺคหณํ น สกฺกา วาเรตุํ, เตเนเวตฺถ ‘‘น โอโลเกตพฺโพ’’ติ อวตฺวา ‘‘มนสานุเปกฺขิตา โหตี’’ติอาทีสุ วิย มนสา จินฺตนวเสน เปกฺขนคฺคหณํ กตํ. ทฏฺพฺพํ น จ ลกฺขณนฺติ ยํ ตตฺถ ปถวีธาตุยา ถทฺธลกฺขณํ น มนสิกาตพฺพํ ตสฺส มนสิกาเร ธาตุกมฺมฏฺานสฺส คหิตตฺตา. วณฺณํ ปน อมฺุจิตฺวาติ ทิสฺวา คเหตพฺพตฺตา ปน วณฺณํ อมฺุจิตฺวา. อุสฺสทสฺส วเสน หิ จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมินฺติ ปถวีธาตุยา สตฺติโต อธิกภาเวน สสมฺภารปถวิยา ‘‘ปถวี’’ติ โวหาโร, ตสฺมึ สสมฺภารปถวึ อุปาทาย ปฺตฺเต ปณฺณตฺติธมฺเม อาทาสตลคตมุขนิมิตฺเต วิย จิตฺตํ เปตฺวา. เอกคฺคมานโสติ ปุน นานารมฺมเณ จิตฺตํ อวิสาเรตฺวา เอกคฺคมานโส หุตฺวา. ปถวี ปถวิจฺเจวํ วตฺวาติ เอตฺถ ปมสมนฺนาหาเร กสฺสจิ วจีเภโทปิ สิยาติ วุตฺตนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร อาห.
๘๕๘. ยทิ โวหารมตฺเต จิตฺตํ เปตพฺพํ, นามนฺตรวเสน ปถวี มนสิกาตพฺพา ภเวยฺยาติ โหตุ, โก โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปถวี เมทนี’’ติอาทิ. อถ วา กึ ปถวีนาเมเยว วุตฺเต ภาวนา โหติ, อุทาหุ อฺสฺมิมฺปีติ อาห ‘‘ปถวี เมทนี’’ติอาทิ. เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏตีติ เอเตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อตฺตโน ปคุณตาย วา ปจุรตาย วา อาคจฺฉนฺตํ เอกํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. กิฺจาปิ ¶ เอวํ วฏฺฏติ, อปิจ ‘‘ปถวี’’ติ เอตเทว นามํ ปากฏํ, ตสฺมา ปากฏวเสเนว ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ ภาเวตพฺพนฺติ อาจริยา.
๘๕๙-๖๐. อุมฺมีลิตฺวา…เป… ตาว โสติ ยาว วกฺขมานากาเรน อุคฺคหนิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตาว กิฺจิ กาลํ จกฺขุํ อุมฺมีลิตฺวา นิมิตฺตคฺคหณวเสน ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ปุน กิฺจิ กาลํ จกฺขูนิ นิมีลิตฺวาติ เอวํ วารสตมฺปิ วารสหสฺสมฺปิ ตโต ภิยฺโยปิ ¶ อุมฺมีลิตฺวา โส โยคี อาวชฺเชยฺย, เยนากาเรน โอโลเกตฺวา คหิตํ, เตนากาเรน ตํ สมนฺนาหเรยฺยาติ อตฺโถ.
๘๖๑-๓. อาปาถํ ตุ ยาติ เจติ ยทิ มโนทฺวาริกชวนานํ โคจรภาวํ อุปคจฺฉติ, ตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ตทา อุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจตีติ โยชนา. ยทิ อุคฺคหนิมิตฺเตปิ ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ภาเวติ, ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติ น สิยา. สมีปฏฺเน จ น สกฺกา อโนโลเกตุนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิสีทิตพฺพํ โน เจว’’นฺติอาทิ. ยถาสุขํ นิสินฺเนน, ยถาสุขํ วา ภาเวตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๖๔-๕. ปปฺจ…เป… โธวเนติ ปสฺสาวาทินา เกนจิ กรณีเยน นิสินฺนฏฺานโต อฺตฺถ คนฺตฺวา ปุน อาคมฺม นิสีทนฺเตน ปาทา โธวิตพฺพา โหนฺติ. อโธตปาเทน หิ เสนาสนํ อกฺกมโต อาปตฺติ โหติ, ขเณ ขเณ ปาทโธวเน จ ปปฺโจ โหติ, ตสฺมา ตสฺส ปริหารตฺถํ ทฺเว อุปาหนาเยว อิจฺฉิตพฺพา. ตาว พหุตลิกา สทฺทมฺปิ ชเนยฺยุํ, สทฺโท จ ฌานกณฺฏโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอกตลิกา’’ติ. ตถา ‘‘ปริสฺสยวิโนทนตฺถํ กตฺตรทณฺโฑ จ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๕๗) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อสปฺปาเยน เกนจีติ วกฺขมาเนน อาวาสาทิอสปฺปาเยสุ เกนจิเทว อสปฺปาเยน ¶ . ตํ านนฺติ กสิณมณฺฑลสฺส ิตฏฺานํ. อาทาย ตํ ปุนาติ ยถาชาตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปุน คเหตฺวา, ปุน อุปฺปาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๘๖๖-๗. ปีเ สุขนิสินฺเนนาติ ปุน วสนฏฺานํ อาคนฺตฺวา วุตฺตนิยาเมน ปีเ สุขนิสินฺเนน. ภาเวตพฺพนฺติ ตํ นิมิตฺตํ มนสิการวเสน วฑฺเฒตพฺพํ. สมนฺนาหริตพฺพนฺติ สมฺมา อาวชฺชิตพฺพํ, สมฺมา วา อนุ อาหริตพฺพํ. ตกฺกาหตนฺติ ‘‘ตกฺกนโต ตกฺโก’’ติ เอวํ ลทฺธนาเมน ภาวนาจิตฺตสมฺปยุตฺเตน สมฺมาสงฺกปฺเปน อาหนนปริยาหนนกิจฺเจน อปราปรํ ปวตฺตเนน กมฺมฏฺานํ อาหตํ, ปริยาหตฺจ กาตพฺพํ, พลปฺปตฺตวิตกฺโก มนสิกาโร พหุลํ ปวตฺเตตพฺโพติ อตฺโถ.
๘๖๘-๗๐. ตํ อิจฺฉตีติ ตํ นิมิตฺตํ มนสิกาตุํ อิจฺฉติ. เอวํ กโรนฺตสฺสาติ เอวํ กมฺมฏฺานํ ตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺส. ยถา ภาวนา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหติ, เอวํ อนุยฺุชนฺตสฺส, เอวํ กโรโต ปน ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ ปวตฺตนฺติ ¶ , ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธุปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติ. ตโต จ เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺฉนฺทาทโย สทฺธึ ตเทกฏฺเหิ ปาปธมฺเมหิ ทูรีภวนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนฺติ…เป… ปฺจ นีวรณานิปี’’ติ. สมาธิยติ…เป… โยคิโนติ ตสฺส โยคิโน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนอุปจารสมาธินา อุปจารชฺฌาเนน จิตฺตมฺปิ สมาธิยติ, ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ อุปฺปชฺชติ อุปจารชฺฌานสฺส เตน วินา อภาวโต.
๘๗๑-๔. อิมสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส. ปุริมสฺสาติ อุคฺคหนิมิตฺตสฺส. ถวิกาติ อาทาสถวิกโต. พลากาวิย ¶ โตยเทติ เมฆสมีเป พลากา วิย. สา หิ เมฆสฺส นีลตฺตา สยํ อติปริสุทฺธา อุปฏฺาติ, ตทา ตํ อุปฏฺาตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อาทาสมณฺฑลูปมาทีหิ อุคฺคหนิมิตฺตโต ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส สุวิสุทฺธตํ, สณฺหสุขุมตฺจ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตโตธิกตร’’นฺติ. อุคฺคหนิมิตฺเต องฺคุลิปทปาณิกาปทาทโย กสิณโทสา ปฺายนฺติ, อิทํ ปน วุตฺตนเยน ตโตปิ สตคุณํ สหสฺสคุณํ สุวิสุทฺธํ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. ตนุสณฺานวนฺตนฺติอาทิ อปรมตฺถสภาวตฺตา วุตฺตํ. ยทิ หิ ตํ เอทิสํ ภเวยฺย, จกฺขุวิฺเยฺยํ สิยา, โอฬาริกํ สมฺมสนูปคํ ติลกฺขณาหฏํ, น ปเนตํ ตาทิสนฺติ. ยทิ ปเนตํ น สณฺานาทิวนฺตํ, กถํ ฌานสฺส อารมฺมณภาโวติ อาห ‘‘อุปฏฺา…เป… มย’’นฺติ. ตตฺถ ปฺชนฺติ ภาวนามยํ ปฺาชนิตํ, ภาวนาปฺาย สฺชานนมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. น หิ อสภาวธมฺมสฺส กุโตจิสมุฏฺานํ อตฺถิ. เตนาห ‘‘ภาวนามยํ อุปฏฺานาการมตฺต’’นฺติ, เกวลํ สมาธิลาภิโน ภาวนาวิเสสชนิตํ ตมฺมยํ อุปฏฺานาการมตฺตเมว ภาวนาวิเสสานุภาเวน อุปฏฺาตีติ อตฺโถ.
๘๗๕-๘. วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาเนว น ปุน ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ปฏิภาคนิมิตฺเต หิ อุปฺปชฺชมาเนเยว ตํวิสยํ อุปจารชฺฌานํ นีวรเณ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติ. กิเลสา สนฺนิสินฺนาวาติ อวเสสา ตเทกฏฺกิเลสา จ สมฺมเทว นิสินฺนา, อุปสนฺตาติ อตฺโถ. ‘‘อุปจารสมาธินา’’ติ วุตฺเต อิตโรปิ สมาธิ อตฺถีติ อตฺถโต อาปนฺนนฺติ ตมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาเรหิ ปน ทฺวีหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวีหิ อากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ ปฏิปกฺขทูรีภาโว, ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ. อิทานิ ตานิ การณานิ สมาธิอวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปจารกฺขเณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุปจารกฺขเณติ อุปจารภูมิยํ ¶ อุปจาราวตฺถายํ ¶ . ตสฺส ปฏิลาเภติ ยทตฺถาย อยํ ปฏิปนฺโน, ตสฺส อปฺปนาสมาธิสฺส ปฏิลาเภ อธิคมาวตฺถายํ. กถํ อุปจารภูมิยํ สมาธิยติ, กถฺจ อปฺปนาภูมิยนฺติ อาห ‘‘นีวารณปฺปหาเนนา’’ติอาทิ. อุปจารกฺขเณ ยทิปิ ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ น โหนฺติ, เตสํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติ, ปฏิลาภภูมิยมฺปิ อปฺปนาปตฺตานํ ฌานงฺคานํ ปาตุภาเวน สมาธิยตีติ อตฺโถ.
๘๗๙-๘๐. องฺคานิ…เป… น จาติ อุปจารกฺขเณ องฺคานิ น จ ถามชาตานิ เนว ภาวนาพลปฺปตฺตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อปฺปนายาติ อปฺปนกฺขเณ. ตสฺมาติ ยสฺมา องฺคานิ ถามชาตานิ ชายเร, ตสฺมา. อปฺปนาจิตฺตํ ทิวสมฺปิ ปวตฺตตีติ ยถา นาม พลวา ปุริโส อาสนา วุฏฺาย ทิวสมฺปิ ติฏฺเยฺย, เอวเมวํ อปฺปนาสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ฌานจิตฺตํ สกึ ภวงฺควารํ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนํ เกวลํ รตฺติมฺปิ ทิวสมฺปิ กุสลชวนปฏิปาฏิวเสเนว ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ‘‘อปฺปนาปตฺตํ ทิวสมฺปิ ปวตฺตตี’’ติ วทตา อุปจารกฺขเณ น ตถาติ ทสฺสิตํ โหติ. ตตฺถ หิ องฺคานํ อถามชาตตฺตา ยถา นาม ทหโร กุมาโร อุกฺขิปิตฺวา ปิยมาโน ปุนปฺปุนํ ภูมิยํ ปตติ, เอวเมวํ จิตฺตํ กาเลน นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ, กาเลน ภวงฺคํ โอตรติ.
๘๘๑-๔. เตเนว ปลฺลงฺเกนาติ ยสฺมึ นิสินฺโน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อธิคจฺฉิ, เตเนว ปลฺลงฺเกน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ตํ นิมิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา. อุปจารภูมิยฺหิ นิมิตฺตวฑฺฒนํ ยุตฺตํ. จกฺกวตฺติยคพฺโภวาติ จกฺกวตฺติ ภวิตุํ ปฺุวา คพฺโภ วิย. ปริหานิ น วิชฺชตีติ ลทฺธูปจารชฺฌานสฺส ปริหานิ น วิชฺชติ. นิมิตฺเต หิ อปริหีเน ตทารมฺมณํ ฌานํ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเ ลทฺธชฺฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติตฺตา. เตนาห ‘‘อารกฺขเณ’’ติอาทิ.
๘๘๕. อาวาโสติ ¶ ยสฺมึ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนํ วา วินสฺสติ, อนุปฏฺิตา จ สติ น อุปฏฺาติ, อสมาหิตฺจ จิตฺตํ น สมาธิยติ, อยํ อสปฺปาโย อาวาโส, ตสฺมา ยสฺมึ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ, ตตฺถ เอเกกสฺมึ ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถ จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, ตํ ปหาย ตพฺพิปรีเต วสิตพฺพํ. โคจโรติ โคจรคาโม, โส เสนาสนโต อติทูเร อจฺจาสนฺเน ปุพฺพทิสาย วา ปจฺฉิมทิสาย วา อสุลภภิกฺโข อสปฺปาโย. ภสฺสนฺติ ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถาปริยาปนฺนา อสปฺปายกถา. สา หิสฺส ¶ นิมิตฺตนฺตรธานาย สํวตฺตติ. ปุคฺคโลติ ติรจฺฉานกถิโก, สีลาทิคุณวิรหิโต ปุคฺคโล, ยํ นิสฺสาย อสมาหิตํ วา จิตฺตํ น สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรํ น โหติ, เอวรูโป. โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติ. โภชนํ ปน กสฺสจิ อมฺพิลํ, กสฺสจิ มธุรํ อสปฺปายํ โหติ. อุตุปิ กสฺสจิ สีโต, กสฺสจิ อุณฺโห. ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ น โหติ, ตํ โภชนํ โส จ อุตุ อสปฺปาโย. อิริยาปโถติ านจงฺกมนาทีสุ โย อิมสฺส อสมาหิตจิตฺตสฺส สมาธานาย, สมาหิตจิตฺตสฺส จ ถิรภาวาย น โหติ, อยํ อสปฺปาโย อิริยาปโถ, ตสฺมา ตมฺปิ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา วชฺเชตพฺพํ.
๘๘๖. สปฺปาเย สตฺต เสเวยฺยาติ วุตฺตวิปรีตวเสน สปฺปาเย อาวาสาทิเก สตฺต เสเวยฺย. ตตฺถ ภสฺสสปฺปายํ นาม ทสกถาวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ, ตมฺปิ มตฺตาย ภาสิตพฺพํ. เอวฺหิ ปฏิปชฺชโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สตฺต อสปฺปาเย วชฺเชตฺวา สตฺต สปฺปาเย เสวนวเสน ปฏิปชฺชนฺตสฺส นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺส.
๘๘๘-๙. เยน ¶ วินา อปฺปนาย กุสโล น โหติ, โส ทสวิโธ วิธิ, อปฺปนาโกสลฺลํ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา าณํ คนฺถวิตฺถารภเยน อิธ น ทสฺสิตํ, อตฺถิเกน ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๑.๖๐) คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, เอวฺหิ สมฺปาทยโต อปฺปนาโกสลฺลํ อปฺปนา สมฺปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ.
๘๙๐-๒. สาติ อปฺปนา. เอวฺหีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, ยสฺมา านเมตํ น วิชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนุทฺธตาทิวเสน ปวตฺติอาการํ สลฺลกฺขยํ อุปธาเรนฺโต สมตํ วีริยสฺเสว วีริยสฺส สมาธินา สมตํเยว โยชเยถ, กถํ ปน โยชเยถาติ อาห ‘‘อีสกมฺปี’’ติอาทิ. ตตฺถ ลยนฺติ ลีนภาวํ, สงฺโกจนฺติ อตฺโถ. ยนฺตนฺติ คจฺฉนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว สมภาวายาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา สมเมว ปวตฺตเย’’ติ. ตํ มานสนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๙๔-๙. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน วีริยสมตาโยชนวเสน, ปฏิปนฺนภาวนามานสํ ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ปนวเสน นิมิตฺตาภิมุขํ ปฏิปาทยโต ตสฺส โยคิโน. สมิชฺฌิสฺสตีติ อุปฺปชฺชิสฺสติ ¶ . ปถวีกสิณนฺติ ปถวีติ ภาวนาวเสน อุปฏฺิตํ ตเทว ปฏิภาคนิมิตฺตํ. ชวนานีติ กามรูปาวจรชวนานิ. เตนาห ‘‘เอกํ ตุ รูปาวจริกํ ภเว’’ติ. อฺเหีติ ปากติเกหิ กามาวจรจิตฺเตหิ. พลวตราติ ภาวนาพเลน ปฏุตรภาวปฺปตฺติยา อจฺจนฺตพลวนฺโต. ปริกมฺโมปจารโตติ ปริกมฺมตฺตา, อุปจารตฺตา จ. ตตฺถ ปริกมฺมตฺตาติ ปฏิสงฺขรณตฺตา. อุปจารตฺตาติ ยถา คามาทีนํ อาสนฺนเทโส ‘‘คามูปจาโร, นครูปจาโร’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อปฺปนาย อาสนฺนตฺตา สมีปจาริตฺตา. อุปจารานิ ¶ อปฺปนํ อุเปจฺจ จรนฺตีติ กตฺวา. อปฺปนายานุโลมตฺตาติ นานาวชฺชนวีถิยํ ปริกมฺมโตปิ ลหุกํ อปฺปนานิปฺผาทกวเสน, คุณวเสน วา อปฺปนาย อนุกูลตฺตา. เอตฺถาติ เอเตสุ ปริกมฺโมปจารานุโลมสฺิเตสุ. สพฺพนฺติมํ ตติยํ, จตุตฺถํ วา โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ ปริตฺตโคตฺตสฺส อภิภวนโต, มหคฺคตโคตฺตสฺส ภาวนโต จ.
๙๐๐-๓. อวิเสเสน สพฺเพสํ สพฺพา สมฺาติ ปเม นเย คหิตาคหณํ โหตีติ อาห ‘‘คหิตาคหเณนา’’ติอาทิ. เอเกกสฺส คหิตนามํ อิตเรสํ อคฺคหณโต, เอเกกนามวเสน คหิตสฺส อิตรนามวเสน อคฺคหณโต วา นานาวชฺชนปริกมฺมเมว ปริกมฺมนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปมํ อุปจารํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุตฺถํ ปฺจมํ วาติ วา-สทฺโท อนิยโม, โส ปน ขิปฺปาภิฺทนฺธาภิฺวเสน เวทิตพฺโพ. ขิปฺปาภิฺสฺส หิ จตุตฺถํ อปฺเปติ, ทนฺธาภิฺสฺส ปฺจมํ. ตโต ปรนฺติ ปฺจมโต ปรํ. เตนาห ‘‘ฉฏฺเ วา’’ติอาทิ. กสฺมา น ชายตีติ อาห ‘‘อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺสา’’ติ. จิตฺตนิยามวเสน หิ อุปฺปชฺชิตพฺเพสุ สตฺตสุ ชวเนสุ ฉฏฺสตฺตมชวนวารคฬนฏฺานภูตตฺตา ภวงฺคสฺส อาสนฺนํ ชวนํ ปตติ. ตาวเทติ ตาวเทว. ฉฏฺํ, สตฺตมํ วา ชวนํ ปตนฺตํ วิย โหติ ปริกฺขีณชวนตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๙๐๔-๖. อถ กิเมตํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺเ สตฺตเม วาปิ อปฺปนา น ชายตี’’ติ? อาภิธมฺมิกโคทตฺตตฺเถโร หิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๒) อิมํ สุตฺตํ วตฺวา ยถา อลทฺธาเสวนํ ปมชวนํ โคตฺรภุํ น อุปฺปาเทติ, ลทฺธาเสวนํ ¶ ปน พลวภาวโต ทุติยํ, ตติยํ วา โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติ, เอวํ ลทฺธาเสวนตาย พลวภาวโต ฉฏฺํ, สตฺตมมฺปิ วา อปฺเปตีติ ฉฏฺํ, สตฺตมมฺปิ วา อปฺปนา โหตีติ วทตี’’ติ อิมํ โจทนํ มนสิ นิธาย เถรสฺส ตํ มตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาวุตฺตมตเมว ปติฏฺาเปตุํ ‘‘ปุริเมหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปริยนฺเต ¶ าตุํ เนว สกฺโกตีติ ปปาเต เอว ปตตีติ อธิปฺปาโย. อปฺเปตุํ น สกฺโกตีติ ปติฏฺาตุํ อปฺปนาวเสน อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกติ. น เจตฺถ ‘‘ปุริมา ปุริมา’’ติอาทิสุตฺตปทํ สาธกํ อาเสวนปจฺจยลาภสฺส พลวภาเว อเนกนฺติกตฺตา. ตถา หิ อลทฺธาเสวนาปิ ปมเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียา โหติ, ลทฺธาเสวนา ทุติยเจตนา ยาว ฉฏฺเจตนา อปราปริยเวทนียา, ตสฺมา ลทฺธาเสวเนปิ ฉฏฺสตฺตเม อปฺปนา น โหติ อาสนฺนภวงฺคตาย ทุพฺพลตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ กถํ สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยา โหติ? นายํ วิเสโส, อาเสวนปจฺจยลาเภน พลวปฺปตฺติยา, กิฺจรหิ กิริยาวตฺถาวิเสสโต. กิริยาวตฺถา หิ อารมฺภมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธา. ตตฺถ ปริโยสานาวตฺถาย สนฺนิฏฺาปกเจตนาภาเวน อุปปชฺชเวทนียาทิตา โหติ, น พลวภาเวนาติ อาจริยา.
๙๐๗. เอก…เป… ปนาติ อยํ อปฺปนา เอกจิตฺตกฺขณาเยว เอกวารเมว อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, น สมาปตฺติวีถิยํ วิย ยถิจฺฉกํ ปวตฺตติ. สตฺตสุ หิ าเนสุ กาลปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, ปมปฺปนายํ, โลกิยาภิฺาสุ, จตูสุ มคฺเคสุ, มคฺคานนฺตเร ผเล, รูปารูปภเวสุ ภวงฺคฏฺาเน นิโรธสฺส ปจฺจเย เนวสฺานาสฺายตเน นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ผลสมาปตฺติยนฺติ. เอเตสุ หิ กตฺถจิ อติอิตฺตรา, กตฺถจิ อปฺปมาณา จิตฺตกฺขณา โหนฺติ, กตฺถจิ สมฺปุณฺณชวนวีถิ ¶ อทฺธา ลพฺภติ. ตถา หิ มคฺคานนฺตรํ ผลํ ติณฺณํ อุปริ น โหติ, นิโรธสฺส ปจฺจโย เนวสฺานาสฺายตนํ ทฺวินฺนํ อุปริ น โหติ, รูปารูปภเวสุ ภวงฺคสฺส ปริมาณํ นตฺถิ, เสเสสุ ปน จตูสุ าเนสุ เอกเมว จิตฺตนฺติ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกาเยว อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพา.
๙๐๘. ปจฺจเวกฺขณเหตุกนฺติ ปจฺจเวกฺขณเหตุํ กตฺวา. นนุ จ ปจฺจเวกฺขณํ อาวชฺชนาทีหิ, น ปน เตน อาวชฺชนาทิ, ตสฺมา กถํ ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ โหตีติ ยุชฺชติ? นายํ โทโส ภวนกิริยาย ปจฺจเวกฺขณเหตุกตฺตา. น หิ อสติ ปจฺจเวกฺขเณ สา โหติ นิโรธสฺส ปจฺจยภูตฌานนฺตรมิว, สติ ปน ปจฺจเวกฺขเณ สา โหติ, ตสฺมา อนฺวยพฺยติเรกวเสน ลพฺภติ. ตสฺสา ปจฺจเวกฺขณเหตุกตาติ น น ยุชฺชติ ‘‘ปจฺจเวกฺขณเหตุก’’นฺติ วจนํ. ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ อาวชฺชนนฺติ วา สมฺพนฺโธ. อาวชฺชนฺหิ ปจฺจเวกฺขณาณานํ อนนฺตรปจฺจยภาเวน การณํ โหติ.
๙๑๑-๓. นานาวิสยลุทฺธสฺส ¶ , อิโต จิโต จ ภมนฺตสฺส เจตโสติ สมฺพนฺโธ. สมาธาเนวาติ สมาธานา เอว, สมาธานกรณโตติ อตฺโถ. ปาโมชฺชภาวโตติ ปาโมชฺเชน สมานโยคกฺขมตาย ตสฺสา ตพฺภาววุตฺติตฺตา. อถ วา พฺยาปาเทน ฆฏฺฏิยมานสฺส จิตฺตสฺส ปมุทิตภาวกรณโต ปีติเยว ‘‘ปาโมชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส ภาโว, ตสฺมา ปาโมชฺชสภาวตฺตาติ อตฺโถ. สีตลตฺตสภาวโตติ พฺยาปาทคฺคินา สนฺตาปิยมานสฺส จิตฺตสฺส นิพฺพาปนวเสน สีตลตฺตสภาวตฺตา.
๙๑๔-๖. สวิปฺผาริกภาเวนาติ โยนิโส สงฺกปฺปวเสน กามวิตกฺกาทึ มทฺทิตฺวา ปวตฺตนโต สวิปฺผาริกสภาเวน. เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโตติ เอตฺถ เนกฺขมฺม-คฺคหเณน พฺรหฺมวิหารวชฺชํ ¶ ปมชฺฌานํ คหิตํ. อาทิ-สทฺเทน ตีสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ปมชฺฌานํ คหิตนฺติ วทนฺติ. อวูปสนฺตภาวสฺสาติ อุทฺธจฺจสฺส สรูปกถเนน ตํสหวตฺติโน อนุตาปสภาวสฺส กุกฺกุจฺจสฺสาปิ สรูปํ กถิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา สยฺเจวาติสนฺตโตติ อุทฺธจฺจปฏิปกฺขสภาววจเนน กุกฺกุจฺจปฏิปกฺโข ปีติภาโวปิ. เตนาห ‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยสฺสา’’ติ. มติยา อนุรูปตฺตาติ ปฺาย อนุรูปตฺตา. ตถา จ วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘วิจาโร วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข อารมฺมเณ อนุมชฺชนวเสน ปฺาปติรูปกสภาวตฺตา’’ติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปีติยา อนุรูปตฺตา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, ตสฺส จ วิจาโร อนุมชฺชนสภาววนฺตตาย ปีติ วิย อารมฺมเณ อนิวตฺตนฺโต โอคาเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปีติยา อนุรูปตฺตา สนฺเทหสภาวตฺตา อารมฺมณํ อนชฺโฌคาเหตฺวา ปวตฺตมานาย วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโขติ อตฺถํ วทนฺติ.
๙๑๗. ติวิธกลฺยาณนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณตาสงฺขาตาหิ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทีหิ ติวิธกลฺยาณตาหิ ยุตฺตํ. ยถาห ‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘). ตตฺถ ปุพฺพภาคปฏิปทาวเสน ฌานสฺส ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม, สา ปน ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติ. วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนา อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม. สา ปนายํ วิเสสโต ฌานสฺส ิติกฺขเณ ลพฺภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติ. ตตฺถ ¶ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนา สมฺปหํสนา ¶ นาม. สา ฌานสฺส โอสานกฺขเณ ปากฏา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติ.
อภยคิริวาสิโน ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๕) เอวํ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทิเก วณฺเณนฺติ, ตํ อยุตฺตํ. เอวฺหิ สติ อฌานธมฺเมหิ ฌานธมฺมสฺส คุณสํกิตฺตนํ นาม กตํ โหติ. น หิ ภูมนฺตรํ ภูมนฺตรปริยาปนฺนํ โหติ, อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติอาทีหิ อุเปกฺขานุพฺรูหนาทโย จ เวทิตพฺพา. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ภควตา ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺตรฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตฺจ าเณน สมฺปหํสิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘). เอตฺถ หิ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, เอกคฺคตาย จ สิขปฺปตฺติยา ตทนุคุณเอกตฺตคตํ สสมฺปยุตฺตมปฺปนาจิตฺตํ, ตสฺเสว ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนาทิ ปกฺขนฺตรํ วุจฺจติ.
ทสลกฺขณสํยุตนฺติ ‘‘อาทิมฺหิ ตีณิ ลกฺขณานิ, มชฺเฌ ตีณิ, ปริโยสาเน จตฺตารี’’ติ เอวํ ทสปริมาเณหิ อปฺปนาย ลกฺขิตพฺพภาเวน ลกฺขณสงฺขาเตหิ ปริปนฺถโต วิสุทฺธิฌานาทีหิ สํยุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ¶ ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ, ยฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ, ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ ปมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ.
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ ¶ , เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ, ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ ปมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ.
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา, ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ ปมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘).
เอตฺถ จ โคตฺรภุจิตฺตสฺส นานาวชฺชนวีถิยํ อุปฺปชฺชนารหปริปนฺถโต วิสุชฺฌนโต ตทาคมนวเสน ฌานจิตฺตสฺส วิสุชฺฌนาการํ สนฺธาย ‘‘โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. โคตฺรภุจิตฺตสฺเสว ตถา วิสุทฺธตฺตา ¶ อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา เอกตฺตนเยน มชฺฌิมสมถนิมิตฺตสงฺขาตํ สมปฺปวตฺตํ อปฺปนาสมาธิปฏิปชฺชนํ สนฺธาย ‘‘วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ขีรสฺเสว ทธิภาวาภาเวปิ ตเทว ขีรํ ทธิสมฺปนฺนนฺติอาทีสุ วิย โคตฺรภุจิตฺตสฺส อปฺปนาภาวาภาเวปิ เอกสนฺตติปริณามูปคมนวเสน ตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตอนฺตทฺวยานุปคมเนน มชฺฌิมํ ปจฺจนีกวูปสมนโต ยถา สมถสงฺขาตํ โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต นิมิตฺตภูตํ อปฺปนาสมาธึ ปฏิปชฺชติ นาม, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา ปน สมาหิตภาวูปคมเนน เอกตฺตนยวเสเนว ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ สนฺธาย ‘‘ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตี’’ติ วุตฺตํ. เอกตฺตนยฺหิ วินา โคตฺรภุสฺส อปฺปนาปกฺขนฺทนํ นตฺถิ. เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการสฺส อิธ นิพฺพตฺติยา ฌานํ อุปฺปาทกฺขเณ ติวิธลกฺขณสมฺปนฺนํ นาม. ยถา หิ โลกิยวิปสฺสนาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา โลกุตฺตรมคฺโค ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสธเน พฺยาปารากรณโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขากิจฺจวเสน ปุคฺคลสฺส อชฺฌุเปกฺขนโต วุตฺตํ ‘‘วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ. อปฺปนาสมาธิภาวูปคมเนน สมถวิปฺปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารากรณโต วุตฺตํ ‘‘สมถปฏิปนฺนํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ.
เอวํ ¶ สมถปฏิปนฺนภาวโตเยว ปุพฺเพ ‘‘กถํ นุ โข กิเลสสํสคฺคํ ปชเหยฺย’’นฺติ ปฏิปนฺนสฺส อิทานิ สมถปฏิปตฺติยา ตสฺส ปหีนตฺตา ปาปมิตฺตสํสคฺคํ ปหาย เอกสฺส วิหรโต สปฺปุริสสฺส วิย เอกตฺเตน อุปฏฺิตสฺส ฌานจิตฺตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน พฺยาปารากรณํ สนฺธาย ‘‘เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน ฌานํ มชฺเฌ ติวิธลกฺขณสมฺปนฺนํ นาม โหติ. ปุพฺพภาคปฺปวตฺตปาริหาริยาเณน จิตฺตสฺส สํกิเลสโวทานกรธมฺเมสุ ¶ อาทีนวานิสํสํ ทิสฺวา ยถา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อฺมฺานติวตฺตนํ โหติ, ตถา ภาวนาย สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสน อนุพฺรูหิเต จิตฺเต สมาธิปฺาสงฺขาตยุคนทฺธธมฺมานํ อฺมฺานติวตฺติยา ปวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ. สทฺธาปฺจมกานํ อินฺทฺริยานํ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติวเสน เอกรสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ. เตสํ อนติวตฺตนสมฺปหํสนานํ อนุรูปวเสน อลีนํ อนุทฺธตํ หุตฺวา วีริยสฺส ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํ. ยา ปนสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, อุปฺปาทโต ปฏฺาย ิติปริโยสานานํ อาเสวนปจฺจยภาววเสน ปวตฺตากาโร, ตํ สนฺธาย ‘‘อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจวเสน ฌานปริโยสาเน จตูหิ ลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
๙๑๙-๒๐. วิโสเธตฺวาน ปาปเกติ ปาริปนฺถิเก ธมฺเม วิเสเสน โสเธตฺวา สยํ ปหานมตฺเต อฏฺตฺวา อติสยปฺปหานวเสน ปุน โสเธตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตภาวนเวปุลฺลนฺติ สมาธิภาวนาย วิปุลภาวํ. ยถา หิ ภาวนาวเสน นิมิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ, เอวมสฺส ภาวนาวเสน วฑฺฒนมฺปิ, ตสฺมา เอกงฺคุลาทิวเสน นิมิตฺตํ วฑฺฒยนฺตสฺส ปุนปฺปุนํ พหุลีกาเรน ฌานภาวนาปิ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ, อภิฺาวเสน จ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ…เป… วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติ.
๙๒๑-๓. วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเววาติ วฑฺฒนฏฺานานิ ทฺเวเยว. ทฺวีสุ าเนสุ อวสฺสํ เอกตฺตํ วฑฺเฒตพฺพนฺติ อาจริยา. ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺสาติ อตฺโถ. ตตฺราติ ¶ วา ทฺวีสุ ภูมีสุ. กสิตพฺพํ…เป… ยถิจฺฉกนฺติ ยถา นาม กสฺสโก กสิตพฺพฏฺานํ นงฺคเลน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺเฉทพฺภนฺตรํ กสิตุํ ตํ านํ ปริจฺฉินฺทติ, เอวเมวํ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลติวงฺคุลจตุรงฺคุลมตฺตํ ¶ มนสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺเฉทํ วฑฺเฒตพฺพํ. ตโต วิทตฺถิรตนปฺปมุขปริเวณวิหารสีมานํ, คามนิคมชนปทรชฺชสมุทฺทสีมานฺจ ปริจฺเฉทวเสน วฑฺฒยนฺเตน จกฺกวาฬปริจฺเฉทํ กตฺวา วา ตโต วาปิ อุตฺตริ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วฑฺเฒตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถิจฺฉกํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติ. อปริจฺฉินฺทิตฺวา ปน น วฑฺเฒตพฺพํ. น หิ อปริจฺเฉเท ภาวนา ปวตฺตติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘สนฺตเก โน อนนฺตเก’’ติ. เอวํ วฑฺฒิตฺจ ตํ นิมิตฺตํ วฑฺฒิตวฑฺฒิตฏฺาเน ปถวิยา อุกฺกูลวิกูลนทีวิทุคฺคปพฺพตวิสเมสุ สงฺกุสตสมพฺภาหตํ อุสภจมฺมํ วิย โหติ.
๙๒๔-๖. ตสฺมึ ปน นิมิตฺเต ปตฺตปมชฺฌาเนน อาทิกมฺมิเกน อิทาเนว ทุติยชฺฌานาทิอธิคมาย อุสฺสาหํ อกตฺวา ตสฺมึเยว ปมชฺฌาเน ปฺจหากาเรหิ สุจิณฺณวสินา ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุจิณฺโณ วโส วสิภาโว เอเตนาติ สุจิณฺณวสินา, สุฏฺุ อาเสวิตวสินาติ อตฺโถ. กตมา ตา วสิโย, ยาสํ วเสนายํ ปฺจหากาเรหิ สุจิณฺณวสีติ อาห ‘‘อาวชฺชน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อาวชฺชนนฺติ น อาวชฺชนมตฺตเมว อธิปฺเปตํ อาวชฺชนวสิตาย อธิปฺเปตตฺตา. อาวชฺชนาย ปน อุปฺปนฺนาย ชวเนหิปิ ภวิตพฺพํ. ตานิ จ โข อาวชฺชนกปฺปรตาย จิตฺตาภินีหารสฺส ยถาวชฺชิตวเสน โหนฺติ. อธิคเมน สมํ, สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส สมฺมา อาปชฺชนํ ปฏิปชฺชนํ สมาปตฺติ. อภิภุยฺย ปนํ, อธิฏฺานํ วิยาติ วา อธิฏฺานํ. วสิตาติ เอเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ยถารุจิ ปวตฺติโย ¶ , ยตฺถิจฺฉกํ, ยทิจฺฉกํ, ยาวติจฺฉกํ ปวตฺติตุํ สมตฺถภาโว.
ตตฺถ ปมชฺฌานโต วุฏฺาย ปมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต ทฺเว ภวงฺคานิ, ตโต ปุน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปฺจสุ ฌานงฺเคสุ ปฏิปาฏิยา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สมตฺถภาโว, ตตฺถ อทนฺธายิตตฺตํ อาวชฺชนวสิตา นาม. สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชิตุํ สมตฺถตา สมาปชฺชนวสิตา นาม. อยฺจ มตฺถกปฺปตฺตา อาวชฺชนสมาปชฺชนา สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยกาลธมฺมเทสนาทีสุ ลพฺภติ. ธมฺมเสนาปติสฺส ยกฺเขน สีเส ปหารทานสมเย, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นนฺโทปนนฺททมนสมเย วา ลพฺภติ, อฺตฺถ ปน ตโต ทนฺธาเยว, เสตุ วิย สีฆโสตาย นทิยา โอฆํ ภวงฺคเวคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ¶ ฌานํ เปตุํ สมตฺถตา, ภวงฺคปาตโต รกฺขณโยคฺยตา อธิฏฺานวสิตา นาม. ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อติกฺกมิตุํ อทตฺวา ฌานโต วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นาม.
อถ วา ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อุปริ คนฺตุํ อทตฺวา ปนสมตฺถตา อธิฏฺานวสิตา นาม. ปริจฺฉินฺนกาลโต อนฺโต อวุฏฺหิตฺวา ยถากาลวเสเนว วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นาม. อถ วา วุตฺตนเยเนว ปริจฺฉินฺนกาลโต อนูนํ กตฺวา สมาปตฺตึ เปตุํ สมตฺถตาว อธิฏฺานวสิตา นาม. กาลปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา วุฏฺิตสฺสปิ นิทฺทาลุกสฺส ปฏิพุชฺฌิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิทฺโทกฺกมนํ วิย วุฏฺิตสมาปตฺติเมว ปุนปฺปุนํ อสมาปชฺชิตฺวา วุฏฺานสมตฺถตา, ตตฺถ อาลยากรณโยคฺยตา จ วุฏฺานวสิตา นาม.
ปจฺจเวกฺขณวสิตา ¶ ปน อาวชฺชนวสิตาย เอว สงฺคหิตา. ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ เตสํ เตสํ ฌานงฺคานํ อาวชฺชนานนฺตรํ ปวตฺตานิ, ตสฺมา ยทคฺเคน อาวชฺชนวสิยา สิทฺธิ, ตทคฺเคน ปจฺจเวกฺขณวสิตา สิทฺธาติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ฌานงฺคานํ อปากฏภาเวปิ เตสุ นิรนฺตรํ อาวชฺชนาย ปวตฺตนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, เตสํ ยถาสภาวปจฺจเวกฺขณวเสน ชวนปฺปวตฺตนสมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นาม. อถ วา สติปิ สตฺตนฺนํ ชวนานํ ปวตฺติยํ นิรนฺตรํ อาวชฺชนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, วสิตาพเลน สตฺตมชวนํ อปฺปตฺวา จตุปฺจชวเนเหว ปจฺจเวกฺขณสมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นาม. อถ วา าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิ ปจฺจเวกฺขิตุํ อสมตฺถภาเวปิ ‘‘ปจฺจเวกฺขิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนอาวชฺชนานนฺตรเมว ภวงฺเคสุ กาลํ อวีตินาเมตฺวา สีฆเมว อาวชฺชิตุํ สมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, วสิตาพเลน, ปจฺจเวกฺขณพเลน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ ปจฺจเวกฺขิตุํ สมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นามาติ วทนฺติ. ยสฺมา ปเนตา ยถาวุตฺตนิยาเมน ปุนปฺปุนํ อาวชฺชนาทินา สาเธตพฺพา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อาวชฺชิตฺวา’’ติอาทิ.
๙๒๗. อิเมสุ ปน อาทิกมฺมิเกน สมาปชฺชนพหุเลเนว ภวิตพฺพํ, น ปจฺจเวกฺขณพหุเลน. ปจฺจเวกฺขณพหุลสฺส หิ ฌานงฺคานิ ถูลานิ ทุพฺพลานิ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, อถสฺส ตานิ เอว อุปฏฺิตตฺตา อุปริ อุสฺสุกฺกนาย ปจฺจยตํ นาปชฺชนฺติ, โส อปฺปคุเณ ฌาเน อุสฺสุกฺกมาโน ปมชฺฌานาว ปริหายติ, น จ สกฺโกติ ทุติยํ อธิคนฺตุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปเม ¶ อวสิปฺปตฺเต’’ติอาทิ. อุภโต ภฏฺโติ ปุน ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘อิเธกจฺโจ ¶ ภิกฺขุ พาโล อพฺยตฺโต อเขตฺตฺู อกุสโล วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส ตํ นิมิตฺตํ นาเสวติ, น ภาเวติ, น พหุลึ กโรติ, น สฺวาธิฏฺิตํ อธิฏฺาติ. ตสฺส เอวํ โหติ ‘ยํนูนาหํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, โส น สกฺโกติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ตสฺส เอวํ โหติ ‘ยํนูนาหํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, โส น สกฺโกติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุภโต ภฏฺโ อุภโต ปริหีโน’’ติ (อ. นิ. ๙.๓๕).
๙๒๘-๓๑. กามสฺสหคตา…เป… จรนฺตีติ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สฺา เจว มนสิการา จ สมุทาจรนฺติ. สฺาสีเสน เจตฺถ ตํสหคโต จิตฺตุปฺปาโท คหิโต, มนกฺการ-คฺคหเณน อาวชฺชนนฺติ ทฏฺพฺพํ. กามานุปกฺขนฺทานํ สฺามนสิการานํ วเสน หานํ ปริหานึ ภชตีติ หานภาคิยํ. เกจิ ปน ‘‘สํกิเลสนฺติ หานภาคิโย ธมฺโม’ติ (วิภ. ๘๒๘) วจนโต หานภาคิยา กามสฺาทิกาติ เตหิ ปริหาปิยมานํ ฌานมฺปิ การณูปจาเรน หานภาคิยํ นามา’’ติ วทนฺติ. ตทนุธมฺมตา สตีติ ตสฺเสว ฌานสฺส อนุธมฺมตา อารมฺมณวเสน ตทนุคตา สติปติรูปกา นิกนฺติ. อตกฺกสหิตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ ปตฺตุกามสฺส ตํ สนฺตโต, มนสิ กโรโต อารมฺมณวเสน ตํสหคตา. วิเสสภาคิยนฺติ วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส ปทฏฺานตาย ตํ ภชตีติ ¶ วิเสสภาคิยํ. นิพฺพิทาสํยุตาติ วิปสฺสนารมฺมณา.
๙๓๒-๕. ปคุณโตติ วสิตปฺปตฺตโต. อาสนฺนากุสลาริกาติ นีวรณปฺปหานสฺส ตํปมตาย อาสนฺนนีวรณปจฺจตฺถิกา. ถูลํ นาม วิปุลมฺปิ เผคฺคุ วิย สุขภฺชนียนฺติ อาห ‘‘ถูลตฺตา…เป… ทุพฺพลา’’ติ. ตโตติ ทุติยชฺฌานโต. ทุพฺพลานิ องฺคานิ อิมิสฺสาติ องฺคทุพฺพลา. สนฺตโต จินฺตยิตฺวาติ ปมชฺฌาเน วิย โอฬาริกงฺคานํ อภาวโต, สนฺตธมฺมสมงฺคิตาย ¶ จ สนฺตนฺติ เอวํ สนฺตวเสน มนสิ กตฺวา. กิฺจาปิ หิ เย ธมฺมา ทุติยชฺฌาเน ปีติสุขาทโย, เต ปมชฺฌาเนปิ สนฺติ, เตหิ ปน เต สนฺตตรา, ปณีตตรา จ โหนฺติ. นิกนฺตินฺติ นิกามนํ อเปกฺขนฺติ อตฺโถ. ปริยาทายาติ เขเปตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถ.
๙๔๓-๔. สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนสงฺขาตาย สทฺธาย โยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, กสฺมา อิทเมว ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตสฺมา สติปิ สทฺธาย ตํ สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน วิตกฺกวิจารกฺโขภาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, ตสฺมา พลวสทฺธาย สมนฺนาคตตฺตา อิทเมว ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตํ. อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ. ตีณิ องฺคานิ อิมสฺสาติ ติวงฺคิกํ. เสสนฺติ ปีติอาทีนํ อฺเหิ พลวภาโว, ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ชวนานํ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุภาโว, ฉฏฺเ สตฺตเม วา อปฺปนายานุปฺปตฺติ เอกจิตฺตกฺขณตา, ตโต ภวงฺคปาโต, ปุน ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนํ, ตโต ฌานปจฺจเวกฺขณนฺติ อิทํ สพฺพํ ¶ วุตฺตาวเสสํ เหฏฺา ปมชฺฌาเน วุตฺตนเยเนว สมุปลกฺขิตพฺพํ.
๙๔๘-๙. ปิยโตติ กามยโต. อุปฺปิลาปนนฺติ กามฺจายํ ปริคฺคเหสุ อปริจฺจตฺตเปมสฺส อนาทีนวทสฺสิโน ตณฺหาสหคตาย ปีติยา ปวตฺติอากาโร, อิธ จ ทุติยชฺฌานปีติ อธิปฺเปตา, ตถาปิ สพฺพโส ปีติยํ อวิรตฺตสฺสาปิ อนุพนฺเธยฺยาติ อุปฺปิลาปนํ อิธ อาทีนววเสน วุตฺตํ. อถ วา ทุติยชฺฌานสฺเสว ตติยชฺฌานํ วิย อหุตฺวา อุปฺปิลาปนากาเรน ปวตฺติ อุปฺปิลาปนํ วิยาติ อุปฺปิลาปนนฺติ วุตฺตํ. ตติยํ สนฺตโต ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๙๕๗-๘. สติยา สมฺปชฺเน สมฺปนฺนนฺติ สรณลกฺขณาย สติยา, อสมฺโมหลกฺขเณน สมฺปชฺเน จ สมฺปนฺนํ. กามํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ สติสมฺปชฺํ อตฺถิ, น หิ มุฏฺสฺสติสฺส, อสมฺปชานโต จ อุปจารมตฺตมฺปิ สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา, เยภุยฺเยน ปน อวิปฺปโยคีภาเวน ปวตฺตมาเนสุ ปีติสุเขสุ ปีติสงฺขาตสฺส โอฬาริกงฺคสฺส ปหาเน สุขุมตาย อิธ สาติสโย สติสมฺปชฺพฺยาปาโรติ อิเธว สติสมฺปชฺสมฺปนฺนตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอกงฺคหีนนฺติ ¶ ปีติยา ปหีนภาเวน เอกงฺควิปฺปหีนํ. สา ปเนสา ทุติยชฺฌานสฺส วิตกฺกวิจารา วิย อปฺปนากฺขเณเยว ปหียติ. เตนสฺส สา ‘‘ปหานงฺค’’นฺติ วุจฺจติ.
๙๗๒. โสมนสฺสสฺส ปหีนตฺตา อาห ‘‘เอกงฺควิปฺปหีน’’นฺติ. ตฺจ ปน โสมนสฺสํ เอกวีถิยํ ปุริมชวเนสุเยว ปหียติ.
๙๗๔. ปุริมชฺฌาเนสุ ปริกมฺมาทิวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรชวนานํ เอกสทิสตฺตา อิธ ลพฺภมานํ กฺจิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาเสวนํ น โหตีติ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ¶ – ยสฺมา ปทนฺตรสงฺคหิตสฺส อตฺตโน สภาวคฺคาหาปนสงฺขาตอาเสวนปจฺจยตฺตาภาวโต สุขเวทนา อุเปกฺขาเวทนาย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ, จตุตฺถชฺฌาเนว อุเปกฺขาเวทนาย ภวิตพฺพํ สาติสยํ สุขวิราคภาวนตฺตา, ตสฺมา อิธ อปฺปนาวีถิยํ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตชวเนเหว ภวิตพฺพนฺติ.
๙๗๖. เอวํ จตุกฺกนยวเสน ฌานปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฺจกนยมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ จตุกฺกนเย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวิธา ปน กตฺวานาติ วิตกฺกวิจารานํ วิสุํ วิสุํ ปหานงฺควเสน คณนโต ทฺวิธา กตฺวา. ทุติยํ ตติยํ กตนฺติ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารนฺติ เอวํ ทุติยชฺฌานฺเจว ตติยชฺฌานฺจ กตํ อภิธมฺเมติ อธิปฺปาโย. สุตฺตนฺเตสุ หิ ปฺจกนโย สรูปโต น คหิโต, กสฺมา ปน อภิธมฺเม คหิโตติ? ปุคฺคลชฺฌาสยโต, สนฺนิสินฺนเทวปริสาย หิ เยสํ ปมชฺฌาเน วิตกฺโก เอว โอฬาริกโต อุปฏฺาติ, อิตเร สนฺตโต, เตสํ จตุรงฺคิกํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ทุติยชฺฌานํ กตฺวา ปฺจกนเยน เทเสสิ. เยสํ วิตกฺกวิจารา โอฬาริกโต อุปฏฺิตา, ตโต เตสํ อวิตกฺกอวิจารํ ติวงฺคิกํ กตฺวา จตุกฺกนเยน เทเสสิ. เยสํ วิตกฺโกว โอฬาริกโต อุปฏฺาติ, เตหิ ตํ อติกฺกมิตฺวา จตุรงฺคิกํ ทุติยชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกา. เยสํ วิตกฺกวิจารา, เตหิ ทฺเวปิ เอกโต อติกฺกมิตฺวา ติวงฺคิกํ ทุติยชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกา.
๙๗๙. อตฺถพฺยฺชนวเสน สุฏฺุ มธุรํ, ตโตเยว วรตรํ วจนํ ยสฺส โสยํ สุมธุรวรตรวจโน. กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ, น หิ เอกมฺปิ น รฺชยติ. อตินิสิต ¶ …เป… นีโยยนฺติ ¶ อติติขิณพุทฺธิปฺปสาเทหิ ชเนหิ เวทนีโย อยํ คนฺโถ, ปริจฺเฉโทติ วา อธิปฺปาโย.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.