📜
๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๙๘๐. เอวํ ปถวีกสิณวเสน จตุกฺกปฺจกชฺฌานานิ ทสฺเสตฺวา ยสฺมา เสสกสิณวเสน นิทฺทิสิยมาเน คนฺถคารโว โหติ, ตสฺมา ตํ สพฺพํ เปตฺวา อรูปาวจรํ วิภาเวตุํ ‘‘รูปารูป’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. รูปารูปมตีเตนาติ รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปุนานูปปตฺติวเสน รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปเคว กามาวจรภวํ. รูปารูปาทิเวทินาติ รูปารูปาทิภูมนฺตรเวทินา.
๙๘๒-๔. ยสฺมา อยํ อรูปาวจรสมาธิ นาม รูปวิราคภาวนา รูปวิราควเสเนว อภินิปฺผาเทตพฺพาว, ตสฺมา ตํ อุปฺปาเทตุกามสฺส รูเป วิรชฺชนาการํ, วิรตฺตมานเสน จ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘รูเป โข’’ติอาทิ อารทฺธํ. ทณฺฑนฏฺเน ทณฺโฑ, มุคฺคราทิ, ปรปีฬนาธิปฺปาเยน ตสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ. อาทิ-สทฺเทน สตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสฺุาทีนํ, อทินฺนาทานาทีนฺจ คหณํ. จกฺขุโรคาทโยติ อาทิ-สทฺเทน โสตโรคาทีนํ. รูเป อาทีนวํ ทิสฺวาติ กรชรูปาทิโอฬาริกรูเป ตนฺนิทานํ โทสํ ทิสฺวา. นิพฺพินฺทมานโสติ วิรตฺตมานโส. อรูปนฺติ อรูปาวจรภาวนํ. ตมฺหา กสิณรูปาติ ตมฺหา ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตา กสิณรูปา. นนุ จายํ รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ ¶ สมติกฺกมตฺถาย ปฏิปชฺชติ ¶ , ปฏิภาคนิมิตฺตฺจ อรูปํ ปณฺณตฺติมตฺตตฺตาติ กถํ ตสฺมา นิพฺพิชฺชตีติ อนุโยคํ สนฺธาย โอปมฺมวเสน ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สูกราภิหโตว สา’’ติ. ยถา หิ วเน สูกเรน ปหตมตฺโต สุนโข ตโต ภีโต รูปทสฺสนเวลายํ ภตฺตปจนอุกฺขลึ ทูรโต ทิสฺวา สูกรปฏิภาคตาย ตสฺสํ สูกราสงฺกํ อุปฺปาเทตฺวา อุตฺรสฺโต ปลายเตว, เอวเมว รูเป นิพฺพินฺทมานโส ตํ อติกฺกมิตุกาโม ตปฺปฏิภาเค กสิณรูเปปิ นิพฺพิชฺชติ, สมติกฺกมิตุกาโมติ อธิปฺปาโย.
๙๘๕-๖. จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมินฺติ เปตฺวา ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ นวสุ ปถวีกสิณาทีสุ อฺตรสฺมึ ปฏิลทฺธจตุตฺถชฺฌาเน. เกจิ ปน อาโลกกสิณมฺปิ เปตฺวา อฏฺสูติ วทนฺติ. ตสฺส ปน ปเน การณํ น ทิสฺสติ. สุฏฺุ จิณฺโณ จริโต อติปฺปคุณิกโต อาวชฺชนาทิลกฺขโณ วสีภาโว เอเตนาติ สุจิณฺณวสี. กโรติ…เป… ยโตติ ยสฺมา อิทํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ มยา นิพฺพินฺทกสิณรูปํ อารมฺมณํ กโรติ. อาสนฺนโสมนสฺสฺจาติ ยโต ตติยชฺฌานสฺส อาสนฺนตาย อาสนฺนโสมนสฺสปจฺจตฺถิกฺจ. ถูลสนฺตวิโมกฺขโตติ สนฺตวิโมกฺขสงฺขาตอรูปชฺฌานโต เอตํ ยโต ถูลํ โอฬาริกํ. อรูปชฺฌานฺหิ เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปนฺติอาทีสุ ‘‘สนฺตวิโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, สนฺตตาสิทฺธิ จสฺส อนุสฺสติโต ทฏฺพฺพา.
๙๘๗-๙๑. จตุตฺเถติ จตุตฺถชฺฌาเน. ปมารุปฺปฺจ สนฺตโต ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ, สนฺตวเสน มนสิ กริตฺวาติ อตฺโถ. สนฺตโต มนสิกรเณเนว เจตฺถ ปณีตโต, สุขุมโต ¶ จ มนสิกาโร สิทฺโธว โหตีติ น เต วิสุํ คหิตา. ปตฺถริตฺวานาติ ปเคว วฑฺฒิตํ, ตทา วฑฺฒนวเสน วา ปตฺถริตฺวา. ปุพฺพกาลวเสน เจตํ วุตฺตํ. เตน นํ อุคฺฆาเฏตฺวา ปจฺฉา น วฑฺฒิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. น หิ ตํ ปจฺฉา วฑฺฒนตฺถาย วายมิยมานมฺปิ วฑฺฒตีติ. เตนาติ กสิณรูเปน.
อิทานิสฺส อุคฺฆาฏนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาโส อิติ วา’’ติอาทึ วตฺวา ปุน ตํ สมตฺเถตุํ ‘‘อุคฺฆาเฏนฺโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุทยวเสน, ปริจฺเฉทผรณวเสน จ อนฺตาภาวโต อนนฺโต. น สํเวลฺเลตีติ กฏสารกกิลฺชาทโย วิย น ปฏิสํหรติ. นาวชฺชนฺโต น เปกฺขนฺโตติ อนาวชฺชนฺโต อนเปกฺขนฺโต. อฺทตฺถุ เตน ผุฏฺโกาสํ วุตฺตนเยน มนสิกโรนฺโตเยวาติ อธิปฺปาโย ¶ . อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตํ กสิณรูปํ สพฺเพน สพฺพํ อมนสิกโรโต, เตน จ ผุฏฺโกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ มนสิกโรโต ยทา ตํ ภาวนานุภาเวน อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺาติ, ตทา โส กสิณํ อุคฺฆาเฏติ นามาติ.
๙๙๒-๕. เอวํ กสิณุคฺฆาฏนวเสน ปฏิลทฺเธ อากาสนิมิตฺเต ปุน ปฏิปชฺชนวิธึ, ยสฺสตฺถาย เยสํ ปฏิปชฺชติ, ตทตฺถสิทฺธฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ นิมิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อากาสสฺส อนิมิตฺตภาเวปิ นิมิตฺเตน ผุฏฺโกาสภาวโต ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ปฺจ…เป… วิกฺขมฺภนฺตีติ นนุ รูปาวจรปมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตานิ, ตโต ปฏฺาย จ น เตสํ ปริยุฏฺานํ อตฺถิ. ยทิ สิยา, ฌานโต ปริหาเยยฺยาติ? สจฺจเมตํ, อิมสฺส ปน ฌานสฺส วณฺณภณนวเสเนตํ วุตฺตํ ยถา อฺตฺถาปิ เหฏฺา ปหีนานํ อุปริ ปหานวจนนฺติ. เย ปน ‘‘สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ อกุสลานํ ปฏิปกฺขาติ กตฺวา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เตหิ ทุติยชฺฌานูปจาราทีสุ นีวรณวิกฺขมฺภนาวจนสฺส ¶ การณํ วตฺตพฺพํ โหติ. ยมฺปิ เจเก วทนฺติ ‘‘สนฺเตว สุขุมานิ รูปาวจรอวิกฺขมฺภนียานิ, ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ. น หิ มหคฺคตกุสเลสุ โลกุตฺตรกุสลํ วิย โอธิโส ปหานํ นาม อตฺถิ. โย ปน รูปาวจเรหิ อรูปานํ อุฬารผลตาทิวิเสโส, โส ภาวนาวิเสเสน สนฺตตรปฺปณีตตรภาเวน เตสุเยว ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อิธาปีติ น เกวลํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน, ‘‘เสสานิ กามาวจรานี’’ติอาทีสุ ปน อิธ ยํ วตฺตพฺพํ อวุตฺตํ, ตํ รูปาวจรชฺฌานนิทฺเทเส วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
๙๙๗-๑๐๐๑. ‘‘ปุน ภาเวตุกาเมนา’’ติ วุตฺเต ปมเมว ปมารุปฺปสฺส ภาวิตตฺตา กึ ภาเวตุกาเมนาติ อนุโยเค ‘‘ทุติยารุปฺปมานส’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘ทุติยารุปฺปมานสํ ภาเวตุกาเมนา’’ติ อิมินา อชฺฌาสเยน. น หิ ปมํ ทุติยารุปฺปํ ภาวิตนฺติ. รูปาวจรชฺฌานํ อนติกฺกมิตฺวา อนธิคนฺตพฺพโต ตํ มนสิการสมุทาจารสฺส หานภาคิยภาวาวหนโต รูปาวจรชฺฌานเมตสฺส ปจฺจตฺถิกนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อาสนฺน…เป… ปจฺจตฺถิกนฺติ จา’’ติ. วีถิปฏิปนฺนาย ภาวนาย อุปรูปริวิเสสาวหภาวโต, ปณีตภาวสิทฺธิโต จ ปมารุปฺปโต ทุติยารุปฺปํ สนฺตตรสภาวนฺติ อาห ‘‘ทุติยารุปฺป…เป… ปนา’’ติ. วกฺขติ หิ ‘‘สุปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธา’’ติ ¶ (อภิธ. ๑๐๔๐). วิฺาณมิจฺเจวํ มนสา กาตพฺพนฺติ วิฺาณํ วิฺาณํ อิจฺเจวํ มนสา กาตพฺพํ, เกวลํ อนนฺตํ อนนฺตนฺติ น มนสิ กาตพฺพํ. เตนาห ‘‘อนนฺตนฺติ…เป… มนสา นิธา’’ติ. อนนฺตํ วิฺาณํ อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ปน มนสิ กาตุํ วฏฺฏติ.
๑๐๐๒-๖. ตสฺมึ ¶ ปน นิมิตฺตสฺมินฺติ ตสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาณสงฺขาเต วิฺาณนิมิตฺเต. วิจาเรนฺตสฺส มานสนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตนฺตสฺส. อากาสผุฏวิฺาเณติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเต ปมารุปฺปวิฺาเณ อารมฺมณภูเต. อปฺเปตีติ อปฺปนาวเสน ปวตฺตติ. สภาวธมฺเมปิ อารมฺมณสมติกฺกมภาวนาวิเสสภาวโต อิทํ อปฺปนาปตฺตํ โหติ จตุตฺถารุปฺปํ วิย. อปฺปนา…เป… นโยวาติ ทุติยารุปฺปชฺฌาเน ปุริมภาเค ตีณิ, จตฺตาริ วา ชวนานิ กามาวจรานิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ. จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา อารุปฺปมานสนฺติอาทินา อปฺปนานโย ปมารุปฺปชฺฌาเน วุตฺตนโยว. ผริตฺวา ปวตฺตวิฺาณนฺติ ปมารุปฺปวิฺาณํ วิฺาณฺจนฺติ วุจฺจตีติ รุฬฺหีสทฺทวเสน วุตฺตภาวเมว ปกาเสตุํ ‘‘วิฺาณา…เป… สิยา’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺเพ อนนฺตสฺส อากาสสฺส อารมฺมณกรณวเสน อนนฺตตาย ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุตฺตนฺติ. ปุน มนสิการวเสน วา อนนฺตตาย ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มนกฺการวเสนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุติยารุปฺปํ ภาเวนฺโต หิ ปมารุปฺปํ อนนฺตโต อนวเสสโต มนสิ กโรนฺโต อนนฺตนฺติ มนสิ กโรติ.
๑๐๑๐. ปมารุปฺปวิฺาณาภาโวติ กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาโส วิย อากาสานฺจายตนํ ปหาย ตสฺส อภาโว มนสิ กาตพฺโพ. กสฺมา ปเนตฺถ ทุติยารุปฺปวิฺาณาภาวํ อมนสิกตฺวา ปมารุปฺปวิฺาณาภาโว มนสิ กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – ตยิทํ อารมฺมณาติกฺกมนวเสน ปตฺตพฺพํ, น ปน องฺคาติกฺกมนวเสน. ตถา จ สติ อารมฺมเณเยว สาติสยํ โทสทสฺสเนน ตํ สมติกฺกมิตพฺพํ, อารมฺมณฺจ ทุติยารุปฺปสฺส ปมารุปฺปเมว, ตสฺมา กสิเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ตพฺพิวิตฺตากาสสฺส วิย ปมารุปฺปวิฺาเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ¶ ตทภาวสฺเสว มนสิกรณํ ยุตฺตนฺติ. อภยคิริวาสิโน ปน ‘‘วิฺาณฺจายตนาภาโวเยว มนสิ กาตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, เต ปน อิเมสํ อารมฺมณาติกฺกมนวเสน ปตฺตพฺพภาวํ อสลฺลกฺเขตฺวา กเถนฺติ. ยทิ สลฺลกฺเขนฺติ, อฺตฺถ โทสํ ทิสฺวา อฺสฺส สมติกฺกเม อติปฺปสงฺคโทสโต น มุจฺจนฺติ.
อถาปิ ¶ วเทยฺยุํ – ‘‘วิฺาณฺจายตนํ สโต สมาปชฺชติ, สโต สมาปชฺชิตฺวา สโต วุฏฺาติ, สโต วุฏฺหิตฺวา ตฺเว วิฺาณํ ภาเวตี’ติ วจนโต วิฺาณฺจายตนาภาโวเยว มนสิ กาตพฺโพ’’ติ, ตยิทํ ปาฬิอตฺถํ วิรุชฺฌิตฺวา คหณวเสน จินฺติตํ. น เหตฺถ ตฺเว วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อธิปฺเปตํ. ยทิ หิ ตํ อธิปฺเปตํ สิยา, วิฺาณฺจายตนนฺติ ตสฺส ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺตฺตา ตฺเวาติ วจเนเนว ปริยตฺตํ, กึ วิฺาณนฺติ วจเนน. อถ สรูปนิทฺเทสตฺถํ วิฺาณวจนํ, เอวํ สติ ตฺเว วิฺาณฺจายตนนฺติ วุตฺตํ สิยา, ตสฺมา วิฺาณนฺติ วจเนน ยํ อารพฺภ วิฺาณฺจายตนํ ปวตฺตํ, ตสฺเสว อากาสานฺจายตนสฺส คหณํ, น อิตรสฺสาติ สุฏฺุ วุตฺตํ.
๑๐๑๑-๒. ปมารุปฺปวิฺาณาภาโวมนสิกาตพฺโพติ วตฺวา มนสิการวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อกตฺวา มนสาติ มนสา อารมฺมณํ อกตฺวา สพฺเพน สพฺพํ ตํ อจินฺเตตฺวา. ‘‘อากาสํ อากาส’’นฺติ มนสิ กโรนฺตสฺส กสิณวิวิตฺตากาสํ วิย ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ, ‘‘สฺุํ สฺุ’’นฺติ วา มนสิ กโรนฺตสฺส วิฺาณวิวิตฺตํ อภาวมตฺตเมว อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘นตฺถี’’ติอาทิ. วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน ทฺวีสุ ปกาเรสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธิ โหตีติ ทสฺเสติ. อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ วา วา-สทฺโท, เตน ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ ¶ อิมสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อนิยโม ปเนตฺถ ติณฺณมฺปิ วิสุํ วิสุํ ปริยายภาวโตว สิทฺโธ. ปริยายสทฺทา หิ วิสุํ วิสุํเยว อตฺถํ สาเธนฺตา ปริยายาติ โลเก นิรุฬฺหา. ยถาหุ –
‘‘ปริยาเยเนว เต ยสฺมา, วทนฺตตฺถํ น สํหตา;
ปริยายตฺถํ ตโต สพฺพํ, ปริยาเยสุ ววตฺถิต’’นฺติ.
๑๐๑๓-๖. ตสฺมึ นิมิตฺเตติ ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อภาวสงฺขาเต ฌานุปฺปตฺติการณภูเต นิมิตฺเต. สติ สนฺติฏฺตีติ อภาวนิมิตฺตารมฺมณา สติ สมฺมา สุปฺปติฏฺิตา หุตฺวา ติฏฺติ. สติสีเสน เจตฺถ อุปจารชฺฌานานุคุณานํ สทฺธาปฺจมานํ อินฺทฺริยานํ สกิจฺจโยคํ ทสฺเสติ. อุปจารชฺฌานํ ปน ‘‘ภิยฺโยปิ สมาธิยติ มานส’’นฺติ อิมินา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กสิณุคฺฆาฏิมา…เป… อภาวเกติ เอวํ ปวตฺตวิฺาณสฺส นตฺถิภาวสงฺขาเต วินาสาภาวเก น ปุเร อภาวาทิเก. อปฺปนานโย ปเนตฺถ ปถวีกสิเณ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อปฺปนาย นโย’’ติอาทิ.
๑๐๑๗-๙. เอวํ ¶ ยํ ตตฺถ อวสิฏฺํ, ตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาสคตวิฺาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปริกมฺมมนกฺกาเร ตสฺมึ อนฺตรหิเตติ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ ปวตฺตปริกมฺมมนสิกาเร อมนสิกรเณน อสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาเณ อนฺตรหิเต, น ปน ขณภงฺควเสน, ฌานปริหานิวเสน วา อนฺตรหิเต. ขณภงฺควเสน หิ อนฺตรธานํ ขเณ ขเณ อุปลพฺภติ. ปริหานิวเสน จ อนฺตรธาเน ปุน ตํ อนุปฺปาเทตฺวา อุตฺตริ าณาธิคโมเยว นตฺถีติ. ตสฺสาปคมมตฺตํว ปสฺสนฺโต วสตีติ ตสฺส ปมารุปฺปสฺส อภาวมตฺตํ ปสฺสนฺโต โส โยคาวจโร วิหรติ. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘สนฺนิปาต’’นฺติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม โกจิ ปุริโส มณฺฑลมาฬาทีสุ ¶ กตฺถจิ เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา สนฺนิปาตกิจฺจาวสาเน อุฏฺาย ปกฺกนฺเตสุ ภิกฺขูสุ ปุน ตํ านํ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต สฺุเมว ปสฺสติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพนฺติ. ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา โส ปุริโส สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา คโต, ตโต สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ อปคเตสุ ตํ านํ เตหิ สฺุเมว ปสฺสติ, น ปน เตสํ กุโตจิ อปคตการณํ, เอวมยํ โยคาวจโร ปุพฺเพ วิฺาณฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปมารุปฺปวิฺาณํ ทิสฺวา นตฺถีติ มนสิกาเรน ตสฺมึ อปคเต ตติยารุปฺปจกฺขุนา ตสฺส นตฺถิภาวเมว ปสฺสติ, น ตสฺส อปคตการณํ วีมํสติ ฌานสฺส ตาทิสาโภคาภาวโตติ.
๑๐๒๐-๔. จตุตฺถา…เป… น จ สนฺตนฺติ ยถา เนวสฺานาสฺายตนจิตฺตํ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สวิเสสํ สนฺตํ, เอวมยํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ น จ สนฺตา ตทภาวโตติ อธิปฺปาโย. จ-สทฺโท ปเนตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ. เตน ‘‘สฺา โรโค, สฺา คณฺโฑ, สฺา สลฺลํ, เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ, ยทิทํ เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ อิมสฺสปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. จตุตฺถํ สนฺตโตติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวเนว สวิเสสํ สนฺตตาย, อสนฺตภาวกรโรคาทิสริกฺขกสฺาวิรหโต จ สนฺตโต ทิสฺวา. ‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’นฺติ อิมินา ภาวนาการํ ทสฺเสติ. วิภงฺเคปิ หิ ตํเยว อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ อยเมว ภาวนากาโร คหิโต. อปเร ปน ‘‘ปาฬิยํ อิมสฺส ภาวนากาโร น คหิโต’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ วทนฺติ, ตตฺถ วตฺตพฺพํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทิโต คเหตพฺพํ.
๑๐๒๗. ตติยารุปฺปสงฺขาตกฺขนฺเธสุ จ จตูสุปิ อารมฺมณภูเตสูติ อธิปฺปาโย.
๑๐๒๙-๓๑. อภาวมตฺตมฺปีติ ¶ ¶ สฺุตมตฺตมฺปิ เอวํ สุขุมมฺปีติ อธิปฺปาโย. สนฺตารมฺมณตายาติ สนฺตํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ สนฺตารมฺมณา, ตพฺภาโว สนฺตารมฺมณตา, ตาย, น ฌานสนฺตตาย. น หิ ตติยารุปฺปสมาปตฺติ จตุตฺถารุปฺปโต สนฺตตรา. โจทโก ยํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, น ตตฺถ อาทีนวทสฺสนํ ภเวยฺย. อสติ จ อาทีนวทสฺสเน น สมติกฺกโม เอว สิยาติ ‘‘สนฺตโต เจ มนกฺกาโร กถฺจ สมติกฺกโม’’ติ อาห. อิตโร ‘‘อนาปชฺชิตุกามตฺตา’’ติอาทินา ปริหารมาห. เตน อาทีนวทสฺสนมฺปิ อตฺเถวาติ ทสฺเสติ. ยสฺมิฺหิ ฌาเน อภิรติ, ตตฺถ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทิปฏิปตฺติยา ภวิตพฺพํ. สา ปนสฺส ตติยารุปฺเป สพฺพโสว นตฺถิ, เกวลํ สฺุภาวโต อารมฺมณกรณมตฺตเมว. ตถา เหส กิฺจาปิ ตํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, อถ ขฺวสฺส ‘‘อหเมตํ อาวชฺชิสฺสามิ, สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ อาโภโค สมนฺนาหาโร น โหติ. กสฺมา? อากิฺจฺายตนโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปณีตตรตาย. ยถา หิ ราชา มหตา ราชานุภาเวน นครวีถิยํ จรนฺโต ทนฺตการาทโย กมฺมกาเร เฉเก อเนกานิ ทนฺตวิกติอาทีนิ สิปฺปานิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห วต เร เฉกา อาจริยา, อีทิสานิ สิปฺปานิ กริสฺสนฺตี’’ติ เอวํ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสติ, น จสฺส เอวํ โหติ ‘‘อโห วตาหมฺปิ รชฺชํ ปหาย เอวรูโป สิปฺปิโก ภเวยฺย’’นฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? รชฺชสิริยา มหานิสํสตาย, โส เตสํ ชีวิตํ ติณายปิ อมฺมาโน เต สมติกฺกมิตฺวา คจฺฉติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
๑๐๓๒. สุขุมํ ปรนฺติ อุกฺกํสโต สุขุมํ, ปมชฺฌานูปจารโต ปฏฺาย หิ ตจฺเฉนฺติยา วิย ปวตฺตมานาย ภาวนาย ¶ อนุกฺกเมน สงฺขารา ตตฺถ อนฺติมโกฏฺาสตํ ปาปิตาติ. ยทิ เอวํ กถํ ภาวนา อตฺตโน กิจฺจํ สาเธติ, นนุ เจสา ตทวตฺถํ ปาปิตา อารมฺมณํ น สมฺมา อุปนิชฺฌายตีติ? นยิทเมว ทฏฺพฺพํ. ภาวนาพเลน สุขุมภาวํ ปาปิตาปิ เจสา อตฺตโน กิจฺเจ ทุพฺพลตฺตํ น ปาปิตา, อถ โข วิปฺผาริกตาภาวํ คมิตา, เตน ตถา สุขุมาปิ อตฺตโน กิจฺเจ น ทุพฺพลา เอวาติ น ตตฺถ ตสฺสา อสามตฺถิยํ โหติ.
๑๐๓๓-๔. ยาย สฺายาติ ยาทิสาย สฺาย สทฺทปฺปวตฺติเหตุภูตาย. โส เนวสฺานาสฺายตนสมงฺคี ปุคฺคโล. เนวสฺี จ นาสฺี โหติ เนวสฺานาสฺาสมงฺคี โหติ. น เกวลํ ตุ สฺาว เอทิสี สุขุมา เนวสฺานาสฺา โหติ, อถ โข ปน เวทนาทโยปิ สุขุมา, เวทนาปิ เนวเวทนานาเวทนา, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํนาจิตฺตํ, ผสฺโสปิ เนวผสฺโสนาผสฺโส ¶ . เอส นโย เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ. สฺาสีเสน ปน ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๓๒, ๓๔๑, ๓๕๗, ๓๕๙; อ. นิ. ๗.๔๔; ๙.๒๔) วิย. นนุ เจตฺถ ยทิ สฺา อตฺถิ, กถํ เนวสฺาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยทิ นตฺถิ, กถํ นาสฺาติ อนุโยคํ สนฺธาย อิมมตฺถํ อุปมาหิ สาเธตุํ ‘‘ปตฺตมกฺขนเตเลนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปตฺตมกฺขณเตเลนาติ อนฺโตวุตฺถตาย ยาคุยา สทฺธึ อกปฺปิยฏฺเน เตลํ อตฺถีติ, นาฬิปูราทีนํ วเสน นตฺถีติ จ วตฺตพฺเพน ปตฺเต มกฺขิตเตเลน. มคฺคสฺมึ อุทเกน จาติ อุปาหนเตมนมตฺตฏฺเน อุทกํ อตฺถีติ, นหานวเสน นตฺถีติ จ วตฺตพฺเพน มคฺคสฺมึ อุทเกน.
๑๐๓๕-๗. อยํ อตฺโถติ กิฺจิ วิเสสํ อุปาทาย สภาวโต อตฺถีติ วตฺตพฺพสฺเสว ธมฺมสฺส กิฺจิ วิเสสํ อุปาทาย ¶ นตฺถีติ วตฺตพฺพตาสงฺขาโต อยมตฺโถ. ปฏุสฺากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย หิ เนวสฺตา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน นาสฺตา จ โหติ. เตนาห ‘‘ปฏุสฺาย กิจฺจสฺสา’’ติอาทิ. อารมฺมณสฺชานนฺเจว วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนฺจ ปฏุสฺากิจฺจํ กถมยํ สฺาว สมานา สฺากิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อาห ‘‘ยถา ทหนกิจฺจ’’นฺติอาทิ. นฺหาตุกามสฺส อุณฺหสีตภาวํ อกตฺวา สุขชนนตาย สุโขทกํ, ตสฺมึ. เตโชธาตุ ยถา ทหนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวเมสา อติสนฺตารมฺมเณ ปวตฺตตฺตา อารมฺมณสฺชานนํ กาตุํ น สกฺโกติ, ปรมสุขุมตฺตํ คตาว. เตเนว เหสา อกตาภินิเวสสฺส วิปสฺสนาาเณน สุขคฺคยฺหา น โหตีติ เสสสมาปตฺตีสุ สฺา วิย วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, อฺเสุ หิ ขนฺเธสุ อกตวิปสฺสนาภินิเวโส ภิกฺขุ เนวสฺานาสฺายตนกฺขนฺเธ สมฺมสิตฺวา นิพฺพิทํ ปตฺตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อปิ อายสฺมา สาริปุตฺโต. ปกติวิปสฺสโก ปน สาริปุตฺตสทิโส ภิกฺขุ ขนฺธาทิมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมานํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ิโต สกฺกุเณยฺย ตพฺพิสยํ อุทยพฺพยาณํ อุปฺปาเทตุํ, โสปิ กลาปสมฺมสนวเสเนว, โน อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน. น หิ สาริปุตฺตสทิโส ภิกฺขุ จตุตฺถารุปฺปปริยาปนฺเนสุ ผสฺสาทิธมฺเมสุ วินิพฺภุชิตฺวา วิสุํ วิสุํ สรูปโต คเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสิตุํ สกฺโกติ. เกวลํ ปน อวินิพฺภุชฺช เอกโต คเหตฺวา กลาปโต สมูหโตเยว สมฺมสิตุํ สมตฺโถ โหติ, เอวํ สุขุมตฺเตเนสา วิชฺชติ.
๑๐๓๘-๔๐. รูปนฺติ ¶ กสิณรูปสงฺขาตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. อากาสนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ. วิฺาณนฺติ อากาเส ปวตฺตวิฺาณํ ¶ . ตทภาวกนฺติ ตสฺส อากาเส ปวตฺตวิฺาณสฺส อภาวกํ. กมโตติ ปมารุปฺปํ สมติกฺกมิตฺวา โหตีติอาทินา อนุกฺกมโต. อตฺตนา วุตฺตมตฺถํ อฏฺกถาวจนํ อาหริตฺวา สาเธนฺโต ‘‘อาห จา’’ติอาทิมาห. อิธาติ อิมาสุ จตูสุ อรูปสมาปตฺตีสุ. ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา สมาปตฺติโย หิ ปุริมาปุริมาหิ สมาปตฺตีหิ สุปณีตตรา สุฏฺุ ปณีตตรา, สุนฺทรปณีตตราติ วา อตฺโถ. ปาสาทตลสาฏิกาติ จตุภูมกปาสาทสฺส เหฏฺิมเหฏฺิมโต อุปรูปริ สวิเสสา ปฺจ กามคุณา, จตฺตาโร ปาสาทตลา จ ถูลสณฺหสณฺหตรสณฺหตมสุตฺเตหิ วิหิตา อายามวิตฺถารโต สมปฺปมาณา สาฏิกา จ.
๑๐๔๒. รูปารูปภวํ อภิภุยฺย นิพฺพานํ ยาติ, อถ วา นีวรเณ อภิภุยฺย รูปารูปภวํ ยาตีติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.