📜
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
อารมฺมณวิภาควณฺณนา
เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.
อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ อหํ เอเตสํ ปน จิตฺตานํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามิ. หิ กสฺมา? เตน วินา ตํ อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา จิตฺตานํ สมฺภโว นตฺถิ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา ทสฺสยิสฺสามิ.
รูปํ ¶ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;
ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.
ฉฬารมฺมเณสุ เฉกา ปณฺฑิตา อารมฺมณํ ฉธา ฉปฺปการํ อาหุ กเถสุํ.
๒๙๓. ตตฺถ ภูเต อุปาทาย. ตตฺถ เตสุ อารมฺมเณสุ ภูเต อุปาทาย ภูเต ปฏิจฺจ วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต ¶ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารสงฺขาเตหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺิโต นิพฺพตฺโต นิทสฺสเนน สห ปวตฺโต ปฏิเฆน สห ปวตฺโต รูปารมฺมณสฺิโต.
๒๙๔. ทุวิโธปิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว สทฺโท ทุวิโธปิ มุนินา สมุทฺทิฏฺโ จิตฺโตตุสมฺภโว, สวิฺาณกสทฺโทว จิตฺตสมุฏฺิโต โหติ. กถํ? วจีเภทกจิตฺเตน ภูตาย ชาตาย ภูมิยา ปถวีธาตุยา วิการตา ปถวีลกฺขณภาวโต อติถทฺธลกฺขณตา วิการตา นาม. สา วจีวิฺตฺติ วิฺายตีติ วิฺตฺติยา อุปาทิณฺณฆฏฺฏนสฺส กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนสฺส การณํ จิตฺตชปถวีธาตุยา กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนฺจ สทฺโท จ อปุพฺพํ อจริมํ โหติ.
๒๙๕. อวิฺาณกสทฺโท โย โส อวิฺาณกสทฺโท อุตุสมุฏฺิโต โหติ. อยํ ทุวิโธปิ สทฺโท สทฺทารมฺมณตํ คโต สทฺทารมฺมณภาวํ ปตฺโต.
๒๙๖. ธรียตีติ คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ชเนหิ ธรียเตติ คนฺโธ. คมุ สปฺป คติมฺหิ, ธร ธารเณ. สูจนโต อตฺตโน สาธารณสฺส ปุปฺผาทิโน วตฺถุสฺส ปกาสนโตปิ วา คนฺโธ นาม. คนฺธ สูจเน. อยํ คนฺโธ จตูหิ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺาโน. คนฺธารมฺมณสมฺมโต.
๒๙๗. รสมานา ¶ รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต ชนา รสมานา ยํ ธมฺมชาตํ รสนฺติ อนุภวนฺติ, อิติ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา รโส อิติ รโส นาม ปณฺฑิเตหิ ปริกิตฺติโต, โส รโส จตุสมฺภูโต รสารมฺมณนามโก.
๒๙๘. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ ชเนหิ ผุสียตีติ ตสฺมา โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว. ตํ โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.
๒๙๙. สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ รูปาทิปฺจกํ หิตฺวา สพฺพํ นามฺจ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานนามฺจ รูปฺจ ปฺจปสาทสุขุมรูปฺจ ลกฺขณานิ จ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ จ ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.
๓๐๐. ฉารมฺมณานิ ¶ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ กามาวจรภูมิยํ ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ. ตีณิ รูปาวจเร รูปสทฺทธมฺมารมฺมณวเสน ลพฺภนฺติ. อรูเป ปน เอเกกํ ธมฺมารมฺมณํ ลพฺภติ.
๓๐๑-๓. ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย เย รูปาทโย ปฺจ วิสยา ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ปฺจารมฺมณานํ ขณสฺส ปริตฺตตฺตา มนฺทตฺตา เตสํ อปฺปายุกตฺตา วตฺถุปริตฺตตฺตา ปฺจารมฺมณานํ อติขุทฺทกวตฺถุกตฺตา อาปาถํ ปฺจทฺวาเรสุ ปากฏภาวํ น วชนฺติ, ปฺจปสาเทสุ ฆฏฺฏนกิจฺจํ น สาเธนฺติ, เต รูปาทโย ปฺจ วิสยา ธมฺมารมฺมณํ โหนฺติ. อิติ เยสํ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มตํ โหติ. กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว เต เอวํ วาทิโน เอกจฺเจ อาจริยา ปฏิกฺขิปิตพฺพา, มยา ปฏิเสธิตพฺพา. กสฺมา? จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณสฺส โคจรภูตํ สทฺทํ น ปฏิอนุโภติ, โสตวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภูตํ ¶ รูปํ น ปฏิอนุโภติ. อิติ อฺมฺสฺส โคจรํ เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ เตสํ ปฺจนฺนํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วิฺาณานํ ตฺจ โคจรํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุสงฺขาตํ ชวนํ ปน ปจฺจนุโภติ. อิติ วจนสฺส ภควตา วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. รูปาทโย ปน วิสยา รูปาทิปฺจารมฺมณานิ เอว โหนฺติ.
๓๐๔-๖. ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา ตานิ รูปาทีนิ เอว โคจรา ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ อนาปาถคตานํ เอว ปากฏภาวํ อปฺปตฺตาเนว. อิติปิ วจนํ วุตฺตํ น ยุชฺชติ. ยํ ธมฺมชาตํ รูปารมฺมณํ ภวนฺตํ, ตํ ธมฺมชาตํ กถํ เกน ปกาเรน ธมฺมารมฺมณํ ภเวยฺย? เอวํ สติ รูปารมฺมณสฺส ธมฺมารมฺมณตฺเต สติ เอเตสํ รูปารมฺมณธมฺมารมฺมณานํ นิยโมปิ กถํ ภเว เกน ปกาเรน ภเวยฺย? สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ เอตํ สพฺพํ อารมฺมณํ ฉพฺพิธํ ฉปฺปการํ ภควตา สมุทีริตํ. ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ วเสน พหุปฺปกาเรหิ มตํ.
๓๐๗. สพฺโพ กามวิปาโก จ สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก จ กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ มโนธาตุหสิตุปฺปาทวเสน กิริยาเหตุทฺวยมฺปิ จาติ ปฺจวีสติ จิตฺตุปฺปาทา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา เอกนฺตกามาวจรารมฺมณา สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๓๐๘-๑๐. อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน ทฺวิปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ปฏิปาฏิยา อนุกฺกเมน โคจรา โหนฺติ. รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ มโนธาตุตฺตยสฺส ปน สพฺพํ ¶ รูปาทิปฺจกํ อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ เตรสนฺนํ ปน จิตฺตานํ รูปกฺขนฺโธว โคจโร อารมฺมณํ โหติ. นารูปํ นามํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. น จ ปฺตฺตึ ปฺตฺตึ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. นาตีตํ อตีตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ ¶ . น จนาคตํ อนาคตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ เอว. หิ สจฺจํ วตฺตมาโน โคจโร เอเตสํ ทฺวิปฺจวิฺาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จาติ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ ตํ อารมฺมณํ วตฺตมานํ เอว ปจฺจุปฺปนฺนํ เอว.
๓๑๑. เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ เอตานิ เตรส จิตฺตานิ กามธาตุยํ ชายนฺติ, รูปาวจเร ปฺุชานิ จกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนานิ, กิริยามโนธาตุ จาติ จตฺตาริ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อรูปิสุ อรูปภูมีสุ เนว กิฺจิปิ เอกมฺปิ จิตฺตํ เนว ชายติ.
๓๑๒-๓. มหาปากานมฏฺนฺนํ อฏฺนฺนํ มหาวิปากานํ ปวตฺติยํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณกิจฺจานํ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา. สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ ปวตฺติยํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณตฺตยกิจฺจสฺส, ฉทฺวาเรสุ ตทาลมฺพณกิจฺจสฺส จ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา. รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา หสิตุปฺปาทสฺส รูปาทโย ฉ ปริตฺตา โคจรา โหนฺติ. ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ เย โคจรา ปจฺจุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา เย โคจรา ติกาลิกา ตีสุ กาเลสุ นิยุตฺตา.
๓๑๔-๕. ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ นิยตํ นิยตารมฺมณํ โหติ, ตํ ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ ปุพฺเพ อตฺตนา อธิคตอากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนกุสลารมฺมณํ, เตสุ ทฺเว ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากา ‘‘ยสฺส ยสฺส กุสลฌานสฺส ยํ ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลสฺส อารมฺมณํ เอว เตสํ วิปากานํ อารมฺมณํ โหติ. นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต อฏฺานาสวจิตฺตานํ อปฺปมาโณว นิพฺพานํ เอว โคจรํ อารมฺมณํ โหติ ¶ . หิ กสฺมา การณา? นิพฺพานารมฺมณตฺตา, น อฺโต อารมฺมณโต.
๓๑๖-๓๒๐. จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปฺุโต กามาวจรกุสลวเสน จตฺตาโร าณหีนา จ กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร าณหีนา จ ทฺวาทสากุสลานิ จ เต ปริตฺตารมฺมณา เจว มหคฺคตโคจรา จ, เต น วตฺตพฺพา จ โหนฺติ. กสฺมา? ปฺตฺตารมฺมณตฺตา ¶ . จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต กุสลวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา จ ตถา อภิฺาทฺวยฺจ กิริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ เอกาทสนฺนํ เอเตสํ จิตฺตานํ โคจโร ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน ติวิโธ โหติ. อิเม เอกาทส น วตฺตพฺพาปิ โหนฺติ. กสฺมา? ปฺตฺตารมฺมณตฺตา. ยานิ วุตฺตาวเสสานิ วุตฺตโต จิตฺตโต เสสานิ ยานิ จิตฺตานิ, ตานิ น วตฺตพฺพารมฺมณานีติ วิภาวินา วิฺเยฺยานิ.
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺตอตีตารมฺมณํ สิยา.
๓๒๒-๖. วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ ทฺวินฺนํ ปฺจวิฺาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ โคจรา รูปาทโย ปฺจ ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาว, อฏฺ กามมหาวิปากา ตทารมฺมณกิจฺจวเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโคจรา, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณา, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณา. โสมนสฺสสนฺตีรณํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํ. เสสสนฺตีรณทฺวยํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ¶ , ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํ, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณํ. หสิตุปฺปาทจิตฺตํ ชวนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตโคจรํ. อิติ เอเต ทฺวาทส มานสา ปน สิยาตีตารมฺมณา อตีตารมฺมณา สิยุํ. ปจฺจุปฺปนฺนานาคตโคจรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา อนาคตารมฺมณา สิยุํ. กาเม วีสติ กุสลากุสลา กฺริยโต กิริยวเสน กาเม นว มานสา, โวฏฺพฺพํ โวฏฺพฺพนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, อาวชฺชนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณํ. มหากิริยมานสา ชวนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณา, สนฺเต ปฺตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา. ทฺเว อภิฺามานสาปิ อภิฺากิจฺจวเสน อตีตาทิโคจรา สิยุํ. อิเม มานสา ปฺตฺติกาเลปิ สนฺเต นวตฺตพฺพา ภวนฺติ. รูปารูปภเวสุ มยา วุตฺตโต เสสานิ สพฺพานิ จิตฺตานิ อตีตารมฺมณาทินา อตีตารมฺมณาทิวเสน ปณฺฑิเตน น วตฺตพฺพานิ น กถิตพฺพานิ โหนฺติ เอว, ปฺตฺตารมฺมณานิ เอว โหนฺตีติ อตฺโถ.
๓๒๗. กามโต ¶ จ กฺริยา ปฺจ กามาวจรวเสน ปฺจ กิริยา, รูปโต รูปาวจรวเสน ปฺจมี กฺริยา อภิฺาจิตฺตํ, เอเตสํ ฉนฺนํ จิตฺตานํ นตฺถิ กิฺจิ เอกมฺปิ อโคจรํ อนารมฺมณํ, สพฺพารมฺมณนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจมี กฺริยา’’ติ วจนํ อภิฺาจิตฺตวเสน วุตฺตํ. สุทฺธฌานสฺส ปฺจมรูปกิริยสฺส ปฺตฺตารมฺมณํ เอวาติ เวทิตพฺพํ.
๓๒๘. นิพฺพานฺจ จตุพฺพิธํ ผลํ, มคฺคํ รูปฺจ อรูปํ จิตฺตเจตสิกสงฺขาตํ นามฺจ โคจรํ กาตุํ ยานิ จิตฺตานิ สกฺโกนฺติ, ตานิ จิตฺตานิ เม วท, อาจริย, ตานิ มยฺหํ กเถหิ.
๓๒๙-๓๐. จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต ปฺุวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต ตถา กิริยวเสน ¶ จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, ทฺเว อภิฺามานสา, กิริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จาติ เอกาทส จิตฺตานิ นิพฺพานฺจ ผลฺจ มคฺคฺจ รูปฺจ อรูปํ นามฺจ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ.
๓๓๑-๔. จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ ยานิ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, ตานิ กติ จิตฺตานิ เม วท ตานิ มยฺหํ ตฺวํ กเถหิ. สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ, โภ ภทฺทมุข, ตฺวํ มยฺหํ วจนํ สุโณหิ, สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ ฉ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กิริยา จ โวฏฺพฺพนมฺปิ จ กิริยาภิฺามโน จาติ ฉ จ จิตฺตานิ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. ปฺุโต ปฺุวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, ปฺุโต ปฺุวเสน อภิฺาจิตฺตฺจ อรหตฺตผลํ มคฺคํ โคจรํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ.
๓๓๕-๘. อรหโต ขีณาสวสฺส มคฺคจิตฺตํ ผลมานสํ วา ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา วิชานิตุํ น สกฺโกนฺติ. กสฺมา การณา? ปุถุชฺชโน โสตาปนฺนสฺส มานสํ น ชานาติ, โสตาปนฺโน สกทาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, สกทาคามี อนาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, อนาคามี อรหนฺตสฺส มานสํ น ชานาติ. เหฏฺิโม เหฏฺิโม ปุคฺคโล อุปรูปริ ิตสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ เนว ชานาติ, อุปรูปริ ิโต ปุคฺคโลปิ เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ ชานาติ.
๓๓๙-๓๔๒. โย ¶ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ อารมฺมณํ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา อิโต ปรํ ปวกฺขามิ. กุสลารมฺมณํ กาเม กาเม อฏฺวิธํ กุสลํ อฏฺวิธสฺส กามาวจรกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ. กถํ ¶ ? ปุพฺเพว กตํ อฏฺวิธํ มหากุสลํ ปจฺฉา โสมนสฺสสหคตาณสมฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา โสมนสฺสสหคตาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตาณสมฺปยุตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตาณวิปฺปยุตฺตทฺวเยน วา อนุสฺสรณกอาลาทีสุ ตสฺส อฏฺวิธสฺส กุสลสฺส ชวนกิจฺจวเสน อารมฺมณํ โหติ, วิปฺปฏิสารกาลาทีสุ ทฺวาทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, กุสลสฺส อภิฺามานสสฺส จ กิริยสฺส อภิฺามานสสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, เอกาทสวิธสฺส กามาวจรวิปากสฺส ตทารมฺมณวเสน อารมฺมณํ โหติ. ตถา กามกฺริยสฺสาติ ชวนกิจฺจวเสน หสนสฺส อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺพฺพนสฺส ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺย. รูปาวจรปฺุานิ ปฺจ ตโต ฉราสิโต กามวิปากํ วชฺเชตฺวา ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณานิ โหนฺติ. ตทา โลภมูลโมหมูลวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธฌานานํ อนุสฺสรณกาเล ตสฺส ทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ติเหตุกปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ฌานโต ปริหีนสฺส ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ฌานารมฺมณํ โทมนสฺสยุตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปฏิฆทฺวยสฺส อารมฺมณํ โหติ. กามกฺริยสฺสาติ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ กิริยามโนธาตุหสนานิ วชฺเชตฺวา อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺพฺพนสฺส, ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๓. อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ มหากุสลสฺส จ อภิฺากิจฺจวเสน ปฺจมรูปกุสลสฺส จ ทุติยจตุตฺถอรูปกุสลสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺสาปิ โวฏฺพฺพนสฺส มหากิริยสฺส จ อภิฺากิจฺจวเสน ปฺจมรูปกิริยสฺส จ ทุติยจตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ ปมารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ¶ ภวิตพฺพํ, จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ ตติยารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, เอวฺจ สติ กถํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกุสลฺจ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหตีติ เจ วตฺตพฺพํ, ยทา ปุถุชฺชนโยคี วา เสกฺโข วา โยคี รูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา อากาสานฺจายตนสงฺขาตํ ปมารุปฺปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วีตราโค หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา ปุถุชฺชนเสกฺขกาเล อตฺตนา อนธิคตํ ทุติยํ อรูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, ตทา ขีณาสวกาเล ¶ สมาปชฺชิตํ ทุติยํ อรูปกิริยํ ปมารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ.
ยทา โยคี รูปสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกุสลํ ตติยารุปฺปกุสลฺจ สมาปชฺชิตฺวา ขีณาสโว หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา อตฺตนา อนธิคตํ จตุตฺถํ อรูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, ตทา จตุตฺถารุปฺปกิริยา ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ โหติ, ปจฺฉา ขีณาสวกาเล สมาปชฺชิตา รูปารูปสมาปตฺติโย โหนฺติ. ยถา โหติ, ตถา เอว อกุสลสฺสปิ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๔-๗. อรูปาวจรปากานนฺติ ชาตินิทฺธารณํ, จตุตฺถทุติยานํ อรูปปากานมฺปิ อารมฺมณํ โหติ, ‘‘จตุตฺถทุติยาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ติยานํ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘จตุตฺถทู’’ติ วุตฺตํ, ตทา ทฺวินฺนํ อรูปปากานํ ปมารุปฺปตติยารุปฺปชวนานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ, ‘‘ยสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลานํ อารมฺมณภูตานิ ¶ อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนานิ เตสํ ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากานํ อารมฺมณานิ โหนฺติ, เอวํ อรูปกุสลํ อิเมสํ อฏฺราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนปฺุมฺปิ จตุพฺพิธโลกุตฺตรกุสลมฺปิ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส จ กฺริยสฺส โวฏฺพฺพนสฺส, าณสมฺปยุตฺตโต กิริยสฺส จ รูปโต รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จาติ จตุนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สทา โหติ, อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – เสกฺขานํ าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, โวฏฺพฺพนสฺส, ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ติวิธํ โลกุตฺตรปฺุํ อารมฺมณํ โหติ. ขีณาสวสฺส โวฏฺพฺพนสฺส, าณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อรหตฺตปฺุํ อารมฺมณํ โหติ. ยถา ตถา เอว สพฺพํ อกุสลํ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต ปน รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ยถา ตถา เอว สพฺพสฺส อกุสลสฺส จ กามาวจรวิปากานํ ตทารมฺมณกิจฺจวเสน เอกาทสนฺนฺจาติ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ ภควตา อีริตํ.
๓๔๘-๓๕๒. วิปาการมฺมณํ ¶ กาเม สพฺพํ วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ กามาวจรวเสนปิ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ กามาวจรปากานํ กามาวจรวิปากานํ เอกาทสนฺนฺจ ตเถว อกุสลสฺส จ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. รูเป วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส ¶ , กฺริยสฺส จ โวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส จ อปฺุสฺส จาติ ปฺจนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติ, อรูปาวจรปาเกสุ อยํ นโย ภควตา มโต. วฏฺเฏ น ปริยาปนฺนา นปฺปวิฏฺาติ อปริยาปนฺนา, เตสํ ปุคฺคลานํ ปากาปิ กามโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ โวฏฺพฺพนาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ รูปโตปิ รูปาวจรวเสนปิ กุสลสฺส ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอวํ อารมฺมณํ โหตีติ. เอตฺถายมธิปฺปาโย อปริยาปนฺนปฺุเ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๓๕๓-๖. กาเม อิทํ สพฺพกิริยจิตฺตํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอกาทสกามาวจรปากสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. ยํ กฺริยามานสํ รูเป รูปาวจเร ยํ กิริยามานสํ, กามปากํ ตโต วินา ตโต ราสิโต กามปากํ วินา วชฺเชตฺวา ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. กามาวจรโต กามาวจรวเสน กิริยสฺส โวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, หสนํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา รูปกิริยํ อารมฺมณํ น กโรติ. กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป อรูปกิริยาจิตฺตํ ปน เตสํ ปฺจนฺนํ เอว จ ราสีนํ อารุปฺปกฺริยสฺสาปิ ปมารุปฺปกิริยํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกิริยํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิติ ฉนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติเยว.
รูปํ ¶ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;
กามาวจรปฺุสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ;
อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ.
ทฺวิจกฺขุวิฺาณมโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาปากสฺส ¶ จ กามกิริยสฺส จาติ เอกาทสวิธสฺส กามกิริยสฺส จ ฉนฺนํ เอเตสํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๕๙-๓๖๐. นิพฺพานารมฺมณํ กามรูปาวจรโต กามรูปาวจรวเสน เสกฺขานํ าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ กามรูปกิริยสฺส จ ขีณาสวานํ โวฏฺพฺพนาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ ปฺจมรูปกิริยสฺส จ อุภยสฺสาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ โหติ. อปริยาปนฺนโต เจว โลกุตฺตรวเสน จ เอว ผลสฺส, กุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๖๑-๒. นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน เตภูมกสฺส ปฺุสฺส มหากุสลสฺส, สุทฺธฌานสฺส ปฺจวิธสฺส รูปกุสลสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปกุสลสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ รูปารูปวิปากสฺส สพฺพสฺส รูปวิปากสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปวิปากสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺส จ หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส สพฺพสฺส รูปกิริยสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปกิริยสฺส จาติ นวนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๖๓-๔. รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทารมฺมณาทิโคจรา, ตโย มโนธาตุสงฺขาตา จิตฺตุปฺปาทา ปฺจารมฺมณิกา นาม มตา ภควตา. อิธ อิมสฺมึ กามาวจราธิกาเร ¶ เอกจตฺตาลีเสว จิตฺตุปฺปาทา ฉฬารมฺมณิกา มตา. อยํ กามาวจรจิตฺตานํ อารมฺมณกฺกโม.
๓๖๕-๙. ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา อิเม สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา ธมฺมารมฺมณโคจรา โหนฺติ. ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ. ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส ปมารุปฺปกุสลารมฺมณภาเว การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ปมารุปฺปปาโกยํ, ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ น โหติ. หิ กสฺมา? เตสํ ทุติยารุปฺปกุสลวิปากกิริยานํ ปมารุปฺปกุสลารมฺมณตฺตา. ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปมํ กิริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส ปฺุสฺส อารมฺมณํ น โหติ. ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส อารมฺมณํ น ¶ โหติ. รูปารูปภเวสุ หิ ขีณาสวา วิปากจิตฺตานิ จุติวเสน สกสกกุสลานํ อารมฺมณํ กโรนฺติ. ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตานํ อารมฺมณุปฺปตฺติ วิภาวินา ธีเรน เยฺยา.
๓๗๐-๓. ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการํ กุสลํ กุสลสฺส ทุติยารุปฺปกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺย. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา ติปฺปการํ โหติ. อิติ วจนํ มเหสินา วุตฺตํ. กฺริยสฺสาปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺสาปิ ปมารุปฺปกิริยา อารมฺมณํ โหติ. กุสลมฺปิ ปมารุปฺปกุสลมฺปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ. กุสลํ ¶ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ โหติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ. ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ จตุตฺถารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ตํ อารมฺมณํ โหติ. เอวเมว ยถา ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ. ยถา ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ติธา สิยา.
๓๗๔. ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภ ปฏิจฺจ เย เย จิตฺตุปฺปาทา ชายนฺติ, โส โส โคจโร เตสฺจ เตสฺจ จิตฺตุปฺปาทานํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๗๕. โย ปน นโร อิมสฺส อภิธมฺมาวตารสฺส กิร ปารํ ทุตฺตรํ อิธ อิมสฺมึ โลเก อุตฺตรติ, โส นโร อภิธมฺมมหณฺณเว ปารํ ทุตฺตรํ อุตฺตรํ อุตฺตรติ เอว.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อารมฺมณวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.