📜
๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๗๐-๒. อิทานิ ยสฺมา เอวํ อภิฺาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปฺา ภาเวตพฺพา โหติ. เอวฺหิ สา สพฺพากาเรน ถิรตรา สิขปฺปตฺตา จ โหติ, ตสฺมา ตสฺสา ภาวนานยวิภาวนตฺถมารภนฺโต อาห ‘‘สมาธึ ปนา’’ติอาทิ ¶ . กา ปฺาติ สรูปปุจฺฉา. โก จตฺโถติ อิมิสฺสา โก อตฺโถ. ปฺาติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย วตฺตตีติ อธิปฺปาโย.
๑๑๗๓-๔. ปฺา วิปสฺสนาปฺาติ อิธาธิปฺเปตเมว ปฺํ ทสฺเสติ, อฺตฺถ ปน พหุวิโธ ปฺาปเภโท โหติ. ปฺุจิตฺตสมายุตาติ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา. เอตฺถ จ ปฺุ-คฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ, ตถา ‘‘อตฺถิ สํกิลิฏฺา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติ. วิปสฺสนา-คฺคหเณน กมฺมสฺสกตาทิวสปฺปวตฺตํ เสสกุสลปฺํ. ชานนา วา ปการโตติ วุตฺเต ‘‘กิมิทํ ปการโต ชานนํ นามา’’ติ อนุโยคํ มนสิ นิธาย สฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺํ นานปฺปการโต ชานนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สฺาวิฺาณปฺานํ, โก วิเสโส กิมนฺตร’’นฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉํ ¶ กตฺวา วิสฺสชฺชนมาห ‘‘สฺาวิฺาณปฺาน’’นฺติอาทินา. ชานนตฺเต สเมปิ จาติ วิสยวิชานนากาเร สมาเนปิ.
๑๑๗๕. สฺชานนมตฺตํวาติ ‘‘นีลปีต’’นฺติอาทิกํ อารมฺมเณ วิชฺชมานํ, อวิชฺชมานํ วา สฺานิมิตฺตํ กตฺวา ชานนํ. ตถา เหสา ปุน สฺชานนปจฺจยกรณรสา. มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน วิชานนปฺปชานนากาเร นิวตฺเตติ, เอว-กาเรน กทาจิปิ อิมิสฺสา เต วิเสสา น สนฺติเยวาติ อวธาเรติ. เตนาห ‘‘ลกฺขณปฺปฏิเวธ’’นฺติอาทิ. ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ลกฺขณปฏิเวธํ กาตุํ เนว สกฺโกติ, วิฺาณกิจฺจมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, สฺา กุโต ปฺากิจฺจํ กเรยฺยาติ ลกฺขณปฏิเวธํ กาตุํ น สกฺโกติจฺเจว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกตี’’ติ.
๑๑๗๖. วิฺาณํ ปน อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ น ตตฺถ สฺา วิย นีลปีตาทิกสฺส สฺชานนวเสเนว ปวตฺตติ, อถ โข ตํ ตตฺถ อนิจฺจตาทิวิเสสํ, อฺฺจ ตาทิสํ วิเสสํ ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘วิฺาณํ ปนา’’ติอาทิ. กถํ ปน วิฺาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ กโรตีติ? ปฺาย ทสฺสิตมคฺเคน. ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต ปริจยวเสน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ, ยถา ตํ ปคุณสฺส คนฺถสฺส สชฺฌายเน ายาคตาปิ วารา น วิฺายนฺติ. ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนํ.
๑๑๗๗. อุสฺสกฺกิตฺวาติ ๒๒๐ อุทยพฺพยาทิาณปฏิปาฏิยา อารภิตฺวา มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ วิฺาณํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตา. วุตฺตนยนฺติ วิฺาเณ วุตฺตนยํ. สา หิ อารมฺมณฺจ ชานาติ, ลกฺขณฺจ ปฏิวิชฺฌติ. อตฺตโน ปน ¶ อนฺสาธารเณน อานุภาเวน มคฺคํ ปาเปตฺุจ สกฺโกติ. พาลคามิกเหรฺิกานํ กหาปณชานนมิว จ เนสํ อารมฺมณชานนํ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ เหรฺิกผลเก ปิตํ กหาปณราสึ เอโก อสฺชาตโวหารพุทฺธิ พาลทารโก, เอโก คามิกปุริโส, เอโก เหรฺิโกติ ตีสุ ชเนสุ ปสฺสมาเนสุ พาลทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตทีฆรสฺสจตุรสฺสปริมณฺฑลภาวมตฺตเมว ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคาวหํ รตนสมฺมต’’นฺติ น ชานาติ. คามิกปุริโส ตทุภยํ ชานาติ, ‘‘อยํ เฉโก มหาสาโร, อยํ กูโฏ, อยํ อฑฺฒสาโร, อยํ ปาทสาโร’’ติอาทิกํ ปน วิภาคํ น ชานาติ. เหรฺิโก สพฺเพปิ เต ปกาเร ชานาติ, ชานนฺโต จ โอโลเกตฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสทฺทํ สุตฺวาปิ ชานาติ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ รสํ สายิตฺวาปิ หตฺเถน ธารยิตฺวาปิ ‘‘อสุกสฺมึ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา ปพฺพเต วา นทีตีเร วา กโต’’ติปิ ‘‘อสุกอาจริเยน กโต’’ติปิ ชานาติ. ตตฺถ สฺา อสฺชาตโวหารพุทฺธิโน พาลทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย วิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑวเสเนว อารมฺมณํ คณฺหาติ นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺส อุปฏฺานาการคฺคหณโต, วิฺาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนมิว เอกจฺจวิเสสคฺคหณสมตฺถตาย, ปฺา อนวเสสคฺคหณสมตฺถตาย เหรฺิกสฺส กหาปณทสฺสนมิว ทฏฺพฺพาติ.
๑๑๗๘-๘๐. สภาวปฏิเวธนนฺติ สโก ภาโว, สมาโน วา ภาโว สภาโว, ตสฺส ปฏิเวธนํ าตปริฺาตีรณปริฺาวเสน สภาวสามฺลกฺขณปฏิเวธนํ. ฆฏปฏาทิปฏิจฺฉาทกสฺส พาหิรนฺธการสฺส ทีปาโลโก วิย ยถาวุตฺตธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกสฺส วิทฺธํสนรสา. อุปฺปชฺชมาโนเยว หิ าณาโลโก หทยนฺธการํ วิธเมนฺโต ¶ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา’’ติ. ตโตเยว สพฺพธมฺเมสุ อสมฺมุยฺหนากาเรน ปจฺจุปติฏฺติ, การณภูตา วา สยํ ผลภูตํ อสมฺโมหํ ปจฺจุปติฏฺาเปตีติ อาห ‘‘อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา’’ติ. วิปสฺสนาปฺาย อิธาธิปฺเปตตฺตา สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺานํ. ตถา หิ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕; ๔.๙๙; ๕.๑๐๗๑; อ. นิ. ๑๑.๒) สุตฺตปทนฺติ อาห ‘‘สมาธาสนฺนการณา’’ติ.
๑๑๘๑-๒. ธมฺมสภาวปฏิเวโธ ¶ นาม ปฺาย อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺสา โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา’’ติ. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺตา, ตตฺถ วา วิทิตาติ โลกิกา. ตตฺถ อปริยาปนฺนตฺตา อโลกิกา. กตมา ปเนตฺถ โลกิยา, กตมา โลกุตฺตรา จาติ อาห ‘‘โลกิเยนา’’ติอาทิ. โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ มคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิเยน มคฺเคน ยุตฺตา. วิเสสโต ปน ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทิวิสุทฺธิจตุกฺกสงฺคหิตมคฺคสํยุตฺตา สมุทาเย ปวตฺตา ปฺา ตเทกเทเสสุปิ ปวตฺตตีติ มคฺค-คฺคหณํ กตํ, ปจฺเจกมฺปิ วา สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ มคฺคสมฺาติ กตฺวา. โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา. โลกุตฺตราปิ หิ มคฺคสมฺปยุตฺตา ภาเวตพฺพา, วิปสฺสนาปริโยสาเน ลพฺภเตวาติ โลกุตฺตร-คฺคหณํ น วิรุชฺฌติ. เตนาห ‘‘โลกุตฺตเรนา’’ติอาทิ. สุตมยาทิโตติอาทิคฺคหเณน ภาวนามยํ สงฺคณฺหาติ.
๑๑๘๓-๕. อตฺตโนว จินฺตายาติ ตสฺส ตสฺส อนวชฺชสฺส อตฺถสฺส สาธเน ปโรปเทเสน วินา อตฺตโน อุปายจินฺตาวเสเนว ¶ . ภูริปฺเนาติ มหาปฺเน, ปตฺถฏตาย ปถวีสมานปฺเน วาติ อตฺโถ. ปรโต ปน สุตฺวานาติ ปรโต อุปเทสํ สุตฺวา. สุเตเนว จ นิปฺผนฺนาติ อนฺโตคตเหตฺวตฺถมิทํ วิเสสนํ, สุเตเนว นิปฺผนฺนตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘นิปฺผนฺนตฺตา สุเตน วา’’ติ วา ปาโ. ยถา วาปิ ตถา วาติ ปรโต สุตฺวา วา อสุตฺวา วา. อปฺปนาปตฺตาติ อิทํ สิขาปตฺตํ ภาวนามยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน อปฺปนาปตฺตาว ภาวนามยาติ. ติสฺโสปิ ปเนตา ปฺา ปาฬิวเสน เอวํ เวทิตพฺพา –
‘‘ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปฺา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา, เวทนา, สฺา, สงฺขารา, วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปํ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปฺา. ตตฺถ กตมา สุตมยา ปฺา…เป… สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปฺา. สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา’’ติ (วิภ. ๗๖๘).
เอตฺถ จ กิฺจาปิ กมฺมายตนาทิวเสน จินฺตามยสุตมยปฺา มหคฺคตโลกุตฺตรวเสน ภาวนามยปฺา ¶ จ วุตฺตา, อิธ ปน อนฺติมภวิกานํ ทฺวินฺนํ โพธิสตฺตานเมว ลพฺภมานา จินฺตามยภูตา สจฺจานุโลมิกา ปฺา, ปูริตปารมีนํ อวเสสมหาปฺานํ ลพฺภมานา สุตมยา สจฺจานุโลมิกา ปฺา, โลกุตฺตรปฺปนาปตฺตาปิ ภาวนามยปฺาว อธิปฺเปตา.
๑๑๘๖. ¶ ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺสาติ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานสงฺขาตสฺส ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส วเสน. นนุ เจตฺถ วิปสฺสนาปฺา อธิปฺเปตา, กสฺมา ปฏิสมฺภิทา อาหฏาติ? วิปสฺสกานํ าณปาฏวตฺถํ ปฺาปฺปเภเท นิทฺทิสิยมาเน ปฏิสมฺภิทาปฺาปิ วตฺตุกามตาย, ปฏิสมฺภิทาปฺาย วา วิปสฺสนาผลภูตตฺตา โลกิยโลกุตฺตรปฺาธิกาเร วา โลกุตฺตรปฺาย สห ปาปุณิตพฺพํ ปฏิสมฺภิทาปฺมฺปิ วตฺตุกามตาย อิเธว วุตฺตาติ. อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ าณนฺติ ‘‘อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘) เอวมาคตํ อตฺถาทีสุ ตีสุ ปเภทคตํ าณตฺตยํ. ตีสุปีติ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุปิ ปฏิสมฺภิทาาเณสุ โคจรกิจฺจลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานภูมิอาทิวเสน เต อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ เอวํ ปเภทคตํ าณํ, ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน วา ตีสุ าเณสุ าณํ. ปฏิสมฺภิทารมฺมณมฺปิ หิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. เตเนว จ สุตฺตนฺตภาชนียปาฬิยํ ‘‘าเณสุ าณ’’นฺติ, อฏฺกถาย จ ‘‘สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา าณํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ าณ’’นฺติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) อวิเสเสน วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา มหคฺคตปฏิสมฺภิทาาณสฺส อภาเวปิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย มหคฺคตารมฺมณตาปิ ปฺหาปุจฺฉกปาฬิยํ วุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน –
‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ ¶ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ อรูปิโน ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลา. เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ¶ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ ‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’ติ, เตสุ าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๕) –
จิตฺตุปฺปาทกฺกเมน เทสนาย ปวตฺตตฺตา สาวเสโส ปาโ กโต. จิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต อตฺเถ อเสเสตฺวา เทสนา หิ อภิธมฺมภาชนีเย ปวตฺตา, น สพฺพเยฺเยติ ยถาทสฺสิตวิสยวจนวเสน ‘‘เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ, น ตํ อฺารมฺมณตํ ปฏิเสเธติ เทสนาย อตปฺปรภาวโต. เอวฺจ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพาเน, อนาคเตปิ อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ อนาคตารมฺมณาติปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปีติ อตฺถปฏิสมฺภิทาย นิพฺพานารมฺมณตา วุตฺตา. เอตฺถ จ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลสฺเสตํ อธิวจนํ. เหตุผลฺหิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ สมฺปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ธมฺโมติปิ สงฺเขปโต ปจฺจยสฺเสตํ อธิวจนํ. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ ทหติ ปวตฺเตติ, สมฺปาปุณิตุํ วา ธาเรติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. นิรุตฺตีติ สตฺตานํ มูลภาสาภูตา มาคธิกภาสา, ยาย พุทฺธานํ เทสนา โหติ. ปฏิภานนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ าณตฺตยเมว. วุตฺตฺเหตํ อภิธมฺเม ‘‘ทุกฺเข าณํ…เป… ตสฺส วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิ.
๑๑๘๗. ยสฺมา ¶ ปนายํ สงฺเขปตฺโถว, ปเภทวเสน จ วุจฺจมาโน ปากโฏ โหติ, ตสฺมา ตํ สงฺคเหตฺวา ปเภทโตว อตฺถาทิเก ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ ยํ กิฺจิ เหตาทิปจฺจยโต สมุปฺปนฺนํ. ตํ ปน ‘‘อิทํ อิโต นิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ เหตุอนุสาเรน วิฺายมานเมว อิธ อธิปฺเปตํ, ตถา กุสลากุสลผลภูตา วิปากา อพฺยาปารสนฺติวเสน วิฺายมานา, เสสา อพฺยาปารภูตา กิริยา ธมฺมา อวิปากสนฺติวเสน, อสงฺขตํ นิสฺสรณภูโต นิโรโธ นิพฺพุติสนฺติวเสน, พุทฺธวจนตฺถภูโต ขนฺธาทิปรมตฺถธมฺโม อิมาย อยํ ทีปิโตติ เอวํ ปาฬิอนุสาเรน วิฺายมาโนว อตฺถสมฺํ ลภตีติ อาห ‘‘ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เหตุผลํ, ภาสิตตฺโถ จ สกสกเหตุปฏิพทฺโธ, ภาสิตปฏิพทฺโธ จ วิฺายตีติ ปริยายโต, เสสํ สกสกภาววเสเนว วิฺายตีติ นิปฺปริยายโตว อตฺโถ นาม. ตตฺถ ปริยายตฺโถ สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วุตฺโต, นิปฺปริยายตฺโถ อภิธมฺมภาชนียวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. ภาสิตนฺติ ปาฬิธมฺมมาห. เสสํ อตฺถปฺจเกสุ วุตฺตนเยน ยถารหํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
เอตฺถ ¶ จ นิพฺพานํ ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, ภาสิตตฺโถ าเปตพฺโพ อตฺโถ, อิตโร นิพฺพตฺเตตพฺโพ อตฺโถติ ติวิโธ โหติ อตฺโถ. มคฺโค สมฺปาปโก เหตุ, ภาสิตํ าปโก เหตุ, อิตรํ นิพฺพตฺตโก เหตูติ เอวํ ติวิโธ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. กิริยาธมฺมานฺเจตฺถ อวิปากตาย ธมฺมภาโว น วุตฺโต. ยทิ เอวํ วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโว น วตฺตพฺโพ? น, ปจฺจยุปฺปนฺนภาวโต. เอวํ สติ กุสลากุสลานมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อตฺถภาโว อาปชฺชติ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา. วิปากสฺส ปน ปธานเหตุตาย ¶ ปากฏภาวโต ธมฺมภาโว เอว เตสํ วุตฺโต, กิริยานํ ปจฺจยภาวา ธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เจ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา. กมฺมผลสมฺพนฺธสฺส ปน เหตุภาวาภาวโต ธมฺมภาโว น ยุตฺโตติ. อปิจ ‘‘อยํ อิมสฺส ปจฺจโย, อยํ ปจฺจยุปฺปนฺโน’’ติ เอวํ เภทมกตฺวา เกวลํ กุสลากุสเล วิปากกิริยธมฺเม จ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ธมฺมตฺถปฏิสมฺภิทา น โหนฺตีติ เตสํ อตฺถธมฺมตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๘๙. สภาวนิรุตฺตีติ อวิปรีตนิรุตฺติ, อวิปรีตนิรุตฺตีติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โพธเน สพฺพกาลํ ปฏินิยตสมฺพนฺโธ อพฺยภิจารโวหาโร มาคธภาสาติ วุตฺตํ โหติ. สา หิ สพฺพกาลํ ปฏินิยตสมฺพนฺโธ, อิตรา ภาสา ปน กาลนฺตเรน ปริวตฺตนฺติ. อตฺถโต ปเนสา นามปฺตฺตีติ อาจริยา. ยถาหุ –
‘‘นิรุตฺติ มาคธา ภาสา, อตฺถโต นามสมฺมุตี’’ติ.
อปเร ปน – ยทิ สภาวนิรุตฺติ ปฺตฺติสภาวา, เอวํ สติ ปฺตฺติ อภิลปิตพฺพา, น วจนนฺติ อาปชฺชติ, เอวฺจ สติ ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ อิทํ น สกฺกา วตฺตุํ, อภิลปิตพฺโพติ อภิลาโป. น หิ วจนโต อฺํ อภิลปิตพฺพํ อุจฺจาเรตพฺพํ อตฺถิ, อถ ผสฺสาทิวจเนหิ โพเธตพฺพํ อภิลปิตพฺพํ, เอวฺจ สติ อตฺถธมฺมานมฺปิ โพเธตพฺพตฺตา เตสมฺปิ นิรุตฺติภาโว อาปชฺชติ, อปิจ อฏฺกถายํ ‘‘ผสฺโสติ จ สภาวนิรุตฺติ, ผสฺสา ผสฺสนฺติ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) วจนโต วิฺตฺติวิการสหิโต สทฺโท นิรุตฺตีติ ทสฺสิตเมว, ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ¶ สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปฺตฺติอารมฺมณา’’ติ ¶ จ อฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) วุตฺตตฺตา นิรุตฺติสทฺทารมฺมณาย โสตวิฺาณวีถิยา ปรโต มโนทฺวาเร นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปวตฺตติ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วจนํ อุปปนฺนํ โหตีติ วทนฺติ. อาจริยโชติปาลตฺเถราทโย ปนาหุ – ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ วจนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทํ คเหตฺวา ปจฺฉาชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวฺจ สติ อฺสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ อฺํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ วุตฺตนฺติ อาปชฺชติ, ยถา ปน ทิพฺพโสตาณํ มนุสฺสาทิสทฺทเภทนิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ตํตํสทฺทวิภาวกํ, เอวํ สภาวาสภาวนิรุตฺตินิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนสภาวนิรุตฺติสทฺทารมฺมณํ ตํวิภาวกํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ วุจฺจมาเน น โกจิ ปาฬิวิโรโธ, ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ จ ปจฺจุปฺปนฺนสทฺทารมฺมณปจฺจเวกฺขณํ ปวตฺเตนฺตสฺสาติ น น สกฺกา วตฺตุํ. ตมฺปิ หิ าณํ สภาวนิรุตฺตึ วิภาเวนฺตเมว ตํตํสทฺทปจฺจเวกฺขณานนฺตรํ ตํตํปเภทนิจฺฉยสฺส เหตุภาวโต นิรุตฺตึ ภินฺทนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว อุปฺปชฺชตีติ จ ปเภทคตมฺปิ โหตีติ.
๑๑๙๐. ติวิธนฺติ อิทํ เหฏฺา วิภาวิตนยเมวาติ. ปจฺจเวกฺขโตติ อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ อสมฺโมหวเสน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. นนุ จ ตีณิ าณานิปิ อตฺถธมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺตีติ าเณสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา จ โหติ, กสฺมา ปน ‘‘เตสุ…เป… มต’’นฺติ วิสุํ วุตฺตนฺติ? สารมฺมเณสุ ตีสุ าเณสุ ปวตฺตาณสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ยฺหิ าณารมฺมณํ าณํ ตสฺส อารมฺมณมฺปิ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ, ตํ อิธ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นาม. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิมานิ าณานิ ¶ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ. าณมตฺตารมฺมณํ ปน าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาเยว. เอตฺถ จ กิฺจาปิ อยํ ปฏิสมฺภิทา สารมฺมเณสุ าเณสุ ปวตฺตติ, อารมฺมณานํ ปน ปเภทํ เหฏฺา าณตฺตยเมว วิภาเวติ. ยถา กึ? ยถา ธมฺมเทสนาย อสมตฺโถ พหุสฺสุโต กิฺจาปิ ธมฺมกถิเกน กเถตพฺพํ ธมฺมํ ชานาติ, เทสนา ปน ธมฺมกถิกสฺเสว วิสโยติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. อิมาสุ ปน ปจฺฉิมานํ ติสฺสนฺนํ เสขาเสขมคฺคกฺขเณ อสมฺโมหวเสน ปฏิเวโธ โหติ, อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณกรณวเสนปิ. ตถา หิ สา มคฺคผลสภาวาปิ โหติ. เอวฺจ กตฺวา สา โลกิยโลกุตฺตรา, เสสา ติสฺโส โลกิยาว. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ลาโภ ¶ ตาสมสมฺโมหา, เสขาเสขปถกฺขเณ;
อตฺถปฺา ยถาลมฺพา, สา ทฺวิธาฺา ตุ สาสวา’’ติ.
๑๑๙๑. อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปฺจหิ อากาเรหิ วิสทภาวํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยตฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ, ปาฬิอฏฺกถาสุ คณฺิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา ปริปุจฺฉา ปริโต สพฺพโต าตุํ ปุจฺฉาติ กตฺวา. สวนํ สกฺกจฺจํ อฏฺึ กตฺวา โสตวิฺาณวเสน คหณํ, อธิคโม มคฺคุปฺปตฺติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อธิคโม นาม อรหตฺตมคฺคุปฺปตฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) วุตฺตํ. ตํ เสขภูมิยํ ปเภทคมนํ อปฺปวิสยํ, อเสขภูมิยํ พหุวิสยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. สาติสยํ วา อธิคมนํ สนฺธาเยว วุตฺตํ. เสเขน ปตฺตานมฺปิ หิ อิมาสํ อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทภาวาธิคโมติ. ปุพฺพโยโค วิย ปน อรหตฺตปฺปตฺติ อรหโตปิ ปฏิสมฺภิทาวิสทตาย ปจฺจโย น น โหตีติ ปฺจนฺนมฺปิ ยถาโยคํ เสกฺขาเสกฺขปฏิสมฺภิทาวิสทตาย การณตา โยเชตพฺพา. ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ ¶ สาสเน คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ, ตาว วิปสฺสนาภิโยโค. อธิคมปุพฺพโยคา เจตฺถ อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนฺจ วิสทํ กโรนฺติ, เสสานิ ปน สุวิสทภาวสฺเสว ปจฺจยาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๙๒-๔. เอวํ เอกวิธาทิวเสน ปฺาย ปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาวนาวิธานํ วิภาเวตุํ ‘‘กถํ ภาเวตพฺพา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยสฺมา อิมาย ปฺาย ขนฺธาทโย ธมฺมา ภูมิ, สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จาติ อิมา ทฺเว วิสุทฺธิโย มูลํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย สรีรํ, ตสฺมา เตสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน าณปริจยํ กตฺวา มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺธาทีสู’’ติอาทิ อารทฺธํ. ขนฺธาทีสูติ ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภเทสุ. ภูมิภูเตสุ จาติ ลกฺขณาทิคฺคหณวเสน าณสฺส ปวตฺติฏฺานภูเตสุ. สีลํ จิตฺตวิสุทฺธินฺติ มูลภูตํ สีลวิสุทฺธึ, จิตฺตวิสุทฺธิฺจ. สติ หิ สีลวิสุทฺธิยํ, จิตฺตวิสุทฺธิยฺจ อยํ ปฺา มูลชาตา นาม โหติ, นาสตีติ. ทิฏฺิวิสุทฺธาทโย ปฺจาติ อุปพฺรูเหตพฺพตฺตา สรีรภูตา ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทโย ปฺจ. อิมิสฺสา หิ ปฺาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิสีสฏฺานิยา ¶ ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทโย อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวน สมุทายูปลกฺขณนเยน สรีรนฺติ เวทิตพฺพา. ตาย ปฺายาติ อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน ขนฺธาทีสุ ธมฺเมสุ ปวตฺตปฺาย. ชนนาทิโตติ ชาติชรามรณาทีหิ.
๑๑๙๕-๖. ‘‘ภาเวตพฺพา’’ติ วตฺวา อิทานิ ยสฺมา ขนฺธาทิภูมีสุ สีลวิสุทฺธิจิตฺตวิสุทฺธิสงฺขาเตหิ มูเลหิ สุปฺปติฏฺิเตน ปฺจวิสุทฺธิสงฺขาตสรีรสฺส วฑฺฒเนเนว ปฺาวฑฺฒนา นาม ¶ โหติ, ตสฺมา วิปสฺสนาปฺาย ภูมิภูเตสุ ขนฺธาทีสุ เอกเทสทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ. ยํ กิฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. อตีตานาคตาทิกนฺติอาทินา ปน ตเทว เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสติ. อาทิ-คฺคหเณน ปจฺจุปฺปนฺนสฺส คหณํ.
๑๑๙๗-๑๒๐๐. หีนนฺติอาทีสุ อกุสลกมฺมสมุฏฺานตาย หีนํ, กุสลกมฺมสมุฏฺานตาย ปณีตํ. อกุสลวิปากุปฺปตฺติเหตุภูตตาย วา หีนํ, วิปริยาเยน ปณีตํ. ทุปฺปริคฺคหภูตสุขุมรูปาทิวเสน ทูรํ, อิตรวเสน สนฺติกนฺติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ อตีตาทิวิภาคภินฺนํ สพฺพํ ตํ รูปราสิวเสน พุทฺธิยา เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ วิย ‘‘ราสฏฺเน รูปกฺขนฺโธ’’ติ วุจฺจติ. สุตฺเตปิ หิ วุตฺตํ ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา’’ติ. เวทนากฺขนฺโธติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอเกเกสุ ปน เวทนาทีสุ ‘‘สมุทฺโท มยา ทิฏฺโ’’ติอาทีสุ วิย สมุทายโวหารสฺส อวยเวปิ ทิสฺสนโต ขนฺธ-สทฺโท รุฬฺหีวเสน ปวตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ตํ กิฺจิ เวทยิตลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. เวทนากฺขนฺโธเยว เวทนากฺขนฺธตา. เวทนาย อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๒.๔๙๗ อาทโย) คเหตพฺพา. อภิสงฺขารลกฺขณนฺติ สงฺขารกฺขนฺธสฺส เจตนาปธานตาย เอวํ วุตฺตํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ ราสิกรณลกฺขณํ สมฺปิณฺฑนลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙) วุตฺตตฺตา ยถา อตฺตโน ผลสงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขรณสภาวนฺติ อตฺโถ. อยํ ปน กุสลากุสลเจตนาย วเสน วฏฺฏติ.
๑๒๐๒-๕. เอวํ ¶ วิปสฺสนาปฺาย ภูมิภูเต ธมฺเม เอกเทสโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีลจิตฺตวิสุทฺธีนํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา ตา อวตฺวา อิทํ ปฺาภาวนาย อาทิภูตํ ทิฏฺิวิสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ¶ ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สมฺปาเทตุกาเมน จ โยคาวจเรน จตุธาตุววตฺถานวเสน วา ทฺวาทสายตนวเสน วา ปฺจกฺขนฺธวเสน วา อุภินฺนํ สงฺเขปโกฏฺาสานํ วเสน วา ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน วา นามรูปสฺส ววตฺถาเปตพฺพภาเวปิ เตน เตน มุเขน ววตฺถานปฺปกาสนสฺส อติปปฺจาวหตฺตา ยถาธิคตกฺขนฺธวเสเนว อิธ ววตฺถานํ ทสฺสิตํ. เอกาสีติยา จิตฺเตนาติ เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตน. โลกุตฺตรจิตฺตานิ ปน เนว สุกฺขวิปสฺสกสฺส, น สมถยานิกสฺส ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ อนธิคตตฺตา. จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺเธ. สีตุณฺหาทิวิโรธิปจฺจยสมวาเย วิการาปชฺชนโต รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ. อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นามํ นมนลกฺขณํ. ปริคณฺหตีติ ปริจฺเฉทการิกาย ปฺาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติ.
๑๒๐๖-๙. ตาลสฺส กนฺทํ ตุ ยมกนฺติ ทฺวีหิ พีเชหิ นิพฺพตฺติตํ เอกีภูตํ ยมกตาลกนฺทํ. ตฺหิ ยมกํ ภินฺนสนฺตานมฺปิ อภินฺนํ วิย อุปฏฺาติ, เอวํ รูปารูปธมฺมาติ. นามฺจ รูปฺจาติ เอเตเนว ตสฺส ทุวิธภาเว สิทฺเธ ‘‘ทฺวิธา ววตฺถเปตี’’ติ อิทํ นามรูปวินิมุตฺตสฺส อฺสฺส อภาวทสฺสนตฺถํ. เตเนวาห ‘‘นามโต รูปโต’’ติอาทิ. นามรูปมตฺตตาย อวินิจฺฉิตตฺตา, สนฺตานาทิฆนเภทสฺส จ อกตตฺตา อภินิเวเสน วินา สมูเหกตฺตคฺคหณวเสน ‘‘สตฺโต’’ติ ปวตฺโต สมฺโมโห สตฺตสมฺโมโห, ตสฺส ฆาตตฺถํ วิกฺขมฺภนตฺถํ. พหุสุตฺตวเสนาติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา อิธ ทสฺสิตานํ, อฺเสฺจ ‘‘รูปฺจ หิทํ, มหาลิ, อตฺตา อภวิสฺส ¶ , นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ (มหาว. ๒๐; สํ. นิ. ๓.๕๙) เอวมาทีนํ สมฺพหุลานํ สุตฺตนฺตานํ วเสน. ตนฺติ ตํ นามรูปํ.
๑๒๑๐-๒. องฺคสมฺภาราติ องฺคสมฺภารเหตุ ตนฺนิมิตฺตํ อมฺุจิตฺวา สติ เอว ตสฺมินฺติ อตฺโถ. สทฺโทติ โวหาโร. ขนฺเธสูติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ เต อมฺุจิตฺวาว สตฺโตติ สมฺมุติ โวหาโร. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อกฺขจกฺกปฺชรอีสาทีสุ องฺคสมฺภาเรสุ เอเกนากาเรน เอกชฺฌํ ราสิ หุตฺวา สณฺิเตสุ ‘‘รโถ’’ติ โวหารมตฺตํ โหติ, ปรมตฺถโต ปน เอเกกสฺมึ องฺเค อุปปริกฺขิยมาเน รโถ นาม นตฺถิ, เอวเมว อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเนสุ ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘ปุคฺคโล’’ติ วา ‘‘ชีโว’’ติ วา โวหารมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน เอเกกสฺมึ ธมฺเม อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘อสฺมี’’ติ วา ‘‘อห’’นฺติ วา คาหสฺส วตฺถุภูโต สตฺโต นาม นตฺถิ, เกวลํ นามรูปมตฺตเมว อตฺถีติ. เอวํ ปสฺสโต หิ ทสฺสนํ ¶ ยถาภูตทสฺสนํ นาม โหติ, ยํ ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วุจฺจติ. สเจ โกจิ สตฺโต นาม นตฺถิ, กถฺจรหิ นามรูปมตฺเต คมนาทิอตฺถกิจฺจสิทฺธตา โหตีติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ยถาปี’’ติอาทิ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา ทารุมยํ ยนฺตํ นิชฺชีวํ ชีววิรหิตํ อพฺภนฺตเร วตฺตมานสฺส ชีวสฺส อภาวโต ตโตเยว นิรีหกํ นิพฺยาปารํ, อถ จ ปน ทารุรชฺชุสมาโยเค ปจฺจยวิเสสวเสน ตํ ทารุยนฺตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติปิ, สชีวํ สพฺยาปารํ วิย คมนาทิกิจฺจํ สาเธนฺตมิว ขายติ, ตถา อิทํ นามรูปมฺปิ กิฺจาปิ นิชฺชีวํ นิรีหกฺจ, อถ จ ปน อฺมฺสงฺขตปจฺจยวิเสสสฺส สมาโยเค สชีวํ สพฺยาปารํ คจฺฉนฺตํ ติฏฺนฺตฺจ ขายตีติ.
๑๒๑๓. สจฺจโตติ ¶ ภูตโต, ปรมตฺถโตติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ นามรูปํ อภิสงฺขตํ ยนฺตมิว สฺุํ ชีวาทินา. ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตํ อิทํ นามรูปํ ยนฺตมิว สฺุนฺติ วา สมฺพนฺโธ. ทุกฺขสฺส ปฺุโชติ นิจฺจาตุรตาย ทุกฺขสฺส ราสิ. ติณกฏฺสาทิโสติ อตฺตสฺุตาย ติณกฏฺสโม.
๑๒๑๕. ยมกนฺติ ยุคฬํ. โส จ ยมกภาโว อฺมฺนิสฺสิตภาเวนาติ อาห ‘‘อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา’’ติ. ตโต เอว เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ อุโภ ภิชฺชนฺติ. น หิ กทาจิ ปฺจโวการภเว มรณวเสน รูเป นิรุชฺฌนฺเต อรูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ, อรูเป วา นิรุชฺฌนฺเต รูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ อตฺถิ. เอกโวการภวจตุโวการภเวสุ ปน เตสํ อฺมฺํ อนิสฺสาย ปวตฺติยา การณํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ. โส ปนายํ ภงฺโค ปจฺจยวเสเนว, ปจฺจยนิโรเธเนว นามรูปนิโรโธติ อตฺโถ. ปจฺจยาติ ปจฺจยภูตา, อฺมฺสฺส ปจฺจยา โหนฺตาปิ เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ อุโภ ภิชฺชนฺติเยวาติ อตฺโถ.
๑๒๑๖-๙. นิตฺเตชนฺติ เตชหีนํ อานุภาววิรหิตํ. ยตฺถ ปน ตํ นิตฺเตชํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น พฺยาหรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. น หิ อฺถา สทฺทหนุสฺสาหนาทีสุ นามํ นิตฺเตชนฺติ สกฺกา วตฺตุํ, นาปิ รูปํ สนฺธารณาพนฺธนาทีสุ. เตเนว หิ ‘‘ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตช’’นฺติ วตฺวา ‘‘ภฺุชามีติ…เป… น วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํ.
๑๒๒๐-๑. นามํ นิสฺสายาติอาทินา พฺยติเรกวเสนปิ นามรูปานํ นิตฺเตชตํเยว วิภาเวติ ¶ . รูปฺหิ คมนาทิกิริยาสุ นามํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, นามํ ทสฺสนาทิกิริยาสุ รูปํ นิสฺสาย. อฺมฺํ สนฺนิสฺสาย จสฺส อตฺตกิจฺจสิทฺธิปิ ปจฺเจกํ อสมตฺถตํ วิภาเวติ. ตถา หิ นามรูปสฺส อตฺตสฺุตา, นิพฺยาปารตา จ สุฏฺุตรํ ปากฏา โหนฺตีติ. กถํ ¶ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถานํ สมุทิตภาเว สติ สมตฺถตา โหติ อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุกภาวาปตฺติโต. น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺุํ อสกฺโกนฺตานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สมุทิตํ ทฏฺุํ สกฺโกตีติ โจทนํ หทเย กตฺวา อาห ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิ. อุปมายปิ หิ อสิทฺโธ อตฺโถ สาเธตพฺโพ. เตเนวาห ‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, อุปมายปิ อิเธกจฺเจ วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๘; อ. นิ. ๘.๘; ๑๐.๙๕; ชา. ๒.๑๙.๒๔). อยํ ปเนตฺถ ชจฺจนฺธปีสปฺปีนํ อุปมา – ยถา ชจฺจนฺโธ จ ปีสปฺปี จ ทิสา ปกฺกมิตุกามา อสฺสุ. ชจฺจนฺโธ ปีสปฺปึ เอวมาห ‘‘อหํ โข, ภเณ, สกฺโกมิ ปาเทหิ ปาทกรณียํ กาตุํ, นตฺถิ จ เม จกฺขูนิ, เยหิ สมํ วิสมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ. ปีสปฺปี ชจฺจนฺธํ เอวมาห ‘‘อหํ โข, ภเณ, สกฺโกมิ จกฺขุนา จกฺขุกรณียํ กาตุํ, นตฺถิ จ เม ปาทา, เยหิ อภิกฺกเมยฺยํ ปฏิกฺกเมยฺยํ วา’’ติ. โส ตุฏฺหฏฺโ ชจฺจนฺโธ ปีสปฺปึ อํสกูฏํ อาโรเปสิ, ปีสปฺปี ชจฺจนฺธสฺส อํสกูเฏ นิสีทิตฺวา เอวมาห ‘‘วามํ มฺุจ, ทกฺขิณํ คณฺห, ทกฺขิณํ มฺุจ, วามํ คณฺหา’’ติ. ตตฺถ ชจฺจนฺโธปิ นิตฺเตโช ทุพฺพโล น สเกน พเลน คจฺฉติ, ตเถว ปีสปฺปี น สเกน พเลน คจฺฉติ, น จ เตสํ อฺมฺํ นิสฺสาย คมนํ น ปวตฺตติ, เอวเมว นามมฺปิ นิตฺเตชํ น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตติ, รูปมฺปิ นิตฺเตชํ น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตติ, น จ เตสํ อฺมฺํ นิสฺสาย อุปฺปตฺติ วา ปวตฺติ วา น โหตีติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘น สเกน พเลน ชายเร,
โนปิ สเกน พเลน ติฏฺเร;
ปรธมฺมวสานุวตฺติโน,
ชายเร สงฺขตา อตฺตทุพฺพลา.
‘‘ปรปจฺจยโต ¶ ¶ จ ชายเร, ปรอารมฺมณโต สมุฏฺิตา;
อารมฺมณปจฺจเยหิ จ, ปรธมฺเมหิ จิเม ปภาวิตา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๗๗);
๑๒๒๒-๓. อิทานิ นาวายนฺติกูปมายปิ นามรูปานํ อวสวตฺติตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิคาถาทฺวยํ วุตฺตํ. ตตฺถ นิสฺสายาติ ปติฏฺาย. ยนฺตีติ คจฺฉนฺติ. มนุสฺเส นิสฺสายาติ เนตุภูเต นิยามกกมฺมกราทิมนุสฺเส อปสฺสาย. น หิ เตสํ อรณคฺคหณลงฺการสณฺาปนอุทกสิฺจนาทิกิริยาย วินา นาวา อิจฺฉิตเทสํ ปาปุณาติ, ยถา ปน อุโภปิ อฺมฺํ นิสฺสาย อณฺณเว คจฺฉนฺติ, เอวํ นามฺจ รูปฺจ อุโภ อฺมฺํ นิสฺสิตา ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๑๒๒๔. สตฺตสฺํ วิโนเทตฺวาติ ยถาวุตฺตนเยหิ อนาทิกาลภาวิตํ ขนฺธปฺจเก สตฺตคฺคาหํ วิกฺขมฺเภตฺวา. นาม…เป… วุจฺจตีติ ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโย. อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ จ เอวํ สพฺพากาเรน เตสํ ลกฺขณสลฺลกฺขณมุเขน ตมตฺถภาวทสฺสนํ เอตํ อตฺตทิฏฺิมลวิโสธนโต ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ อตฺโถ. น เกวลฺเจตํ ทิฏฺิวิสุทฺธิเยว วุจฺจติ, นามรูปววตฺถาปนนฺติปิ เอตสฺเสว อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. ชาติอาทิโตติ ชาติชราพฺยาธิอาทิโต ทุกฺขโต. ยถาห ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (มหาว. ๑๔; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐). อนฺตทฺวยนฺติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตทฺวยํ. อถ วา สตฺตสฺส อจฺจนฺตํ อตฺถิภาวสงฺขาตํ, ตสฺส นตฺถิภาวสงฺขาตฺจ อนฺตทฺวยํ. ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต หิ สตฺโต ¶ อตฺถีติ วชฺชิตพฺพเมว, โลกสงฺเกตโตว อุปลพฺภนโต นตฺถีติปิ วชฺชิตพฺพเมวาติ. สุฏฺุตรํ ปริสุทฺธํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. ทิฏฺิคตานิ มลานีติ ทิฏฺิคตสงฺขาตานิ มลานิ. อเสสํ นิสฺเสสโต นาสํ วินาสํ วิกฺขมฺภนํ อุเปนฺติ. ตถา เหตํ ทิฏฺิมลวิโสธนโต ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วุจฺจติ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.