📜
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;
จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
อหํ ¶ อิโต ปรํ พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ มติวทฺธิกรํ นยํ ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิ. จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺตึ ปุคฺคลานํ วเสน จ ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติฺจ ปวกฺขามิ.
๑๘๓. เทวา ¶ เจว มนุสฺสา จ, ติสฺโส จ อปายภูมิโย โหนฺติ, คติโย ปฺจ เตสํ เทวมนุสฺสติรจฺฉานเปตนิรยคตีนํ วเสน ปฺจ คติโย นิทฺทิฏฺา สตฺถุนา ทสฺสิตา ภควตา. ตโย ภวา ปน กามรูปารูปภววเสน ตโย สตฺถุนา นิทฺทิฏฺา ทสฺสิตา.
๑๘๔-๕. ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา ตตฺถ เตสุ ตีสุ ภเวสุ ตึส เอว ภูมิโย โหนฺติ, ตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา ปุคฺคลา ตึส เอว โหนฺติ, เอตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ วเสน เอกูนวีสติ โหนฺติ. ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา เอสา ปฏิสนฺธิ จ นาม ทุวิธา ทฺวิปฺปการา สมุทีริตา สตฺถุนา กถิตา.
๑๘๖. อจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ, สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ จ อิติ ทุวิธา ปฏิสนฺธิ โหติ, อสฺิพฺรหฺมานํ ปฏิสนฺธิ อจิตฺตกา รูปปฏิสนฺธิ โหติ. เสสา รูปปฏิสนฺธิโต เสสา สจิตฺตกา สจิตฺตกปฏิสนฺธิ เยฺยา ปณฺฑิเตน ชานิตพฺพา. สา ปน สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ เอกูนวีสติ โหติ.
๑๘๗. ปฏิสนฺธิวเสเนว สจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน เอว วีสติ ปุคฺคลา โหนฺติ. อิธ อิมสฺมึ จิตฺตาธิกาเร จิตฺตาธิการตฺตา อจิตฺตกปฏิสนฺธิ รูปปฏิสนฺธิ น จ อุทฺธฏา น จ กถิตา มยา.
๑๘๘. อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ อเหตุกทฺวิเหตุกติเหตุกา อิติ ติวิธา ติปฺปการา ปุคฺคลา ¶ สิยุํ ภเวยฺยุํ. อริยา ปน ปุคฺคลา อฏฺ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺเพ ปุคฺคลา เอกาทส อีริตา กถิตา ภควตา.
๑๘๙. ภูมีสุ ตึสภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ เอเตสํ ปน สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ปเภทโต ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติฺจ คณฺหโต คณฺหนฺตสฺส มม วจนํ นิโพธถ, ตุมฺเห ชานาถ สุณาถ.
๑๙๐. ตีสุ ภูมีสุ กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? เม มยฺหํ วท ตานิ จิตฺตานิ ตฺวํ กเถหิ, สพฺพาสุ ภูมีสุ จุทฺทส เอว จิตฺตานิ. ตํ ยถา –
โวฏฺพฺพํ ¶ กามปฺฺุจ, วิยุตฺตานิ จ ทิฏฺิยา;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจว, โหนฺติ สพฺพตฺถ จุทฺทส.
๑๙๑. สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ วีสติ จิตฺตานิ กาเมเยว ภเว สทา สพฺพสฺมึ กาเล สิยุํ ภเวยฺยุนฺติ. ตํ ยถา –
กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
ตถา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ ปากา อปฺุชา.
ฆานาทิวิฺาณตฺตยนฺติ กุสลวิปากฆานาทิตฺตยํ. ปากา อปฺุชา อกุสลโต ชาตา อเหตุกา สตฺต วิปากา. ปฺจ รูปภเวเยว ปฺจ จิตฺตานิ รูปภเวเยว ภวนฺติ. จตฺตาเรว อรูปิสุ จตฺตาริ จิตฺตานิ อรูปีสุเยว โหนฺติ. ตํ ยถา –
รูเปว รูปปากา วารุปฺปปากา อรูปิสุ;
นว มหคฺคตา ปากา, รูปารูเปว ชายเร.
๑๙๒. กามรูปภเวสฺเวว อฏฺารส จิตฺตานิ ภวนฺติ.
ตํ ¶ ยถา –
ปฺุรูปานิ ปฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ.
ปฺุปากํ หสิตุปฺปาทมโนธาตุกฺริยาปิ จ;
อฏฺารสาทิมคฺเคน, ปฺจ รูปกฺริยาปิ จ;
กามรูปภเวสฺเวว, เอตาเนว สทา สิยุํ.
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ ¶ , อปฺุานิ ทเสว จ;
มหาปฺุานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพนกฺริยานิ จ.
ปฺุารุปฺปานิ จตฺตาริ, อารุปฺปกิริยานิ จ;
กนิฏฺมคฺควชฺชานิ, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ;
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.
๑๙๓. เปตฺวา ปน สพฺเพสํ, จตสฺโสปายภูมิโย จตสฺโส อปายภูมิโย เปตฺวา วชฺเชตฺวา อปายโต เสสานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ฉพฺพีสภูมีสุ เตรส เอว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
จตุตฺถารูปาวจรํ, อนาคามิผลาทโย;
มหากฺริยา จ ชายนฺติ, เตรสาปายวชฺชิตา.
อนาคามิผลาทโยติ อาทิ-สทฺเทน หิ อรหตฺตผลานิ คหิตานิ.
๑๙๔. อปรานิ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย จตสฺโส อรูปภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ ฉพฺพีสภูมีสุ อปรานิ ฉ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มโนธาตุกฺริยฺเจว ¶ , ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
เฉว จิตฺตานิ ชายนฺติ, ตถา อุปริวชฺชิเต.
๑๙๕. สุทฺธาวาสิกเทวานํ, เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย ปฺจ ภูมิโย เปตฺวา ปฺจวีสติภูมีสุ ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตานํ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;
ปฺจ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต.
อปรานิ ¶ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.
จตสฺโสปายภูมิโย เนวสฺานาสฺฺจ เปตฺวาเยว ปฺจวีสติภูมีสุ อปรานิ ทุเว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย;
เสสาสุ ตติยารุปฺปชวนํ ชายติ ทฺวยํ.
๑๙๗. ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ จตสฺโสปายภูมิโย อากิฺจฺฺจ เนวสฺฺจ เปตฺวา เสสาสุ จตุวีสติภูมีสุ ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
จตุตฺถตติยารุปฺปํ, เปตฺวาปายภูมิโย;
เสสาสุ ทุติยารุปฺป-ชวนํ ชายติ ทฺวยํ.
๑๙๘. อปายภูมิโย หิตฺวา จตสฺโส อปายภูมิโย ติสฺโส อุปริ อรูปภูมิโย หิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา เสสาสุ เตวีสติภูมีสุ ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
อปายภูมิโย ¶ หิตฺวา, ติสฺโสจารุปฺปภูมิโย;
เสสาสุ ปมารุปฺปํ, ชวนทฺวยํ ชายติ.
๑๙๙. อรูเป จ อปาเย จ อฏฺ ภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ พาวีสติภูมีสุ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ โหติ. ตํ ยถา –
สพฺพํ รูปฺจ วิปากํ, เปตฺวา สิตมานสํ;
เอกาทเสว ชายติ, อปายารูปวชฺชิเต.
๒๐๐. สุทฺธาวาเส ¶ อปาเย จ นว ภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ เอกวีสาสุ ภูมีสุ นิจฺจมฺปิ จตฺตาโร เอว มานสา โหนฺติ. ตํ ยถา –
โสตาปตฺติผลฺเจว, สกทาคามิผลมฺปิ จ;
สกทาคามิมคฺโค จ, เปตฺวาปายสุทฺธเก;
อนาคามิมคฺโค เจว, เอกวีสาสุ โหนฺติ หิ.
๒๐๑. เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ สุทฺธาวาสอปายารุปฺปภูมิโย เปตฺวา อวเสสาสุ สตฺตรสสุ ภูมีสุ เอกํ จิตฺตํ ชายติ. ตํ ยถา –
สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;
อาทิมคฺโค เอโก โหติ, สตฺตรสสุ ภูมิสุ.
ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;
เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา. –
เอกูนวีสติภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ เอกาทสสุ ภูมีสุ ทฺวาทส จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยาปฺุปากา สตฺต จ ปฺุชํ;
ฆานาทิตฺตยํ เสสาสุ, หิตฺวา สพฺพา มหคฺคตา.
๒๐๓. กามาวจรเทวานํ ¶ วเสน จ มนุสฺสานํ วเสน จ สตฺตสุ กามาวจรภูมีสุ อฏฺ จิตฺตานิ สพฺพทา ชายนฺติ. ตํ ยถา –
กาเม เทวมนุสฺสานํ, มหาปากานิ ชายเร;
สทา สตฺตสุ เอตานิ, หิตฺวา เตวีส ภูมิโย.
๒๐๔. ปฺจมชฺฌานปาเกโก ¶ , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ เอโก ปฺจมชฺฌานวิปาโก เวหปฺผลาทีสุ ฉสุ ภูมีสุ ชายติ. จตฺตาริ ปน รูปวิปากจิตฺตานิ ตีสุ ตีสุ ภูมีสุ ชายนฺติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – เอโก ปมรูปวิปาโก พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก ทุติยรูปวิปาโก, เอโก ตติยรูปวิปาโก จ ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสรานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก จตุตฺถรูปวิปาโก ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ.
๒๐๕. จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ อรูปาวจรวิปากานํ วเสน จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ เอเกกภูมีสุ เอเกกาสุ ภูมีสุ โหนฺติ, อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพาสุ ภูมีสุ จิตฺตุปฺปาทํ ปริทีปเย ปณฺฑิโต กเถยฺย.
๒๐๖-๗. กุสลากุสลา กาเม กาเม วีสติ กุสลากุสลา, เตสํ ปากา อเหตุกา เตสํ กุสลากุสลานํ อเหตุกา ปฺจทส วิปากา อาวชฺชนทฺวยฺจ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สตฺตตึส มานสา นรกาทีสุ จตูสุ อปาเยสุปิ ชายเร. อวเสสานิ ทฺวิปฺาส จิตฺตานิ กทาจิปิ กิสฺมิฺจิ กาเลปิ นุปฺปชฺชนฺติ. ตํ ยถา –
ปฺจทสานิ ¶ รูเป ตุ, อรูเป ทฺวาทสีริตา;
อฏฺ โลกุตฺตราเนว, กามปากา สเหตุกา.
อฏฺ มหากฺริยา เจว, หสิตุปฺปาทมานสํ;
ทฺวิปฺาสานิ จิตฺตานิ, อปาเยสุ น ชายเร.
๒๐๘. กาเม เทวมนุสฺสานํ กามาวจเร เทวมนุสฺสานํ มหคฺคตา นว ปากา เนว ชายนฺติ, อสีติ หทยา มานสา สทา ชายนฺติ. ตํ ยถา –
ทฺวาทสากุสลาเนว, กุสลาเนกวีสติ;
สตฺตวีสติ ปากา จ, มหคฺคตวิวชฺชิตา.
กาเม ¶ เทวมนุสฺสานํ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;
โหนฺติ อสีติ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
๒๐๙-๑๒. กาเม กามาวจเร อฏฺ มหาวิปากา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ ตถา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ กุสลวิปากํ อปฺุชา สตฺต ปากา. นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ อรูปปากา จ จตฺตาโร รูปาวจรภูมิยํ นตฺถิ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – รูปาวจรภูมิยํ อฏฺ มหาวิปากา กามสุคติสตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิปากจิตฺตตฺตา น โหนฺติ, ฌาเนน วิกฺขมฺภิตตฺตา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ นตฺถิ, ฆานชิวฺหากายปสาทวิรหิตตฺตา กุสลวิปากํ ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ, อนิฏฺารมฺมณานํ อภาวโต สตฺต อกุสลวิปากา จ นตฺถิ, อรูปปากา จ นตฺถิ. กสฺมา? อรูปานํ วิปากจิตฺตตฺตา. อิเมหิ สห จิตฺเตหิ อิเมหิ จตุวีสติจิตฺเตหิ สห ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค จ โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลานิ จ จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา วิจิกิจฺฉาสํยุตฺตมฺปิ จ จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา จ สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร น ลพฺภนฺติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ อสาธารณตฺตา สุทฺโธ จ อาวาโส, อถ วา ¶ โฆราติกฺกมฏฺิตตฺตา อนาคามิปุคฺคลา สุทฺธา นาม, จตุโรฆติณฺณตฺตา ขีณาสวา สุทฺธา นาม, เตสํ สุทฺธานํ ทฺวินฺนํ อุตฺตมสตฺตานํ อาวาโสติปิ สุทฺธาวาโส, ตสฺมึ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย – สุทฺธาวาเส ปน โสตาปตฺติมคฺคโสตาปตฺติผลสกทาคามิมคฺคสกทาคามิผลอนาคามิมคฺคา น วิชฺชนฺติ. กสฺมาติ เจ? อนาคามิผลฏฺานํเยว ตสฺมึ อุปฺปชฺชนโต จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา จ วิจิกิจฺฉายุตฺตฺจ ปฺจ อกุสลจิตฺตานํ โสตาปนฺเนน วินาสิตตฺตา, อิติ ตสฺมา การณา น ชายนฺติ. จตฺตาโร เหฏฺิมวิปากา เหฏฺิมานํ รูปพฺรหฺมานํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิ. เสสานิ เอกปฺาส จิตฺตานิ สุทฺธาวาเส ปน ลพฺภนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺ จ, รูปปฺุานิ ปฺจ วา.
อรูปกุสลาเนว, มคฺโค ขีณาสวสฺส จ;
จกฺขุโสตมโนธาตุ, ปฺุชา ตีรณา ทุเว.
ปฺจมชฺฌานปาโก ¶ จ, อนาคามิผลาทโย;
สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
รูปาวจริกา สพฺเพ สพฺพานิ รูปาวจรานิ ปฺจทส จิตฺตานิ, กามธาตุยา สพฺเพ เตวีสติ วิปากา.
๒๑๓. โทมนสฺสาทิมคฺโค จ โทมนสฺสทฺวยฺจ อาทิมคฺโค จ โสตาปตฺติมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา ปฺจทฺวาราวชฺชนหสิตุปฺปาทานิ กิริยานิ จาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ อรูปภูมิยํ นตฺถิ. ปฺจ รูปาวจรวิปากา รูปีนํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิ. รูปชวนานิ เหฏฺิมฌานานํ วิรตฺตตฺตา นตฺถิ. จกฺขุโสตวิฺาณานิ ปฺุชานิ ปสาทรหิตตฺตา นตฺถิ. ฆานาทิวิฺาณานิ ปกติยาเยว นตฺถิ. กุสลวิปากา มโนธาตุ จกฺขาทิคฺคหิตปฺจารมฺมณตฺตา อรูปานํ ธมฺมารมฺมณตฺตา นตฺถิ, อสติ จกฺขาทิวิฺาเณ สา จ ปฺุชา มโนธาตุ ¶ ตาย จ อสติยา จกฺขาทิวิฺาณมฺปิ นตฺถิเยว. กิริยามโนธาตุปิ ปฺจารมฺมณตฺตาเยว นตฺถิ, หสิตุปฺปาโทปิ รูปกายาภาวา สิตสฺสาภาวา นตฺถิ, ปุพฺเพว ทิฏฺสจฺจา อริยา รูปภูมิกา, ตสฺมา อาทิมคฺโคปิ นตฺถิ.
๒๑๔. เอวํ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิวเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย ธีโร กเถยฺย. ตถา เอวํ เอกาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ ธีโร วิภาวเย กเถยฺย.
กุสลากุสลา กาเม,
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสาติ. –
อยํ วุตฺตตฺถา.
๒๑๖. เอวํ จตูสฺวปายภูมีสุ มนุสฺสภูมิยฺจาติ ปฺจภูมีสุ อเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺเต ¶ อุปฺปชฺชนฺติ. ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ อวเสสานิ ทฺเวปฺาส จิตฺตานิ กทาจิปิ น ชายนฺติ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สรูปโต วุตฺตาเนว.
๒๑๗. อเหตุกสฺส สตฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺเตหิ สตฺตตึสจิตฺเตหิ สห ทุเหตุกา, จตุมหาวิปากา จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกกํ ทุเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ.
๒๑๘-๒๓. สพฺเพ มหคฺคตา เจว สพฺเพ สตฺตวีสติวิธา มหคฺคตา เจว สพฺเพปิ จ อนาสวา สพฺเพ อฏฺ โลกุตฺตรา เจว จตฺตาโร ติเหตุกวิปากา จ กาเม หสิตุปฺปาโท สเหตุกมหากิริยา จาติ นว กฺริยาปิ เจติ จตฺตาลีสํ ตถา อฏฺ จ ทุเหตุโน สตฺตสฺส น ชายนฺติ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย ¶ – ทุเหตุโน รูปารูปสมาปตฺติยา อสมตฺถตาย สตฺตวีส มหคฺคตา น ชายนฺติ, มคฺคผลํ อธิคนฺตุํ อสมตฺถตาย อฏฺ โลกุตฺตรา น ชายนฺติ, ติเหตุกวิปากา ติเหตุกานํ สตฺตานํ วิปากจิตฺตตฺตา น ชายนฺติ, นว กิริยานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชมานตฺตา น ชายนฺตีติ. กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน ปุถุชฺชนสฺส จตุปฺาส มานสา ชายนฺติ. กตมานิ ตานิ? ทุเหตุกสฺส วุตฺตานิ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกฺจ กามธาตุยํ จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตวิปากา รูปารูเปสุ นว ปฺุานิ จาติ จตุปฺาส มานสา ชายนฺติ. ปุถุชฺชนสฺส ติเหตุโน กามสตฺตสฺส ปฺจตึส จิตฺตานิ น ชายเร น ชายนฺติ. ตํ ยถา –
อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺารส กฺริยาปิ จ;
นว มหคฺคตา ปากา, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.
กามปุถุชฺชนสฺเสว, ติเหตุปฏิสนฺธิโน;
ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ จาติ สตฺตสุ ภูมีสุ ชาตสฺส โสตาปนฺนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส ปฺาส จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺย. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา ¶ วิปฺปยุตฺตานิ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจว, กามปฺุานิ อฏฺ จ.
นว มหคฺคตปฺุานิ, อาวชฺชนทฺวยมฺปิ จ;
สพฺเพ กามวิปากา จ, โสตาปตฺติผลมฺปิ จ.
อสฺส โสตาปนฺนสฺส นวตึเสว จิตฺตานิ น อุปฺปชฺชนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ทีปเย เทเสยฺย. ตํ ยถา –
อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺารส กฺริยาปิ จ;
นว มหคฺคตา ปากา, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ.
ทิฏฺิยา ¶ สมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;
นวตึส น ชายนฺติ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.
๒๒๔. ปมํ ผลํ เปตฺวา โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วุตฺตานิ จิตฺตานิ อตฺตโน สกทาคามิโน ผเลน สกทาคามิผเลน สห สกทาคามิปุคฺคลสฺส สิยุํ.
๒๒๕. โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ ทุติยฺจ ผลํ สกทาคามิผลฺจ หิตฺวา อตฺตโน อนาคามิผเลน สห โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส วุตฺตานิ ยานิ อฏฺจตฺตาลีส จิตฺตานิ อตฺถิ, ตานิ อนาคามิสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส.
๒๒๖. กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ, กาเม อรหโต ปน กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? จตฺตาริ จ จตฺตารีสฺจ จิตฺตานิ กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต สิยุํ ภเวยฺยุํ. ตํ ยถา –
เตวีส กามปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;
อรหตฺตผเลเนว, กาเม อรหโต สิยุํ.
๒๒๗. มคฺคฏฺานํ ¶ จตุนฺนมฺปิ เตสํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ มคฺคจิตฺตํ สิยา ภเวยฺย. เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต หิ สจฺจํ ตํ มยา วุตฺตํ วจนํ. เต มคฺคา เอกจิตฺตกฺขณา.
๒๒๘. ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ ตีสุ เอว ปมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ปฺจตึส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส อุจฺจาเรยฺย. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, นว ปฺุา มหคฺคตา.
จกฺขุโสตทฺวยํ ¶ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
อาวชฺชนทฺวยฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
ปมชฺฌานปาโก จ, ปฺจตึเสว ชายเร.
๒๒๙-๒๓๔. ฆานาทีสุ ปสาเทสุ ปวตฺตํ กุสลวิปากํ วิฺาณตฺตยํ สตฺต อปฺุชา ปากา อฏฺ มหาปากา ตถา อุปริฌานภูมีสุ ชาตา ปากา อารุปฺปา จตฺตาโร วิปากาปิ จ โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาวชฺชนทฺวยวชฺชา อฏฺารส กฺริยา เจว อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ เอตานิ จตุปฺาส จิตฺตานิ ปมชฺฌานภูมีสุ ตีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส น จ ลพฺภเร น ลพฺภนฺติ. ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ อปฺุปฺจกํ หิตฺวา ตตฺถ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส พฺรหฺมุโน ปมผเลน สห เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร ชายนฺติ. สกทาคามิโน ตตฺถ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส สกทาคามิโน พฺรหฺมุโน เตสุ จิตฺเตสุ ปมํ ผลํ เปตฺวา สกทาคามิผลํ ปกฺขิปิตฺวา เอกตึเสว จิตฺตานิ ชายเร. อนาคามิสฺส ตตฺเถว ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ เอว ชาตสฺส อนาคามิสฺส ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห เอกตึเสว จิตฺตานิ ชายนฺติ.
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
๒๓๖-๗. อรหตฺตผลํ ¶ ปมชฺฌานโต สมฺภโว ปาโก สตฺตวีสติ จิตฺตานิ อรหนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ชายเร. ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปาเกน สห ฉตฺตึส จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ ¶ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, นว ปฺุมหคฺคตา.
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
อาวชฺชนทฺวยฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
ทุติยชฺฌานปาเกน, ตติยชฺฌานปากโต;
ฉตฺตึเสว จ จิตฺตานิ, ทุติยชฺฌานเทหิโน.
๒๓๘-๒๔๑. ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปฺุปฺจกํ อตฺตโน ผเลน สห พาตฺตึส จิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส ชายนฺติ. โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ ปมํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห พาตฺตึส จิตฺตานิ, สกทาคามิสฺส วุตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อนาคามิผเลน สห พาตฺตึเสว จิตฺตานิ อสฺส อนาคามิโน ภวนฺติ. อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต อตฺตโน ผเลน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปากโต ปาเกหิ สห อฏฺวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
อรหตฺตผลํ ปาโก, ทุติยชฺฌานสมฺภโว;
ตติยชฺฌานปาโก จ, อฏฺวีสติ มานสา.
๒๔๒-๖. ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมีสุ จตุตฺถชฺฌานวิปาเกน สห ปฺจตึเสว จิตฺตานิ ¶ ชายนฺติ. โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเรตตฺถ ตาสุ ตีสุ ปริตฺตกสุภาทีนํ ภูมีสุ โสตาปนฺนสฺส จ เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร. ยถา เอวํ สกทาคามิโน เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร. ตถา อนาคามิโน เอกตึส ชายเร. ตตฺเถว ¶ ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติ, ตถา เอวํ เวหปฺผเล เวหปฺผลภูมิยํ ชาตานํ ปุถุชฺชนเสกฺขานํ ปฺจนฺนํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ มานสา โหนฺติ. ปฺจสุ สุทฺธาวาสิกภูมีสุ ชาตสฺส อนาคามิโน สตฺตสฺส เอกตึเสว จิตฺตานิ โหนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปริทีปเย เทเสยฺย. ตตฺเถว ตาสุ สุทฺธาวาสภูมีสุ เอว ชาตสฺส อรหโต สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน รูปีสุ ปฺจทสสุ รูปิภูมีสุ ชาตานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตานิ วิภาวินา ธีเรน วิฺเยฺยานิ ชานิตพฺพานิ.
๒๔๗. จตุวีสติ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ ปมอารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส จตุวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, อารุปฺปกุสลานิ จ;
ปมารุปฺปปาโก จ, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
๒๔๘-๒๕๑. โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถว, เปตฺวาปฺุปฺจกํตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ เอว โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺุปฺจกํ หิตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา ตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ สกทาคามิโน, อนาคามิโนปิ จ ปุคฺคลสฺส ปุพฺพํ ปุพฺพํ ผลํ วินา วชฺเชตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ขีณาสวสฺส ตตฺเถว ตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ทส ปฺจ มานสา จ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, จตฺวารุปฺปกฺริยานิ จ;
อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
ทุติยารุปฺปภูมิยํ ¶ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เตวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ ¶ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ตโย;
ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
อิติ เอวํ อิมินา ปกาเรน วตฺวา กเถตฺวา ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย เทเสยฺย. เอตฺถ เอติสฺสํ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตานํ ติณฺณนฺนํ เสกฺขานมฺปิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ตโย.
ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
สกสกผเลเนว, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
๒๕๒. จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส กิริยจิตฺตานิ ทฺวาทส เอโก ปาโก อรหตฺตผลฺจาติ จุทฺทเสว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, กฺริยารูปูปรี ตโย;
โวฏฺพฺพฺจ สโก ปาโก, อรหตฺตผลมฺปิ จ.
๒๕๓. ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส พาวีสติ จิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ทุเว;
ตติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
๒๕๔-๕. อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อฏฺารส เอว จิตฺตานิ ชายเร. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา ¶ ¶ วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
มหาปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ทุเว.
อฏฺารเสว ปาเกน, โสตาปตฺติผเลน จ;
โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร.
สกทาคามิโน ปมํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน ตานิ อฏฺารส จิตฺตานิ โหนฺติ. สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน สห อฏฺารส จิตฺตานิ เอว อนาคามิสฺส ชายเร.
๒๕๖. เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส เตรเสว จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, กฺริยารูปูปรี ทุเว;
อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
๒๕๗. เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ จตุตฺถอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เอกวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ อิทํ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
จตุตฺถารุปฺปปฺฺุจ, สปาเกเนกวีสติ.
๒๕๘-๒๖๐. โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส, สตฺตรส จิตฺตานิ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺเว, โสตาปตฺติผลมฺปิ จ;
จตุตฺถารุปฺปปฺฺุจ, สปาโก โวฏฺพฺพมฺปิ จ.
สกทาคามิโน ¶ ปมํ ผลํ เปตฺวา ตานิ เอว จิตฺตานิ สผเลน โหนฺติ. สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ¶ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน สตฺตรส มานสา อนาคามิสฺส โหนฺติ. ทฺวาทเสว ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส อรหนฺตสฺส ทฺวาทส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
จตุตฺถฺจ กฺริยารูปํ, ปาโก อรหโต ผลํ.
อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตปฺปวตฺตึ วิทู ธีโร วิภาวเย.
๒๖๑-๒. เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ ชาตา อรูปกุสลา เจว กิริยาปิ จ อุปฺปชฺชนฺติ. อุทฺธํ อุทฺธํ ภาเค ชาตานํ อรูปีนํ พฺรหฺมานํ เหฏฺิมา เหฏฺิมา อารุปฺปา เหฏฺาภาเค ชาตา อรูปาวจรา ปน เนว ชายนฺติ. กสฺมา การณาติ? กิร มยา สุตํ, เหฏฺิมฌาเนสุ ทิฏฺาทีนวโต ทิฏฺโทสภาวโต เนว ชายนฺติ.
๒๖๓-๕. เปตฺวา ปมํ มคฺคํ โสตาปตฺติมคฺคํ เปตฺวา กุสลานุตฺตรา ตโย ตโย อนุตฺตรา กุสลา ตโย มคฺคา, กามาวจรปฺุานิ อฏฺ, ตถา ทส อปฺุานิ จิตฺตานิ, อรูปปฺุานิ จตฺตาริ. สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา สพฺพานิ โลกุตฺตรผลานิ, ปมารุปฺปปาโก จ นว กามกิริยาปิ จ, อรูปาปิ สพฺพา กิริยา, เอตานิ ปน เตจตฺตาลีส มานสา ปมารุปฺปภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ.
๒๖๖-๗. สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก, สพฺโพ ปนฺนรสวิโธ มหคฺคโต รูโป จิตฺตุปฺปาโท, มโนธาตุ กิริยามโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาทิมคฺโค จ ตถา อุปริ ชาตา ตโย อรูปปากา จาติ ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ เอตฺถ เอติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ นตฺถิ.
๒๖๘-๙. วุตฺเตสุ ¶ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ กุสลปากกิริยาวเสน ปมารุปฺปตฺตยํ เปตฺวา อตฺตโน ปาโก จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ¶ ชายนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เสสทฺวเย ปมทุติยารุปฺปโต เสสอากิฺจฺายตนเนวสฺานาสฺายตนภูมิทฺวเย เหฏฺิมเหฏฺิมํ กุสลวิปากกิริยาวเสน เหฏฺาภาเค ชาตํ อรูปตฺตยํ หิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปากา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปณฺฑิเตน เยฺยา ชานิตพฺพา.
๒๗๐-๓. จตฺตาโร จ อนาสวา, วิปากา จตฺตาริ โลกุตฺตรผลจิตฺตานิ, สพฺเพ สพฺพานิ จ จตูสุ อารุปฺปภูมีสุ โหนฺติ. โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน สห กาเม อฏฺ มหากิริยา, จตสฺโส อรูปกิริยาปิ จาติ เตรส เอว กิริยา ปมารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ชายนฺติ. ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมารุปฺปกิริยํ หิตฺวา ทฺวาทส เอว กิริยา โหนฺติ. ตติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมทุติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา เอกาทส กิริยา โหนฺติ. จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมทุติยตติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา ทเสว กิริยา เยฺยา ชานิตพฺพา.
อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;
อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.
อาวชฺชนทฺวยํ เปตฺวา สพฺพา กิริยา, อรหตฺตผลฺจาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ อรหโต ปน โหนฺติ. อาวชฺชนทฺวยํ กิฺจาปิ ขีณาสวสฺส โหนฺติ, เอวมฺปิ อฺเสํ ปุถุชฺชนเสกฺขานมฺปิ โหนฺติเยว. เอกูนวีสติ จิตฺตานิ ขีณาสวสฺส เอว โหนฺติ, น อฺเสนฺติ าปนตฺถํ ‘‘อาวชฺชนทฺวยํ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
๒๗๕-๖. จตุนฺนํ ¶ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานฺจ ติเหตุกปุถุชฺชเน จ เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา – จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา มหาวิปากานิ, นว รูปารูปปากา จ อิเม เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ.
๒๗๗-๙. จตุนฺนํ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานฺจ ทุเหตุกปุถุชฺชเน จ าณปริหีนานิ จตฺตาริ วิปากานิ เอว ชายเร. ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ อริยคตานํ สตฺตนฺนํ ปุคฺคลานํ ¶ สตฺตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา – ทุเว ปฺจวิฺาณานิ, มโนธาตุตฺตยสนฺตีรณานิ, โวฏฺพฺพนฺจ อิเม สตฺตรส เอว โหนฺติ.
๒๘๐-๕. เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ มหคฺคตานิ เอว กุสลานิ โหนฺติ. ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ, อาทิโต ติณฺณํ อริยานํ เหฏฺา อริยานํ เตรเสว จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส. อฏฺเว กามปฺุานิ, อปฺุโต อกุสลวเสน ทิฏฺิหีนา จตฺตาโร จิตฺตุปฺปาทาปิ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตฺจาติ เตรส จิตฺตานิ โหนฺติ. เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ โสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ สพฺพปุถุชฺชเน อเหตุกทุเหตุกติเหตุกปุถุชฺชเน โทมนสฺสยุตฺตํ ทฺวยเมว จิตฺตํ ชายเต. ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ ปฺจ เอว ชายเร. ตํ ยถา –
จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ.
เตสํ จตุนฺนํ มคฺคฏฺานํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ เอกเมว มคฺคจิตฺตํ ภเว ภเวยฺย. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย จิตฺตปฺปวตฺตึ ปกาสเย.
๒๘๖-๙. มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ. ภเวสุ สพฺพภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ จิตฺตปฺปวตฺติ ภิกฺขูนํ ¶ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย เฉกภาวาย มยา ปกาสิตา. เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิปุคฺคลเภทโต อิทํ สพฺพํ จิตฺตํ พหุธาปิ จ พหุปฺปการมฺปิ จ โหติ. อิติ คหณํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ. สกฺกา วุตฺตานุสาเรน มยา วุตฺตสฺส อนุสาเรน เภโท จิตฺตเภโท วิภาวินา าตุํ วิชานิตุํ สกฺกา. คนฺถวิตฺถารภีเตน มยา อิทํ จิตฺตปฺปวตฺติทีปกวจนํ สํขิตฺตํ, ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา วิภาวินา คเหตพฺพํ.
๒๙๐. อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ, วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ อิมฺจ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ สุสารํ สุนฺทรสารภูตํ วรํ สตฺตอนฺธการสทิเส โมเห ปทีปํ ปชฺโชตปฺปทีปํ ¶ โย นโร สาธุกํ จินฺเตติ วาเจติปิ, ตํ นรํ ราคโทสา จิรํ จิรกาลํ โนปยนฺติ น อุปคจฺฉนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.