📜
๕. กถาวตฺถุมาติกา
ปุคฺคลกถาวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ กถาวตฺถุมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติ. ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อยํ ปุจฺฉา, ‘‘อามนฺตา’’ติ อยํ ปฏิชานนา. กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? ‘‘อสุกสฺสา’’ติ น วตฺตพฺพา. น หิ ภควา ปรวาทีหิ สทฺธึ วิคฺคาหิกกถํ กเถนฺโต อิมํ มาติกํ เปสิ, ปุคฺคลปฺตฺติเทสนาทึ ปน นิสฺสาย ‘‘ปรมตฺถโต อตฺตา นาม อตฺถี’’ติอาทินา อนาคเต วิปลฺลาสคาหิภิกฺขูนํ, ปรวาทีนฺจ นานปฺปการทิฏฺิฏฺานวิโสธนตฺถํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส วาทนยทสฺสนวเสน ปุคฺคลวาทเมตํ อารพฺภ ตนฺติวเสน มาติกํ เปนฺโต สกวาทิปรวาทีนํ ปุจฺฉาวิสชฺชนโทสาโรปนนิคฺคหปาปนาทิวจนปฏิวจนวเสเนว เปสิ, ตสฺมา ตทตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา ปรวาทีปุจฺฉา สกวาทีปฏิฺา ปรวาทีปฏิฺาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม.
‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อยํ สกวาทีปุจฺฉา, ตาย จ ‘‘เย ‘อตฺถิ ปุคฺคโล’ติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติ. เก ปน เต ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมฺมิติยา จ พหิทฺธา พหู อฺติตฺถิยา จ. กทา ปเนเต สาสเน อุปฺปนฺนาติ? ปรินิพฺพานโต ทุติเย วสฺสสเต. ภควติ กิร ปรินิพฺพุเต มหากสฺสปตฺเถเรน สมุสฺสาหิเตหิ ตปฺปมุเขหิ วสิคเณหิ สุภทฺทวุฑฺฒปพฺพชิตาทีนํ ปาปภิกฺขูนํ ปเวโสกาสนิเสธนตฺถํ อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ ลภิตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา สาสเน อจเล ปวตฺตาปิเต ตโต วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เวสาลิยํ วชฺชิปุตฺตเกหิ ทีปิตานิ ¶ ทส วตฺถูนิ มทฺทิตฺวา เต จ ภิกฺขู ¶ นิคฺคเหตฺวา ยสตฺเถรสมุสฺสาหิเตหิ วสิคเณหิ ปุน ธมฺมวินยสงฺคเห กเต เตหิ นิคฺคหิตา ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา กฺจิ ทุพฺพลราชานํ พลํ ลภิตฺวา มูลสงฺคหํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน อนาจารานุกูลวจนํ ปกฺขิปิตฺวา พุทฺธวจนฺจ ฉฑฺเฑตฺวา มหาสงฺคีตีหิ วิสุํ ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มหาสงฺฆิกาจริยกุลํ นาม อกํสุ. ปริสุทฺธสาสนํ ปน เถเรหิ ปริปาลิตตฺตา ‘‘เถรวาโท’’ติ ปฺายิ, อิเมสุ ปน ทฺวีสุ วาเทสุ มหาสงฺฆิกโต ภิชฺชิตฺวา เอกพฺโยหาริกา, โคกุลิกา จ, ตโต ปณฺณตฺติวาทา, พหุลิยา, เจติยวาทา จาติ ปฺจ วาทา, มหาสงฺฆิเกหิ ปน สทฺธึ ฉ อาจริยกุลานิ นาม ชาตานิ. ตถา เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา มหิสาสกา, วชฺชิปุตฺตกา จ, ตโต ธมฺมุตฺตริยา, ภทฺรยานิกา, ฉนฺนาคาริกา, สมฺมิติยา จ, มหิสาสกโต ธมฺมคุตฺติกา, สพฺพตฺถิกา จ, ตโต กสฺสปิกา, ตโต สงฺกนฺติกา, ตโต สุตฺตวาทา จาติ อิเม เอกาทส วาทา ชาตา. เต ปุริเมหิ ฉหิ สทฺธึ สตฺตรส ภินฺนวาทา ทุติเย วสฺสสเต อุปฺปนฺนา, เถรวาโท ปน เอโกว อสมฺภินฺนโก, เตน สทฺธึ สาสเน อฏฺารส นิกายา ชาตาติ เวทิตพฺพา, เย ‘‘อฏฺารสาจริยกุลานี’’ติ ปวุจฺจนฺติ. อิเมสํ ปน อฏฺารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน อายตึ สาสนสฺส อาลุฬนํ ตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺเธน อโสเกน ธมฺมรฺา พาหิรเก อโนโลเกตฺวา สาสเน เอว ลาภสกฺกาเร ปวตฺตนฺเต ลาภสกฺการตฺถาย สาสนเวสํ คเหตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺิคตานิ ตถโต ทีเปนฺเตสุ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคติเกสุ ยถาวุตฺตสตฺตรสาจริยกุเลสุ จ สมยกุสลตาย วิจินิตฺวา เสตกานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาชิเตสุ ปริสุทฺเธ มหาภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ยานิ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายตึ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺพานิปิ ¶ ตานิ อตฺตโน สตฺถารา ทินฺนมาติกามุขมตฺเตน ปฏิพาหิตฺวา สุตฺตสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ ปรปฺปวาทมถนํ อายติลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ มาติกาวิภชนวเสน ภาสิตฺวา ตํ ตติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา อาลุฬิตํ สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺถภาวํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปกาสนตฺถํ อายติวาทปฺปฏิพาหนนยทสฺสนวเสน อิมํ กถาวตฺถุมาติกํ วตฺวา เถรสฺส โอกาสํ เปนฺโต ตสฺสา วิภงฺคํ น อโวจาติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ปุคฺคโลติ อตฺตา ชีโว สตฺโต. อุปลพฺภตีติ ปฺาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ, ายตีติ อตฺโถ. สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ เอตฺถ สจฺจิกฏฺโติ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตากาเรน อคฺคเหตพฺโพ ภูตฏฺโ. ปรมตฺโถติ อนุสฺสวาทิวเสน อคฺคเหตพฺโพ อุตฺตมตฺโถ. อุภเยนาปิ ยถา รูปเวทนาทโย ¶ ธมฺมา ภูเตน สภาเวน อุปลพฺภนฺติ, เอวํ ตาว ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ ปุจฺฉติ. ปรวาที ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ. ปฏิชานนฺหิ กตฺถจิ ‘‘อาม ภนฺเต’’ติ อาคจฺฉติ, กตฺถจิ ‘‘อาโม’’ติ อาคจฺฉติ, อิธ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ อาคตํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ปรวาที หิ ยสฺมา ภควตา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (อ. นิ. ๔.๙๕-๙๖) ปุคฺคโล ปกาสิโต, ภควา จ อวิตถวาที, ตสฺมา โส ‘‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถเนว อตฺถี’’ติ ลทฺธึ คเหตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ.
อถสฺส ตาทิสสฺส เลสวจนสฺส ฉลวาทสฺส โอกาสํ อททมาโน สกวาที ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ เหฏฺา รูปเวทนาทิโก ธมฺมปฺปเภโท อาคโต, น สมฺมุติสจฺจวเสน, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตพฺโพ, อตฺตโน ปน ภูตตาย เอว สจฺจิกฏฺโ, อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ปรมตฺโถ, โส ¶ ตถาปฏิฺาโต ปุคฺคโล ตโต เตน สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อากาเรน อุปลพฺภติ, ยถา รุปฺปนานุภวนาทินา สกิเยนากาเรน ปุน สจฺจิกฏฺปรมตฺโถ อุปลพฺภติ, กึ ตว ปุคฺคโลปิ เอวํ อุปลพฺภตีติ วุตฺตํ โหติ. น เหวํ วตฺตพฺเพติ อวชานนา ปรวาทิสฺส. โส หิ ตถารูปํ ปุคฺคลํ อนิจฺฉนฺโต อวชานาติ. น หิ อตฺตา นาม ขนฺธาทิวิมุตฺโต โกจิ ทิสฺสติ อฺตฺร พฺยาโมหมตฺตา. ตตฺรายํ ปทจฺเฉโท – น หิ เอวํ วตฺตพฺเพติ. ‘‘น ห เอว’’นฺติปิ ปนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ เอวํ น วตฺตพฺโพติ อตฺโถ.
อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ สกวาทิวจนํ. ยสฺมา เต ปุริมาย วตฺตพฺพปฏิฺาย ปจฺฉิมา นวตฺตพฺพปฏิฺา, ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สนฺธียติ, ตสฺมา นิคฺคหํ ปตฺโต, ตํ นิคฺคหํ โทสํ อปราธํ อาชานาหิ, สมฺปฏิจฺฉาหีติ อตฺโถ. เอวํ นิคฺคหํ อาชานาเปตฺวา อิทานิ ตํ ปนาย เจว อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานฺจ วเสน ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หฺจีติ ยทิ, สเจ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. อยํ ตาว ปรวาทีปกฺขสฺส อนุวทเนน ปนโต นิคฺคหปติฏฺาปนโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา อนุโลมฏฺปนา นาม. เตน วต เรติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิกตฺตา อนุโลมปาปนา นาม. ตตฺถ เตนาติ การณวจนํ. วตาติ โอกปฺปนวจนํ นิยมวจนํ. เรติ อามนฺตนวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน วต เร วตฺตพฺเพ วต เร หมฺโภ ภทฺรมุข เตน การเณน วตฺตพฺโพ เอวาติ อตฺโถ. ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา อนุโลมโรปนา นาม. ยฺจสฺส ปริโยสาเน ‘‘มิจฺฉา’’ติ ปทํ, ตสฺส ปุรโต ‘‘อิทํ ¶ เต’’ติ อาหริตพฺพํ. อิทํ เต มิจฺฉาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. เอวํ อุปริปิ ¶ . ปรโต ปาฬิยมฺปิ เอตํ อาคตเมว. โน เจ ปน วตฺตพฺเพติอาทิ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิตฺตปกฺขสฺส อนุวทเนน ปิตตฺตา ปฏิโลมโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ปฏิโลมฏฺปนา นาม. โน จ วต เรติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา ปฏิโลมปาปนา นาม. ปุน ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา ปฏิโลมโรปนา นาม.
ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺาย สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต โภ โส อุปลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ. ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ตาว อนุโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ.
อถ น วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ, ปุริมปฺเหปิ น วตฺตพฺโพว. ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ปฏิโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ. เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมโต ทฺวินฺนํ, ปฏิโลมโต ทฺวินฺนนฺติ จตุนฺนํ ปาปนาโรปนานฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปฺจกํ นาม. เอตฺถ จ กิฺจาปิ อนุโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโก, ปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโกติ ทฺเว นิคฺคหา กตา, อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ เอตสฺเสว ปน ปมสฺส นิคฺคหสฺส ทฺวีหากาเรหิ อาโรปิตตฺตา เอโกวายํ นิคฺคโหติ คเหตพฺโพ. ปโม นิคฺคโห.
อิทานิ ¶ ปจฺจนีกนโย โหติ. ตตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. สกวาที ยถา รูปเวทนาทโย ธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ อนุปลพฺภนียโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ. ปุน อิตโร อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺํเยว สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิมาห. สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ ปรวาที เอวมาห. สกวาที ปุคฺคโล หิ อุปาทายปฺตฺติสพฺภาวโตปิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ เอกโต กตฺวา ปุจฺฉิตตฺตาปิ ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติ. อิทานิ กิฺจาปิ เตน ปมํ ปรมตฺถสจฺจวเสน นุปลพฺภนียตา สมฺปฏิจฺฉิตา, ปจฺฉา ปน สมฺมุติสจฺจวเสน วา โวมิสฺสกวเสน วา ปฏิกฺขิตฺตา. ปรวาที ปน ¶ ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ วจนสามฺมตฺตํ ฉลวาทํ นิสฺสาย ‘‘ยํ ตยา ปมํ ปฏิฺาตํ, ตํ ปจฺฉา ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ ภณฺฑนสฺส ปฏิภณฺฑนํ วิย อตฺตโน กตสฺส นิคฺคหกมฺมสฺส ปฏิกมฺมํ กโรนฺโต ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติ อาห. อิทานิ ยถาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา วาทฏฺปนํ กตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ ปรวาทินิคฺคโห ปากโฏ กโต, เอวํ ปฏิกมฺมํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล’’ติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปนา นาม ปรวาทิปกฺขสฺส ปนโต ‘‘อยํ ตว โทโส’’ติ ทสฺเสตุํ ปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏีภาวกรณํ, ปาปนาโรปนาหิ ปนสฺส ปากฏีกรณํ โหติ, ตสฺมา อิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานํ วเสน จตูหากาเรหิ ปฏิกมฺมสฺส กตตฺตา ปฏิกมฺมจตุกฺกํ นามาติ เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
เอวํ ปฏิกมฺมํ กตฺวา อิทานิ ยฺวาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตสฺส ตเมว ฉลวาทํ นิสฺสาย ทุกฺกฏภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตฺวํ เจ ปน มฺสี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตฺวํ เจ ปน มฺสีติ ยทิ ตฺวํ มฺสิ. ‘‘วตฺตพฺเพ ¶ โข’’ติ อิทํ ปจฺจนีเก ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘โน จ วตฺตพฺเพ’’ติ อิทํ ปน ‘‘น เหวา’’ติ อวชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตน ตว ตตฺถาติ เตน การเณน ตฺวํเยว ตสฺมึ ‘‘โย นุปลพฺภตี’’ติ ปกฺเข เหวํ ปฏิชานนฺติ ‘‘อามนฺตา’’ติ เอวํ ปฏิชานนฺโต. เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ปุน ‘‘น เหวา’’ติ อวชานนฺโต เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหามาติ อเถวํ นิคฺคณฺหนารหํ ตํ นิคฺคณฺหาม, สุนิคฺคหิโต จ โหสีติ สเกน มเตน นิคฺคหิตตฺตา สุนิคฺคหิโต จ ภวสิ. เอวมสฺส นิคฺคเหตพฺพภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ นิคฺคณฺหนฺโต ‘‘หฺจี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปนาปาปนาโรปนา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ปริโยสาเน ปน อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ ตว วจนํ มิจฺฉา โหตีติ อตฺโถ. อิทํ ฉลวาเทน จตูหิ อากาเรหิ นิคฺคหสฺส กตตฺตา นิคฺคหจตุกฺกํ นาม.
เอวํ นิคฺคหํ กตฺวาปิ อิทานิ ‘‘ยทิ อยํ มยา ตว มเตน กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, โยปิ มม ตยา เหฏฺา อนุโลมปฺจเก กโต นิคฺคโห, โสปิ ทุนฺนิคฺคโห’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติ เอโส เจ ตว วาโท มยา ทุนฺนิคฺคหิโต, อถ วา เอโส เจ ตว มยา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห. เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺขาติ ตตฺถาปิ ตยา มม เหฏฺา กเต นิคฺคเห เอวเมวํ ปสฺส. อิทานิ ยฺวาสฺส เหฏฺา สกวาทินา นิคฺคโห ¶ กโต, ตํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติอาทิวจเนน ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ นิคฺคหํ อนิคฺคหภาวํ อุปเนนฺโต ‘‘โน จ มยํ ตยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺายาติอาทีสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา โส ตยา มม กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา มยํ ตยา ตตฺถ อนุโลมปฺจเก ‘‘อามนฺตา’’ติ เอตาย ปฏิฺาย เอวํ ปฏิชานนฺตา ปุน ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขเป กเตปิ ¶ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ นิคฺคเหตพฺพาเยว, เอวํ อนิคฺคเหตพฺพมฺปิ มํ นิคฺคณฺหาสิ, อีทิเสน ปน นิคฺคเหน ทุนฺนิคฺคหิตา มยํ โหม. อิทานิ ยํ นิคฺคหํ สนฺธาย ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมาติ อโวจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉา’’ติ อาห. เอวมิทํ อนุโลมปฏิโลมโต จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตา อุปนยนจตุกฺกํ นาม โหติ.
อิทานิ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติอาทิกํ นิคฺคมนจตุกฺกํ นาม โหติ. ตตฺถ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ยถาหํ ตยา นิคฺคหิโต, น หิ เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ, เอตสฺส หิ นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาโว มยา สาธิโต. เตน หีติ เตน การเณน. ยสฺมา เอส นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา ยํ มํ นิคฺคณฺหาสิ. หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ นิคฺคณฺหนํ ตว มิจฺฉาติ อตฺโถ. เตน หิ เย กเต นิคฺคเหติ เยน การเณน อิทํ มิจฺฉา, เตน การเณน โย ตยา นิคฺคโห กโต, โส ทุกฺกโฏ. ยํ มยา ปฏิกมฺมํ กตํ, ตเทว สุกตํ. ยาปิ เจสา ปฏิกมฺมจตุกฺกาทิวเสน กถามคฺคสมฺปฏิปาทนา กตา, สาปิ สุกตาติ. ตเทว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิกสฺส อนุโลมปฺจกสฺส นุปลพฺภตีติอาทิกานํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานฺจ วเสน อนุโลมปจฺจนีกํ นาม นิทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา สกวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ ปรวาทิโน วจนสามฺมตฺเตน ฉลวาเทน ชโย โหติ.
อิทานิ ยถา ปรวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ สกวาทิโน ธมฺเมเนว ตเถน ชโย โหติ, ตถา วาทุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ อารทฺธํ. ตตฺถ ปจฺจนีเก ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, รูปาทิเภทํ สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ ¶ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส, สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติวเสน ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ นวตฺตพฺพตฺตา มิสฺสกวเสน วา อนุโยคสฺส สํกิณฺณตฺตา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปฏิฺาตํ ปฏิกฺขิปตีติ วจนสามฺมตฺเตน ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺส. เอวมยํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ¶ ทุติยวาทํ นิสฺสาย ทุติโย นิคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอวํ เตน ฉเลน นิคฺคโห อาโรปิโต.
อิทานิ ธมฺเมน สเมน ปรวาทิปฏิฺาย อตฺตโน วาเท ชยํ ทสฺเสตุํ อนุโลมนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธึ นิสฺสาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส, ลทฺธิยา โอกาสํ อทตฺวา ปรมตฺถวเสน ปุน อนุโยโค สกวาทิสฺส, ปรมตฺถวเสน ปุคฺคลสฺส อนุปลพฺภนโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส, ตโต ปรํ ธมฺเมน สเมน อตฺตโน ชยทสฺสนตฺถํ ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติอาทิ สพฺพํ สกวาทิวจนเมว โหติ. ตตฺถ สพฺเพสํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวมิทํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิกสฺส ปจฺจนีกปฺจกสฺส ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทีนํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานฺจ วเสน ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺํ โหติ. เอวเมตานิ ปมสจฺจิกฏฺเ ทฺเว ปฺจกานิ นิทฺทิฏฺานิ, ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘นิคฺคโห ปรวาทิสฺส, สุทฺโธ ปมปฺจเก;
อสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘นิคฺคโห สกวาทิสฺส, อสุทฺโธ ทุติยปฺจเก;
วิสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘ตสฺมา ทฺวีสุปิ าเนสุ, ชโยว สกวาทิโน;
ธมฺเมน หิ ชโย นาม, อธมฺเมน กุโต ชโย.
‘‘สจฺจิกฏฺเ ¶ ยถา เจตฺถ, ปฺจกทฺวยมณฺฑิเต;
ธมฺมาธมฺมวเสเนว, วุตฺโต ชยปราชโย.
‘‘อิโต ปเรสุ สพฺเพสุ, สจฺจิกฏฺเสุ ปณฺฑิโต;
เอวเมว วิภาเวยฺย, อุโภ ชยปราชเย’’ติ. (กถา. อฏฺ. ๗-๑๐);
ปโม สุทฺธิกสจฺจิกฏฺโ นิฏฺิโต.
เอวํ ¶ สุทฺธิกสจฺจิกฏฺํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ตเมว อปเรหิปิ โอกาสาทีหิ นเยหิ วิตฺถาเรตุํ ปุน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน สพฺพตฺถาติ สรีรํ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนาโทสฺจ ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ อาปชฺชนโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปาโ ปน สํขิตฺโต. ตตฺถ ยสฺมา สรีรํ สนฺธาย ‘‘สพฺพตฺถ นุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต สรีรโต พหิ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปมํ อนุชานิตฺวา ปจฺฉา อวชานาตีติ ฉลวาทสฺส วเสน ปฏิกมฺมํ ปรวาทิสฺส, เสสํ ปากฏเมว.
ทุติยนเย สพฺพทาติ ปุริมปจฺฉิมชาติกาลฺจ ธรมานปรินิพฺพุตกาลฺจ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติอาทีนํ อาปตฺติโทสฺจ ธรมานปรินิพฺพุตานํ วิเสสาภาวโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ปมนเย วุตฺตสทิสเมว.
ตติยนเย สพฺเพสูติ ขนฺธายตนาทีนิ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตา, จกฺขุสฺมึ อตฺตาติอาทิโทสภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
เอวมิมานิ ¶ ตีณิ มุขานิ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก อนุโลมมตฺตวเสเนว ตาว ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ปุน ปจฺจนีกานุโลมปฺจเก ปจฺจนีกมตฺตวเสเนว ภาเชตุํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สุทฺธิกสฺส เจว อิเมสฺจ ติณฺณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจิกฏฺานํ เอเกกสฺมึ สจฺจิกฏฺเ อนุโลมปจฺจนีกสฺส, ปจฺจนีกานุโลมสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจนีกานํ วเสน อยํ อฏฺมุขา นาม วาทยุตฺติ นิทฺทิฏฺา โหตีติ เวทิตพฺพา. ยา เอเกกสฺมึ มุเข เอเกกสฺส นิคฺคหสฺส วเสน วุจฺจติ. ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘เอวํ จตุพฺพิเธ ปฺเห, ปฺจกทฺวยเภทโต;
เอสา อฏฺมุขา นาม, วาทยุตฺติ ปกาสิตา.
‘‘อฏฺเว ¶ นิคฺคหา ตตฺถ, จตฺตาโร เตสุ ธมฺมิกา;
อธมฺมิกา จ จตฺตาโร, สพฺพตฺถ สกวาทิโน;
ชโย ปราชโย เจว, สพฺพตฺถ ปรวาทิโน’’ติ. (กถา. อฏฺ. ๑๔);
อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺถโต สํวณฺณนา.
อตฺถวินิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กตนิทฺเทสสฺส นยมุขมตฺตทสฺสนวเสเนว โหติ. เถเรน หิ ภควตา ปิตาย เอติสฺสา มาติกาย ปทุทฺธารวเสน นิทฺเทสํ อกตฺวา ภควตา ทินฺนอฏฺมุขวาทยุตฺตินเย ตฺวา อปเรหิ ปริยาเยหิ ปุคฺคลวาทํ, ตทฺํ นานปฺปการํ มิจฺฉาคาหฺจ นิรากโรนฺเตเนว ปุคฺคลกถํ อาทึ กตฺวา สาธิกทฺวิสตกถาหิ นิทฺเทโส กโต.
ตตฺถ ปุคฺคลวาทนิรากรณตฺถํ ตาว ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยวเสน สตฺตปฺาสาย ธมฺเมสุ เอเกเกน สทฺธึ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนาปิ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลสํสนฺทนวสปฺปวตฺตํ สุทฺธิกสํสนฺทนํ, ยถา รูปเวทนาทโย สตฺตปฺาส ธมฺมา อฺมฺา วิสทิสา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ รูปาทีหิ วิสทิโส ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, ‘‘รูปํ ปุคฺคโล, รูปสฺมึ ปุคฺคโล, อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล, ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ เอวํ จตุกฺกนเยน สตฺตปฺาสาย ธมฺเมหิ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ จตุกฺกนยสํสนฺทนนฺติ ติวิธา สํสนฺทนนยา วุตฺตา. ตตฺถ ปุคฺคลสฺส รูปาทิสภาวตฺเต นิจฺจสสฺสตุจฺเฉทาทิปฺปสงฺคโต ยถานุรูปํ นิรากรณํ เวทิตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยเนตฺถ อุปริ เจตํ น วิตฺถารียติ.
ตโต ‘‘ยถา รูปาทโย สปฺปจฺจยา, อปฺปจฺจยาทโย วา โหนฺติ, เอวํ ตว ปุคฺคโลปิ สปฺปจฺจยตาทิลกฺขณยุตฺโต’’ติ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตา ลกฺขณยุตฺติกถา, ‘‘ปุคฺคโล’’ติ, ‘‘อุปลพฺภตี’’ติ จ ปททฺวยาทิโสธนตฺถํ ‘‘โย ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภติ. โย วา อุปลพฺภติ, โส ปุคฺคโล’’ติอาทิปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ วจนโสธนํ, ‘‘รูปธาตุยา รูปี’’ติอาทิ นามปฺตฺติโสธนวสปฺปวตฺโต ปฺตฺตานุโยโค จ, ‘‘โสว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, อฺโ วา, น อฺโ วา, เนว อฺโ นานฺโ วา’’ติอาทินา คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค ¶ , ‘‘รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาทีนํ วิย ขนฺธาทึ อุปาทาย ปรมตฺถโต ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ วาเท ตสฺส อนิจฺจสงฺขตตาทิปฺปสงฺคทีปโก อุปาทาปฺตฺตานุโยโค, ‘‘กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ การโก ปุคฺคโล’’ติ วาเท ตสฺส วฏฺฏทุกฺขานุปจฺเฉทาทิปฺปสงฺคทีปโก ปุริสการานุโยโค จ, ‘‘โย อิทฺธิวิกุพฺพโก, โส ปุคฺคโล’’ติอาทิวาทเภทโก อภิฺานุโยโค, ‘‘มาตาปิตาทโย นาม อตฺถิ, เตน ปุคฺคโล อตฺถี’’ติ วาทเภทโก าตกานุโยโค ¶ , ‘‘เอวํ ขตฺติโย’’ติอาทิ ชาตฺยานุโยโค, ‘‘คหฏฺโ ปพฺพชิโต’’ติอาทิ ปฏิปตฺตานุโยโค, ‘‘เทโว มนุสฺโส’’ติอาทิ อุปปตฺตานุโยโค, ‘‘โสตาปนฺโน’’ติอาทิ ปฏิเวธานุโยโค, ‘‘อฏฺ ปุริสปุคฺคลา’’ติอาทิ สงฺฆานุโยโค, ‘‘ปุคฺคโล สงฺขโต’’ติอาทิวสปฺปวตฺโต สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค, ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน’’ติอาทิ เวทกานุโยโค, ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทิ กิจฺจานุโยโค, ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา ปุคฺคลสภาวสาธกสุตฺเตสุ สนฺนิสฺสิเตสุ –
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา (ม. นิ. ๑.๓๕๓, ๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๙), ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ (สํ. นิ. ๒.๑๕).
กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตูปลพฺภติ.
ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๑);
ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา…เป… ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจติ (สํ. นิ. ๔.๘๕).
‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ อตฺตนิยํ เมติ อสฺสาติ…เป… อตฺตนิ จ ภิกฺขเว อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภนิยมาเน ยมฺปิ ตํ ทิฏฺิฏฺานํ, โส โลโก, โส อตฺตา, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ, นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว สฺสามีติ ¶ , นนายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๔), ‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปราเย จ…เป… อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา ปุคฺคลาภาวทีปกสุตฺตสนฺทสฺสนวสปฺปวตฺโต สุตฺตสนฺทสฺสนานุโยโค จาติ เอตฺตเกน กถามคฺเคน วิตฺถารโต ปมา ปุคฺคลกถา วิภตฺตา. ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ ยถา รูปาทโย ธมฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณสามฺลกฺขณวเสน ลพฺภนฺติ, น เอวํ ปุคฺคโล, รูปาทีสุ ปน สติ โลกโวหารมตฺเตน ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ วุจฺจตีติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘อิมา โข, จิตฺต…เป… โลกโวหารา โลกปฺตฺติโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๔๐). ทฺวิธาปิ พุทฺธานํ กถา สมฺมุติกถา, ปรมตฺถกถา จ. ตตฺถ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล คาโม ปพฺพโต’’ติอาทิกา สมฺมุติกถา นาม, ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ขนฺธา อายตนานี’’ติอาทิกา ปรมตฺถกถา นาม. พุทฺธา หิ เย เย สตฺตา ยถา ยถา พุชฺฌิตฺวา จตุสจฺจปฏิเวธํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ เตสํ ตถา ตถา สมฺมุติวเสน วา ปรมตฺถวเสน วา โวมิสฺสกวเสน วา เทเสตฺวา นามรูปปริจฺเฉททสฺสนวเสเนว อมตํ มคฺคํ ปกาเสนฺติ. อยฺหิ –
ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;
สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติ.
ตตฺถ –
สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ตถลกฺขณํ.
ตสฺมา วิฺู อกตฺวาน, พฺยฺชเนภินิเวสนํ;
ปรมตฺเถ ปติฏฺาย, ปุคฺคลาทึ วิวชฺชเย.
ปฺตฺตึ อนติกฺกมฺม, ปรมตฺโถ ปกาสิโต;
วินายเกน โส ยสฺมา, ตสฺมา อฺโปิ ปณฺฑิโต;
ปรมตฺถํ ปกาเสนฺโต, สมฺํ นาติธาวเยติ. (กถา. อฏฺ. ๒๓๗);
อยํ ปุคฺคลกถานโย.
ปริหานิกถาทิวณฺณนา
ปุคฺคลกถาโต ¶ ¶ ปรํ ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติอาทินา อเสขา, โสตาปนฺนวชฺชิตเสขา จ อคฺคมคฺคผลโต ปริหายนฺตีติ ปวตฺตา ปริหานิกถา. ปพฺพชฺชา วิย ปฏิเวธสงฺขาโต พฺรหฺมจริยวาโสปิ มนุสฺเสสุ เอว ภวติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ ปวตฺตา พฺรหฺมจริยกถา. ทุกฺขทสฺสเนน เอกเทสโต กิเลสา ปหียนฺติ, ตถา สมุทยทสฺสนาทีหีติ เอวํ นานาภิสมยวเสน โอธิโส กิเลสา ปหียนฺตีติ ปวตฺตา โอธิโสกถา. ฌานลาภี ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาเท สมุจฺเฉทวเสน ชหติ, โส จตุสจฺจาภิสมยา ปมเมว อนาคามี โหตีติ ปวตฺตา ชหติกถา. อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ขนฺธาทิกํ กาลตฺตเยปิ ขนฺธาทิสภาเวน อตฺถีติ ปวตฺตา สพฺพมตฺถีติกถา. อตีตํ, อนาคตฺจ ขนฺธาทิกํ อตฺถีติ ปวตฺตา อตีตกฺขนฺธาทิกถา. อตีเตสุ วิปากธมฺมธมฺเมสุ เอกจฺจํ อวิปกฺกวิปากเมว อตฺถิ, น อิตรนฺติ ปวตฺตา เอกจฺจมตฺถีติกถา. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ ปวตฺตา สติปฏฺานกถา. อตีตานาคตาทิวเสน นตฺถิ, สกภาเวน วา อตฺถิ, ปรภาเวน นตฺถีติ ปวตฺตา เหวตฺถิกถา. ตตฺถ เหวตฺถีติ เอวํ อิมินา ปกาเรน อตฺถีติ อตฺโถ.
อธิมานิกานํ, กุหกานํ วา อรหตฺตปฏิฺานํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ทิสฺวา มารกายิกา เทวตา อุปสํหรนฺตีติ ปวตฺตา ปรูปหารกถา. อรหโต ปเรสํ นามโคตฺตาทีสุ อตฺถิ อฺาณํ, อตฺถิ กงฺขา, ปเรหิ าปนียโต อตฺถิ ปรวิตรณาติ ติสฺโส กถา. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทุกฺขนฺติ วาจา ภิชฺชตีติ ปวตฺตา วจีเภทกถา. ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺโต ทุกฺเข าณํ อาหรติ, ตฺจ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ทุกฺขาหารกถา. สมาปตฺติยํ, ภวงฺเค จ จิตฺตํ จิรํ ติฏฺตีติ ¶ ปวตฺตา จิตฺตฏฺิติกถา. สพฺเพ สงฺขารา นิปฺปริยาเยน อาทิตฺตา กุกฺกุฬนิรยสทิสาติ ปวตฺตา กุกฺกุฬกถา. ปจฺเจกํ จตุสจฺจทสฺสนวเสน เอเกกสฺส มคฺคสฺส จตุกฺขตฺตุํ อุปฺปตฺติวเสน โสฬสหิ โกฏฺาเสหิ อรหตฺตปฺปตฺตีติ ปวตฺตา อนุปุพฺพาภิสมยกถา. พุทฺธานํ โวหารวจนํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา โวหารกถา. สุทฺธสตฺตานํ อปฺปฏิสงฺขาย มคฺเคน วินา กิเลสนิโรธสงฺขาโต อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ, ปฏิสงฺขาย เตน มคฺเคน กิเลสนิโรโธติ ทฺเว นิโรธาติ ปวตฺตา นิโรธกถา.
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ ปวตฺตา พลกถา. อาสวกฺขยาณวิรหิตํ นวพลํ โลกุตฺตรนฺติ ¶ ปวตฺตา อริยนฺติกถา. สราคํ จิตฺตํ นิพฺพานํ อารพฺภ ราคโต วิมุจฺจตีติ ปวตฺตา วิมุตฺติกถา. ฌาเนน วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา ปมํ วิมุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ นาม โหตีติ ปวตฺตา วิมุจฺจมานกถา. อฏฺมกสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺส อนุโลมโคตฺรภุกฺขเณ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ นาม, มคฺคกฺขเณ ปหีนา นามาติ ปวตฺตา อฏฺมกกถา. อฏฺมกสฺส มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปฏิลภนฺติ, น ปฏิลทฺธานีติ ปวตฺตา อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา. จตุตฺถชฺฌานธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขุ นามาติ ปวตฺตา ทิพฺพจกฺขุกถา. ตถา มํสโสเต ทิพฺพโสตกถา. ยถากมฺมูปคตาณเมว ทิพฺพจกฺขูติ ปวตฺตา ยถากมฺมูปคตาณกถา. เทวพฺรหฺมานํ ปาณาติปาตาทิอสํวราภาวมตฺเตน สมฺปตฺตวิรติยา อภาเวปิ สํวโร อตฺถีติ ปวตฺตา สํวรกถา. อสฺีนมฺปิ จุติปฏิสนฺธิกฺขเณ สฺา อตฺถีติ ปวตฺตา อสฺกถา. เนวสฺานาสฺายตนภูมิยํ สฺา นปฺปวตฺตตีติ ปวตฺตา เนวสฺานาสฺายตนกถา.
อรหา ¶ คิหี อสฺสาติ ปวตฺตา คิหิสฺส อรหาติกถา. อนาคามิโน สุทฺธาวาเสสุ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน อุปปตฺติกฺขเณ อรหนฺโต โหนฺตีติ ปวตฺตา อุปปตฺติกถา. อรหโต โลกิยธมฺมาปิ อนาสวาติ ปวตฺตา อนาสวกถา. ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณ สมงฺคิภาวสมนฺนาคโม จ รูปาวจราทิภูมนฺตรปฏิลาภสมนฺนาคโม จาติ ทฺเว สมนฺนาคมา, เยสํ ปน อิเม ทฺเว สมนฺนาคเม เปตฺวา อฺโปิ เหตฺถ อุปปตฺติธมฺมวเสน เอโก สมนฺนาคโม นาม อตฺถิ, เตน อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ ปวตฺตา สมนฺนาคตกถา. อิมินาว นเยน อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ ปวตฺตา อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถา. มคฺคาณสพฺพฺุตฺาณสงฺขาตโพธิยา สทา สนฺนิหิตภาเวน พุทฺโธติ ปวตฺตา โพธิยา พุทฺโธติกถา. มหาปุริสลกฺขณยุตฺตาว โพธิสตฺตาติ ปวตฺตา ลกฺขณกถา. โพธิสตฺตานมฺปิ มคฺคนิยาโม อตฺถีติ ปวตฺตา นิยาโมกฺกนฺติกถา. จตุตฺถมคฺคฏฺโ ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติอาทินา ปวตฺตา อปราปิ สมนฺนาคตกถา. ปมมคฺคาทีหิ ปหีเนหิ สทฺธึ นิปฺปริยายโต อรหตฺตํ สพฺพสํโยชนปฺปหานนฺติ ปวตฺตา สพฺพสํโยชนปหานกถา.
นิปฺปริยายโต ผลํ วิมุตฺติ นาม, วิปสฺสนามคฺคปจฺจเวกฺขณาณานิ ปน ปริยายโต. เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา ยํ กิฺจิ กิเลสวิปฺปยุตฺตํ าณํ วิมุตฺตีติ ปวตฺตา วิมุตฺติกถา. พุทฺธาทิอเสขารมฺมณํ อเสขาณนฺติ ปวตฺตา อเสขาณกถา. ปถวีกสิณาทิสมาปตฺติโย ¶ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเน ปฺตฺตารมฺมเณ ปวตฺตตฺตา วิปรีตาณนฺติ ปวตฺตา วิปรีตกถา. ตตฺถ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทินา จตุพฺพิโธ วิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ. สพฺเพสํ ปุถุชฺชนานํ นิยามคมนาย าณํ อตฺถีติ ปวตฺตา นิยามกถา. สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ ¶ ปวตฺตา ปฏิสมฺภิทากถา. สมฺมุติวิสยมฺปิ าณํ ภูตารมฺมณเมวาติ ปวตฺตา สมฺมุติาณกถา. เจโตปริยาณํ จิตฺตารมฺมณเมว, น ตํสมฺปยุตฺตราคาทิเจตสิการมฺมณนฺติ ปวตฺตา จิตฺตารมฺมณกถา. สพฺพสฺมึ อนาคตธมฺเม สพฺเพสํ าณํ อตฺถีติ ปวตฺตา อนาคตาณกถา. ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตโน าเณปิ าณํ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา ปฏุปฺปนฺนาณกถา. พุทฺธา วิย สาวกาปิ เตน เตน เวเนยฺยชเนน ปตฺตพฺพผลํ ตฺวาว ตทตฺถาย ธมฺมํ เทเสนฺตีติ ปวตฺตา ผลาณกถา.
สมฺมตฺตนิยาโม นิยมโต นิจฺจฏฺเน อสงฺขโตติ ปวตฺตา นิยามกถา. ‘‘ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทิวจนโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ ปวตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา. ‘‘สจฺจานิ ตถานิ อวิตถานี’’ติอาทิวจนโต จตุสจฺจานิ อสงฺขตานีติ ปวตฺตา สจฺจกถา. ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อาเนฺชา’’ติ วจนโต อสงฺขตาติ ปวตฺตา อารุปฺปกถา. นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ ปวตฺตา นิโรธสมาปตฺติกถา. อสงฺขโต อากาโสติ อากาสกถา. อากาโส สนิทสฺสโนติกถา. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทึ กตฺวา กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ ปริโยสานกถา.
นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา, เตน เอกวิเธน รูปสงฺคโหติอาทิ นิรตฺถกนฺติ ปวตฺตา สงฺคหิตกถา. เวทนาทโย อรูปธมฺมา อฺมฺํ น สมฺปยุตฺตาติ ปวตฺตา สมฺปยุตฺตกถา. เจตสิกํ นตฺถีติ ปวตฺตา เจตสิกกถา. เจตนาธมฺโมว ทานํ, น เทยฺยธมฺโมติ ปวตฺตา ทานกถา. ปฏิคฺคาหกานํ ปริโภคมยํ ปฺุํ อตฺถีติ ปวตฺตา ปริโภคกถา. เปตา อิโต ทินฺนจีวราทีเหว ยาเปนฺตีติ ปวตฺตา อิโตทินฺนกถา. ปถวีกมฺมวิปาโกติกถา ¶ . ชรามรณํ วิปาโกติกถา. กิเลสปฺปหานมตฺตเมว สามฺผลํ, น จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ ปวตฺตา อริยธมฺมวิปากกถา. อฺมฺาทิปจฺจยตาย วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถา.
อสุรกาเยน สทฺธึ ฉ คติโยติ ปวตฺตา คติกถา. มตสตฺโต มาตุอุตุสมยฺจ มาตาปิตุสํโยคฺจ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ, อติเรกสตฺตาหํ วา ยสฺมึ ภเว ติฏฺติ, โส อนฺตราภโว ¶ นาม อตฺถีติ ปวตฺตา อนฺตราภวกถา. รูปาทิปฺจกามคุณาว กามธาตุ นาม, น ตุ วตฺถุกามกิเลสกามาติ ปวตฺตา กามคุณกถา. ปฺเจวายตนานิ กามาติกถา. รูปธมฺมาว รูปธาตูติกถา. อรูปธมฺมาว อรูปธาตูติกถา. รูปธาตุยา สตฺตา ฆานาทีหิ สทฺธึ สฬายตนิกาติ ปวตฺตา รูปธาตุยาอายตนกถา. อารุปฺเปปิ อตฺถิ สุขุมรูปนฺติกถา. กายวจีวิฺตฺติวเสน รูปํ กมฺมนฺติกถา. จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อรูปธมฺโมว ชีวิตินฺทฺริยํ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ นตฺถีติ ปวตฺตา ชีวิตินฺทฺริยกถา. อริยุปวาทกมฺเมน อรหตฺตา ปริหายตีติ ปวตฺตา กมฺมเหตุกถา.
อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อาทีนวโต อปสฺสิตฺวา นิพฺพานํ อานิสํสโต ปสฺสนฺตสฺส สํโยชนปฺปหานํ โหตีติ ปวตฺตา อานิสํสทสฺสาวิกถา. นิพฺพานารมฺมณมฺปิ สํโยชนํ อตฺถีติ ปวตฺตา อมตารมฺมณกถา. รูปํ สารมฺมณนฺติกถา. อนุสยา อนารมฺมณาติกถา. าณํ อนารมฺมณนฺติกถา. อตีตารมฺมณฺจ อนาคตารมฺมณฺจ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติกถาทฺวยํ. สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติกถา. วิตกฺกวิปฺผาโรว สทฺโท, โส จ น โสตวิฺเยฺโยติ ปวตฺตา วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา. วินาปิ จิตฺเตน วาจา ปวตฺตตีติ ปวตฺตา นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถา. วินาปิ ¶ จิตฺเตน กายกมฺมํ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา นยถาจิตฺตสฺสกายกมฺมนฺติกถา. อตีเตหิปิ ฌาเนหิ, อนาคเตหิปิ โยคิโน สมนฺนาคตาติ ปวตฺตา อตีตานาคตสมนฺนาคตกถา.
ภวงฺคจิตฺเต อนิรุทฺเธ เอว กุสลากุสลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตทภาเว จ สนฺตตินิโรโธ สิยาติ ปวตฺตา นิโรธกถา. สห วาจาหิ วิฺตฺติรูปํ มคฺโคติกถา. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสาปิ มคฺคภาวนา อตฺถีติ ปวตฺตา ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถา. ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติกถา. ปฺจวิฺาณา สาโภคาติกถา. มคฺคกฺขเณ โลกิเยน, โลกุตฺตเรน จาติ ทฺวีหิ สีเลหิ ยุตฺตาติกถา. สีลํ อเจตสิกนฺติกถา. สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถา. สมาทานเหตุจิตฺตวิปฺปยุตฺโต ปฺุโปจโย โหตีติ ปวตฺตา สมาทานเหตุกกถา. วิฺตฺติ สีลนฺติกถา. ปาณาติปาตาทโย วินาปิ วิฺตฺตึ โหนฺตีติ ปวตฺตา อวิฺตฺติทุสฺสีลฺยกถา.
อนุสยา อพฺยากตา, อเหตุกา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ ติสฺโสปิ อนุสยกถา. อเสขสฺส าณวิปฺปยุตฺตปฺปวตฺติยา โส าณีติ นวตฺตพฺโพติ ปวตฺตา าณกถา. าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา ¶ . มคฺคกฺขเณ อิทํ ทุกฺขนฺติ าณํ ปวตฺตนฺติ ปวตฺตา อิทํ ทุกฺขนฺติกถา. พุทฺธา อิทฺธิพเลน อายุกปฺปํ วินาปิ มหากปฺปํ ติฏฺนฺตีติ ปวตฺตา อิทฺธิพลกถา. จิตฺตสนฺตติ สมาธิ, น เอกจิตฺตกฺขณิโกติ ปวตฺตา สมาธิกถา. อวิชฺชาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคหิ อฺา ธมฺมฏฺิตตาติ ปวตฺตา ธมฺมฏฺิตตากถา. รูปาทีหิ อฺา อนิจฺจตาติ ปวตฺตา อนิจฺจตากถา.
วิฺตฺติโย วินาปิ อินฺทฺริยสํวโร กายวจีกมฺมนฺติ ปวตฺตา กถา. สพฺพํ กมฺมํ วิปากชนกนฺติ ปวตฺตา กมฺมกถา. สทฺโท วิปาโกติ ปวตฺตา กถา. สฬายตนํ วิปาโกติ ปวตฺตา ¶ กถา. มคฺคํ วินาปิ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติกถา. ตถา โกลํโกลเอกพีชิกถาสุปิ. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ชีวิตา โวโรเปตีติกถา. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส อปายทุคฺคติยา สทฺธึ รูปาทิตณฺหาสงฺขาตทุคฺคติปหีนาติ ปวตฺตา ทุคฺคติกถา. สตฺตมภวิกสฺส ตณฺหาสมฺภวโต ทุคฺคติ อปฺปหีนาติ ปวตฺตา สตฺตมภวิกกถา.
สงฺฆเภทาทิกปฺปฏฺํ กมฺมํ กตฺวา เตน มหากปฺปํ อสีติภาคํ กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ อายุกปฺปํ นิรเย ปจฺจนฺตีติ อคฺคเหตฺวา สกลํ มหากปฺปํ ปจฺจนฺติ, วินสฺสมาเนปิ กปฺเป จกฺกวาฬนฺตเรสุ ปจฺจนฺตีติ ปวตฺตา กปฺปฏฺกถา. สงฺฆเภทโก อปฺปนากุสลานิ วิย กามาวจรกุสลมฺปิ น ปฏิลภตีติ ปวตฺตา กุสลปฏิลาภกถา. องฺคสมฺปนฺนาย อาณตฺติยา อภาเวปิ มาตุฆาตาทิอานนฺตริยกมฺมปโยชโก มิจฺฉตฺตนิยโต เอวาติ ปวตฺตา อนนฺตราปยุตฺตกถา. อนิยตธมฺเมสุปิ เกจิ กุสลสมฺปยุตฺตานิยตา อตฺถีติ ปวตฺตา นิยตสฺส นิยามกถา. นีวรเณหิ นิวุเตน ปฏิจฺฉนฺเนเนว จิตฺเตน นีวรณํ ปชหนฺตีติ ปวตฺตา นิวุตกถา. สมฺมุขีภูตํ สํโยชนเมว ชหตีติ ปวตฺตา สมฺมุขีภูตกถา. สมาปนฺโน จ ฌานารมฺมณนิกนฺติยา ฌานํ อสฺสาเทตีติ ปวตฺตา สมาปนฺโน อสฺสาเทตีติกถา. ทุกฺขเวทนายปิ ราคสฺสาทเวทนา โหตีติ ปวตฺตา อสฺสาตราคกถา. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถา. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติกถา.
กุสลํ วา อกุสลสฺส, อกุสลํ วา กุสลสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปวตฺตา กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา. คพฺภเสยฺยกานมฺปิ พีชมตฺตํ สฬายตนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชตีติ ปวตฺตา สฬายตนุปฺปตฺติกถา. ปฺจวิฺาณานิ อฺมฺสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ ¶ ปวตฺตา อนนฺตรปจฺจยกถา. สมฺมาวาจากมฺมนฺตวิฺตฺติโย อริยรูปนฺติกถา. กามราคาทิโต ¶ อฺโ อนุสโยติกถา. กิเลสปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา. ยถา กามราโค กามธาตุยํ ปริยาปนฺโน, เอวํ รูปราคอรูปราคา รูปารูปภูมิยํ ปริยาปนฺนาติ ปวตฺตา ปริยาปนฺนกถา. ทฺวยํ ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติกถา. ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติกถา. โย เยสํ เหตุปจฺจโย, โส ปุน เตสํ สหชาตาทิปจฺจโย น โหติ, เอกธาว เอกสฺส ปจฺจโย โหตีติ ปวตฺตา ปจฺจยตากถา. อวิชฺชาว สงฺขารานํ ปจฺจโย, น ปน สงฺขารา อวิชฺชายาติ ปวตฺตา อฺมฺปจฺจยกถา. กาลทฺธานา อิเม ปรินิปฺผนฺเนน ปฺตฺติมตฺตาติ ปวตฺตา อทฺธากถา. เอวํ ขณลยมุหุตฺตกถา. อฺสฺส อาสวสฺส อภาวา อาสวา อนาสวาติ ปวตฺตา อาสวกถา. โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ชรามรณกถา. นิโรธสมาปตฺติ โลกุตฺตราติ ปวตฺตา สฺาเวทยิตกถา. สา โลกิยาติ ปวตฺตา ทุติยสฺาเวทยิตกถา. นิโรธสมาปนฺโนปิ กาลํ กเรยฺยาติ ปวตฺตา ตติยสฺาเวทยิตกถา. นิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกาติกถา. กมฺมโต อฺโ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต กมฺมูปจโยติกถา.
พลปฺปตฺตา พุทฺธาทโย อิทฺธิพเลน สตฺตานํ จิตฺตํ ราคาทิอนุปฺปตฺติยา นิคฺคณฺหนฺตีติ ปวตฺตา นิคฺคหกถา. เอวํ กุสลุปฺปตฺติยา ปรจิตฺตปคฺคหนกถา. พุทฺธา อิทฺธิยา ปเรสํ สุขํ เทนฺตีติ ปวตฺตา สุขานุปฺปทานกถา. ‘‘สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ มนสิกโรโต อตีตาทิเภทภินฺเน สพฺเพ สงฺขาเร อารมฺมณวเสน เอกโต อธิคณฺหาตีติ ปวตฺตา อธิคยฺหมนสิการกถา. รูปํ เหตุกนฺติกถา. เอวํ รูปํ สเหตุกนฺติกถา. รูปํ กุสลากุสลนฺติกถา. รูปํ วิปาโกติกถา, ยถา กามาวจรกมฺเมน ชาตํ รูปํ กามาวจรํ, เอวํ รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมหิ ชาตํ รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา ¶ . รูปราโค รูปธาตุยา, อรูปราโค จ อรูปธาตุยา ปริยาปนฺโนติกถา.
อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติกถา. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถา. ยํ กิฺจิ อุปฺปชฺชติ, สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถา. อินฺทฺริยพทฺธเมว ทุกฺขํ, น สพฺเพ สงฺขาราติ ปวตฺตา อินฺทฺริยพทฺธกถา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถา. มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถา. ตถา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถา. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชตีติกถา. น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ¶ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา. พุทฺธา น กิฺจิ ภฺุชนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา. ทายกโต ทานํ วิสุชฺฌติ, น ปฏิคฺคาหกโตติ ปวตฺตา ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา.
พุทฺธา ตุสิตโลเก เอว นิพฺพตฺตนฺติ, น มนุสฺสโลเก. เอตฺถ หิ นิมฺมิตรูปมตฺตํ ทสฺเสนฺตีติ ปวตฺตา มนุสฺสโลกกถา. นิมฺมิตรูปํ ธมฺมํ เทเสติ, น พุทฺโธติ ปวตฺตา ธมฺมเทสนากถา. ราโคว กรุณา นาม, ตโต นตฺถิ พุทฺธานํ กรุณาติกถา. พุทฺธานํ อุจฺจารปสฺสาโว อฺเ คนฺธชาเต อติวิย อธิคณฺหาตีติ ปวตฺตา คนฺธชาตกถา. พุทฺธา เอเกน มคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรนฺตีติ ปวตฺตา เอกมคฺคกถา. ปริกมฺมาทึ วินาว ปมาทิชฺฌานา ทุติยาทิชฺฌานํ สงฺกมตีติ ปวตฺตา ฌานสงฺกนฺติกถา. ปฺจกนเย อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ฌานํ วิสุํ ฌานํ นาม น โหติ, ฌานนฺตริกํ นาม โหตีติ ปวตฺตา ฌานนฺตริกกถา. สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติกถา. วิฺาณํ วินา ปสาทจกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา.
เตกาลิเก กิเลเส ปชหตีติ ปวตฺตา กิเลสปฺปชหนกถา. นิพฺพานสงฺขาตาปิ สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ ปวตฺตา สฺุตกถา. อสงฺขตเมว สามฺผลนฺติกถา ¶ . เยสํ เกสฺจิ ธมฺมานํ ปฏิลาภา อสงฺขตาติ ปวตฺตา ปตฺติกถา. สพฺพธมฺมานํ สภาวสงฺขาตา ตถตา อสงฺขตาติ ปวตฺตา ตถตากถา. อนวชฺชฏฺเน นิพฺพานมฺปิ กุสลนฺติกถา. อานนฺตริยาทึ วินาปิ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติกถา. โลกิยสทฺธาทโย น อินฺทฺริยานีติ ปวตฺตา อินฺทฺริยกถา.
อสฺจิจฺจาปิ อานนฺตริโก โหตีติ ปวตฺตา อสฺจิจฺจกถา. นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ ปวตฺตา าณกถา. เนรยิกานํ กมฺมาเนว นิรยปาลรูเปน วเธนฺติ, น นิรยปาลาติ ปวตฺตา นิรยปาลกถา. อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานาติกถา. วิรติตฺตยํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ปฺจงฺคิโกว มคฺโคติ ปวตฺตา มคฺคกถา. ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา าณกถา.
ติสฺโส สงฺคีติโย อารพฺภ สาสนํ นวํ กตนฺติ ปวตฺตา สาสนกถา. ปุถุชฺชโน เอกกฺขเณ เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ ปวตฺตา อวิวิตฺตกถา. เยฺยาวรณเหตุกํ กิฺจิ สํโยชนํ ¶ อปฺปหายปิ อรหา โหตีติ ปวตฺตา สํโยชนกถา. ‘‘สงฺขารา นิจฺจา โหนฺตุ, รุกฺขา นิจฺจปุปฺผผลาทิยุตฺตา เขมิโน โหนฺตู’’ติอาทินา ยถาธิปฺปายํ อิทฺธิ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา อิทฺธิกถา. พุทฺธานํ สรีรอายุปภาเวมตฺตโต อฺาปิ เวมตฺตตา อตฺถีติ ปวตฺตา พุทฺธกถา. เอกสฺมึ ขเณ สพฺพโลกธาตูสุ อเนเก พุทฺธา สนฺตีติ ปวตฺตา สพฺพทิสากถา. สพฺเพ ธมฺมา นิยตาติ ปวตฺตา ธมฺมกถา. สพฺพกมฺมานิ ผลทาเน นิยตานีติ ปวตฺตา กมฺมกถา.
อรหา อสพฺพฺุภาเวน สพฺพฺุวิสเย กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาตีติ ปวตฺตา ปรินิพฺพานกถา. อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ ปวตฺตา กุสลจิตฺตกถา. อรหา อาเนฺเช สณฺิโต ปรินิพฺพายตีติ ปวตฺตา อาเนฺชกถา ¶ . อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย, อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺติ, สุปินนฺเต ธมฺมาภิสมโย, อรหตฺตปฺปตฺติ จาติ ปวตฺตา ติสฺโสปิ กถา. สพฺพํ สุปินจิตฺตํ อพฺยากตนฺติกถา. ขณิกตาย จิตฺตานํ นตฺถิ อาเสวนปจฺจยตาติกถา. สพฺเพ สงฺขตา เอกจิตฺตกฺขณิกาติ ปวตฺตา ขณิกกถา.
อิตฺถิยา สทฺธึ เอกโต สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามาติ ปูชาทึ กตฺวา เอกาธิปฺปายปฺปตฺตสฺส ภิกฺขุโน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ ปวตฺตา เอกาธิปฺปายกถา. ปาปภิกฺขูสุ เมถุนํ ปฏิเสวนฺเตสุ อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ปฏิเสวนฺตีติ ปวตฺตา อรหนฺตวณฺณกถา. เกจิ สตฺตา อตฺตโน อิสฺสริเยน กามการิกาวเสน วินิปาตํ คจฺฉนฺติ, น กมฺมวเสนาติ ปวตฺตา อิสฺสริยกามการิกากถา. น ราโค ราคปติรูปโกติอาทิ ปติรูปกถา. ขนฺธายตนาทโย อปรินิปฺผนฺนาติ ปวตฺตา อปรินิปฺผนฺนกถาติ สาธิกทฺวิสตกถา. ปาฬิยํ อฏฺมุขวาทยุตฺติวเสเนว สมฺมิติยาทีนํ ภินฺนลทฺธิกานํ ลทฺธิเภทวเสน นานาปการโต วิภตฺตา, ตา ปน สพฺพกถา ปุคฺคลกถาว. ตา ตํตํลทฺธิเภทวเสน สงฺเขปโตปิ วุจฺจมานา อติภาริยํ คนฺถํ กโรนฺติ, ตสฺมา น วิตฺถาริตา. ตํ ปน นยํ อิจฺฉนฺเตหิ ปาฬิอฏฺกถาสุ (กถา. ๑ อาทโย; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) เอว วิตฺถารโต คเหตพฺโพติ อยเมตฺถ ปาฬินเยน สทฺธึ อตฺถวินิจฺฉโย.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
กถาวตฺถุมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.