📜
๒๒. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๑๙-๒๑. อิทานิ ¶ าณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทเส อนุปฺปตฺเต สา ยสฺส าณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิโต ปร’’นฺติอาทิมาห. อิโต ปรนฺติ อิโต อนุโลมาณโต อุปริ. อาวชฺชนิยานตฺตาติ อาวชฺชนกิจฺจํ กโรนฺตํ กิริยมโนธาตุ วิย มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺาเน ิตตฺตา อพฺโพหาริกเมว อุภยวิสุทฺธิลกฺขณาภาวโต. กิฺจาปิ เอวํ, ตถาปิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ปริโยสานตฺตา วิปสฺสนาปกฺขิยเมวาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย โสตสฺมึ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา’’ติ. เอเตนสฺส ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิภชนํ ทสฺเสติ.
๑๓๒๒. ปุถุชฺชเนสุ ¶ ภวํ โปถุชฺชนิกํ, ตเทว โคตฺตํ อริเยหิ อสมฺมิสฺสา ปุถุชฺชนสมฺาติ โปถุชฺชนิกโคตฺตํ. เอกวํสชานฺหิ สมานา สมฺา ‘‘โคตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, คํ ตายติ พุทฺธึ, อภิธานฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ กตฺวา. วา-สทฺโท วกฺขมานตฺถวิกปฺปเน. อภิภุยฺย ปวตฺติโต โคตฺรภูติ สมฺพนฺโธ. โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ ‘‘อริโย’’ติ พุทฺธิยา, อภิธานสฺส จ ตายนโต ปวตฺตนโตติ อธิปฺปาโย. ตโต ภวตีติ ตโต โคตฺตโต อารมฺมณปจฺจยโต ภวติ. อิติ-สทฺโท เจตฺถ เหตุตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตน ยสฺมา ตโต ภวติ, ตสฺมา โคตฺรภูติ อตฺโถ.
๑๓๒๓-๕. าณทสฺสนวิสุทฺธิ เอว าณทสฺสนสุทฺธิกํ. ตํ สมฺปาเทตุํ ปนิจฺฉตา เตน ภิกฺขุนา ยํ อฺํ กิฺจิปิ กาตพฺพํ, ตํ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา นตฺถีติ เจ อาห ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ. ‘‘กตเมวา’’ติ วุตฺเต ‘‘กถ’’นฺติ อนุโยคสฺส อุปฏฺิตตฺตา ‘‘อนุโลมาวสานํ หี’’ติอาทินา ตํ สมตฺเถติ.
๑๓๒๖-๗. เอวํ อุปฺปนฺนอนุโลมาณสฺส ปนสฺส เอเตหิ ตีหิปิ อนุโลมาเณหิ อตฺตโน พลานุรูเปน ถูลถูเล สจฺจปฏิจฺฉาทกตมมฺหิ อนฺตรธาปิเต สพฺพสงฺขารคเต จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ ¶ , น ลคฺคติ, ปทุมปลาสโต อุทกํ วิย ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ, สพฺพํ นิมิตฺตารมฺมณมฺปิ สพฺพํ ปวตฺตารมฺมณมฺปิ ปลิโพธโต อุปฏฺาติ, อถสฺส สพฺพสฺมึ นิมิตฺตปฺปวตฺตารมฺมเณ ปลิโพธโต อุปฏฺิเต ทุติยสฺส วา ตติยสฺส วา อนุโลมาณสฺส อนนฺตรํ โคตฺรภุาณํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ. ปมาวชฺชนฺเจว ปมาโภคตาปิ จาติ ปมาวชฺชนํ ปมาโภคภูตํ. สกตฺเถ หิ อยํ ตา-ปจฺจโยติ. ตตฺถ อาวชฺชนํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปริณามนวเสน, อาโภโค อตฺตโน อาภุชนวเสน ทฏฺพฺโพ.
๑๓๒๘-๓๓. อนนฺตราทีหีติ ¶ อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ ปจฺจเยหิ. มุทฺธนฺติ มุทฺธภูตํ. เอกนฺติกตาย เอกวารเมว จ อุปฺปชฺชนโต ปุนราวตฺตาภาเวน ปน อนาวตฺตํ. อนาวชฺชนมฺปิ จาติ อนาวชฺชนมฺปิสมานํ. สฺํ ทตฺวา วิยาติ ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชาหี’’ติ สฺํ ทตฺวา วิย. อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อปทาลิตปุพฺพํ. วิทฺธํเสนฺโตวาติ วินาเสนฺโต เอว. ชายตีติ นิพฺพตฺตติ. เอตฺถ จ อิมํ อุปมํ อาหรนฺติ – เอโก กิร อิสฺสาโส อฏฺอุสภมตฺเต ปเทเส ผลกสตํ ปาเปตฺวา วตฺเถน มุขํ เวเตฺวา สรํ สนฺนยฺหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺาสิ, อฺโ ปุริโส จกฺกยนฺตํ อาวิชฺฌิตฺวา ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกํ อภิมุขํ โหติ, ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน สฺํ เทติ. อิสฺสาโส ทณฺฑกสฺํ อมฺุจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตนิพฺพิชฺฌติ. ตตฺถ ทณฺฑกสฺํ เทนฺโต วิย โคตฺรภุาณํ, อิสฺสาโส วิย มคฺคาณํ, ทณฺฑกสฺํ อมฺุจิตฺวาว ผลกสตํ นิพฺพิชฺฌนํ วิย มคฺคาณสฺส โคตฺรภุาเณน ทินฺนสฺํ อมฺุจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ อปทาลิตปุพฺพานํ โลภโทสโมหกฺขนฺธานํ นิพฺพิชฺฌนนฺติ.
๑๓๓๕-๘. อนามตคฺค…เป… มโหทธินฺติ อฏฺมภวโต ปฏฺาย นิพฺพตฺตกํ อฺาตโกฏึ สํสารวฏฺฏทุกฺขมหาสมุทฺทํ. ปาณาติปาตาทิปฺจเวรานิ เจว ปฺจวีสติ มหาภยานิ จาติ สพฺพเวรภยานิ. อเนเกปิ อานิสํเสติ รตนตฺตเย นิวิฏฺสทฺธาทิเก อานิสํเส. อาทิมคฺเคนาติ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาเตน ปมมคฺเคน. ปมมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๓๙. ตสฺเสวานนฺตรนฺติ ตสฺส อนนฺตรํเยว. ทฺเวปิ ตีณิ วาติ นาติติกฺขปฺสฺส ทฺเว, ติกฺขปฺสฺส ตีณิ ผลจิตฺตานิ.
๑๓๔๐-๓. ‘‘อชานิตฺวา ¶ ¶ วทนฺติ เต’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฺจมํ มคฺคจิตฺตนฺติ อิมินาว ฉฏฺสฺส อภาวทีปเนน ‘‘เอกํ ผลจิตฺต’’นฺติ วทโต โคทตฺตตฺเถรสฺส วาโทปิ ปฏิกฺขิตฺโต.
๑๓๔๔. ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปมมคฺคสฺส อุปฺปตฺติอนนฺตรํ ผลสฺส อุปฺปตฺติมตฺเตน. โสตาปนฺโนติ วุจฺจตีติ โสตาปนฺโน นาม ทุติโย อริยปุคฺคโลติ วุจฺจติ. โส เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺโตปิ หุตฺวา กามสุคติยํ สตฺตกฺขตฺตุเมว สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกรณสมตฺโถ โหติ. ยถาห –
‘‘กิฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตา,
น เต ภวํ อฏฺมมาทิยนฺตี’’ติ. (ขุ. ปา. ๖.๙; สุ. นิ. ๒๓๒; เนตฺติ. ๑๑๕);
รูปารูปโลเกสุ ปน น ตถา นิยโมติ อาจริยา.
๑๓๔๗. ผลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปหีนกิเลสาทิเก สงฺคณฺหาติ. ตถา จ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ ปมํ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส ปฺจ ปจฺจเวกฺขณาณานิ โหนฺติ. ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ. เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ. เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณาณานิ, ภวนฺเตกูนวีสตี’’ติ.
๑๓๔๘-๕๐. ยาสํ ¶ ปจฺจเวกฺขณวเสน อิมานิ าณานิ ปวตฺตนฺติ, ตา ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺโค ผลฺจา’’ติอาทิมาห. อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทเยว เจโส. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณฺหิ เสขานมฺปิ โหติ วา น วา. น หิ สพฺเพว ตตฺถ สมตฺถา โหนฺติ. เตเนว หิ มหานาโม ¶ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๗๕). โยคมารภเตติ ตสฺมึเยว วา อาสเน นิสินฺโน, อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวกราย สกทาคามิมคฺคสงฺขาตาย ทุติยาย ภูมิยา อธิคมตฺถาย วิปสฺสนาโยคํ กโรติ, ทุติยภาโว จสฺส เทสนาวเสน, อุปฺปตฺติวเสน จ เวทิตพฺโพ. สมฺปยุตฺตานํ ปน นิสฺสยภาเวน เต ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, ยสฺมา วา สมาเนปิ โลกุตฺตรภาเว สยมฺปิ ภวติ, น นิพฺพานํ วิย อปาตุภูตํ, ตสฺมาปิ ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ. าเณน ปริมชฺชตีติ เตน เตนากาเรน อินฺทฺริยานํ ติกฺขตรตํ สมฺปาเทตฺวา, พลโพชฺฌงฺคานฺจ ปฏุตรภาวํ สาเธตฺวา ลกฺขณตฺตยํ ตีรณวเสน ปริมชฺชติ.
๑๓๕๑-๒. ตตฺถ อปราปรํ าณํ จาเรนฺโต ปริวตฺเตติ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวีถึ โอคาหตี’’ติ. เหฏฺา วุตฺตนเยนาติ อุทยพฺพยาณาทีนํ อุปฺปาทเน วุตฺตนเยเนว. โคตฺรภุสฺส อนนฺตรนฺติ เอตฺถ โคตฺรภุ วิย โคตฺรภุ. ปมมคฺคปุเรจาริกาณฺหิ ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต, อริยโคตฺตภวนโต จ นิปฺปริยายโต ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, อิทํ ปน ตํสทิสตาย ปริยายโต โคตฺรภุ. เอกจฺจสํกิเลสวิสุทฺธิยา, ปน อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา อารมฺมณกรณโต จ ‘‘โวทาน’’นฺติ วุจฺจติ. เตนาห ปฏฺาเน ‘‘อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗). ยสฺมา ¶ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘อุปฺปาทาทิอภิภวนฏฺํ อุปาทาย อฏฺ โคตฺรภุธมฺมา สมาธิวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๖๐) โคตฺรภุนามวเสเนว อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ ‘‘โคตฺรภุสฺส อนนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ โคตฺตสงฺขาตนิพฺพานโต ภูตนฺติ กตฺวา. ทุติยมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๕๕-๗. ยนฺติ ยสฺมา. สกิเทวาติ เอกวารเมว. อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายตีติ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยเมโกว อิธ คหิโตติ. อนฺตกโร ภเวติ ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภเวยฺย, ภเว วา อนฺตกโร ภวสฺส อนฺตกโรติ อตฺโถ. ตติยาย ภูมิยา ปตฺติยาติ สมฺพนฺโธ. พฺยาปาทกามราคานํ ¶ ปหานายาติ เตสํเยว สกทาคามิมคฺเคน ตนุกรานํ สํโยชนานํ นิรวเสสปฺปหานาย. ตติยมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๖๓-๗. ปฏิสนฺธิวเสน กามภวสฺส อนาคมนโต อนาคามี. เตนาห ‘‘ตตฺเถว ปรินิพฺพายี’’ติ. ตตฺเถวาติ สุทฺธาวาเส วา อฺตฺถ วา ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ. อนาวตฺติสภาโวติ ตสฺมา โลกา อิธ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อิมํ โลกํ ปุนราคมนาภาวโต อนาวตฺตนสภาโว, พุทฺธทสฺสนเถรทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถาย อาคมนํ โหติเยว. รูปราคาทิปหานายาติ ¶ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ นิรวเสสปฺปหานาย. วิทฺธํสายาติ วินาสาย. จตุตฺถมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๗๑-๔. มหาขีณาสโวติ มหานุภาวโต นิพทฺธปูชาวจนเมตํ, น อุปาทายวจนํ ‘‘ยถา มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ. น หิ จูฬขีณาสโว นาม อตฺถิ. อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ สกตฺโถ, ปูชตฺโถ วา เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถ, สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ อตฺตุปนิพนฺธนฏฺเน, อตฺตานํ อวิชหนฏฺเน, อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเน จ อตฺตโน อตฺถตฺตา ‘‘สทตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. ขีณานิ ทสปิ ภวสํโยชนานิ เอตสฺสาติ ขีณสํโยชโน. ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย. จตสฺโสปีติ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ จตสฺโสปิ. วิสุทฺธิกาเมนาติ อตฺตโน วิสุทฺธึ อิจฺฉนฺเตน. ตโปเยว ธนมสฺสาติ ตโปธโน, เตน.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.