📜
๖. ยมกมาติกา
มูลยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ ยมกมาติกาย สํวณฺณนานโย โหติ. สา ปเนสา มูลยมกมาติกา ขนฺธอายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยจิตฺตธมฺมอินฺทฺริยยมกมาติกาติ ทสวิธา โหติ. เกนฏฺเน เจตฺถ ยมกนฺติ? ยุคฬฏฺเน. ยุคฬํ หิ ‘‘ยมกปาฏิหาริยํ’’, ‘‘ยมกสาลา’’ติอาทีสุ ‘‘ยมก’’นฺติ วุจฺจติ, อิติ ยุคฬสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกมฺปิ, เอเตสํ วิภชนตฺตา นิทฺเทโสปิ, สพฺเพสํ สมูหตฺตา ปกรณมฺปิ ยมกํ นาม. อิธ ปเนตา นิทฺเทสยมกํ อุปาทาย ‘‘ยมกมาติกา’’ตฺเวว วุตฺตา, ตาสํ ปน ทสนฺนํ ยมกมาติกานํ มูลยมกมาติกา อาทิ. ตตฺถาปิ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ อิทํ ยมกํ อาทิ. ตสฺส กุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อตฺถยมกนฺติ วา, เตสฺเว อตฺถานํ อนุโลมโต ปฏิโลมโต ปวตฺตปาฬิธมฺมวเสน ธมฺมยมกนฺติ วา, อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา ยมกภาโว เวทิตพฺโพ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิตาย อิมิสฺสา มูลยมกมาติกาย ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานํ เอวํ เวทิตพฺพํ – กุสลตฺติกมาติกาย หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย มูลมูลนโย มูลกนโย มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติ. เตสุ เอเกกสฺมึ นเย มูลยมกํ เอกมูลยมกํ อฺมฺมูลยมกนฺติ ตีณิ ตีณิ ยมกานีติ ¶ ทฺวาทส ยมกานิ. เอเกกสฺมึ ยมเก อนุโลมปฏิโลมวเสน ¶ ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉาติ จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺถาติ อฏฺจตฺตาลีส อตฺถา.
ตตฺถ เย เกจิ กุสลาติ กุสเลสุ ‘‘กุสลา นุ โข, น กุสลา นุ โข’’ติ สนฺเทหาภาวโต อิมสฺมึ ปเท สนฺนิฏฺานตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ ‘‘สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมา กุสลมูลา นุ โข, น นุ โข’’ติ เอวํ วิมติวเสน ปุจฺฉิตตฺตา อิมสฺมึ ปเท สํสยตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ โข เวเนยฺยานํ สํสยฏฺาเน สํสยํ ทีเปตฺวา ตํวิโนทนตฺถํ ภควตา วุตฺโต, ตถาคตสฺส ปน สํสยฏฺานํ นาม นตฺถิ. อิโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาปเทสุ เอเสว นโย. ยถา จ กุสลปทํ นิสฺสาย อิเม จตุนยาทโย โหนฺติ, อกุสลปทํ นิสฺสายปิ ตเถว, อพฺยากตปทํ นิสฺสายปิ ตเถว, กุสลาทีนิ ตีณิปิ ปทานิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิฏฺํ นามปทํ นิสฺสาย ตเถวาติ กุสลตฺติกมาติกาย จตูสุ ปเทสุ สพฺเพปิ โสฬส นยา, อฏฺจตฺตาลีส ยมกานิ, ฉนฺนวุติ ปุจฺฉา, ทฺวานวุติสตํ อตฺถา จ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา มูลวาโร เหตุวาโร นิทานวาโร สมฺภววาโร ปภววาโร สมุฏฺานวาโร อาหารวาโร อารมฺมณวาโร ปจฺจยวาโร สมุทยวาโรติ สพฺเพปิ ทส วารา โหนฺติ. ตตฺถ มูลวาเร อาคตปริจฺเฉเทเนว อวเสเสสุปิ นยาทโย เวทิตพฺพา. ปาฬิ ปเนตฺถ อติสํขิตฺตา. อิติ สพฺเพสุปิ ทสสุ วาเรสุ สฏฺิสตํ นยา, อสีติอธิกานิ จตฺตาริ ยมกสตานิ, สฏฺิอธิกานิ นว ปุจฺฉาสตานิ, วีสาธิกานิ เอกูนวีสติ อตฺถสตานิ จ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ.
เอวเมตฺถ ¶ นยยมกปุจฺฉา อตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ ตสฺสา อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรเนว วิภงฺคนยสหิโต สงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพ – ตตฺถ เย เกจีติ อนวเสสวจนํ. กุสลา ธมฺมาติ อนวชฺชสุขวิปากา นิสฺสตฺตสภาวา. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ กึ เต สพฺเพเยว กุสลมูลา โหนฺตีติ ปุจฺฉา. อิมานิ ปน วิสฺสชฺชนมาติกาย นตฺถิ. ยมกมาติกาย หิ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาปทาเนว อุทฺธฏานิ, น วิสฺสชฺชนานีติ. วิสฺสชฺชนานิ ปน นิทฺเทเสเยว วุตฺตานิ, ตสฺมา สพฺพตฺถ นิทฺเทสนเยเนว วิสฺสชฺชนมุขํ ทสฺสยิสฺสาม. อิมิสฺสาว ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติ ปุจฺฉาย วิภงฺคนเยน อิทํ วิสฺสชฺชนมุขํ. ‘‘ตีเณว กุสลมูลานิ, อวเสสา กุสลา ธมฺมา น กุสลมูลา’’ติ ตสฺสา จายมตฺโถ – น เต สพฺเพ กุสลา ธมฺมา กุสลมูลานิ โหนฺติ, อโลภาทีนิ ปน ตีเณว กุสลมูลานีติ. เย วา ปน กุสลมูลา ตโย อโลภาทโย กุสลานํ ¶ มูลาติ วุตฺตา, สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมาติ กึ เต สพฺเพ ตโยปิ ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉา. ตสฺสา นิทฺเทเส ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตสฺส เตสํ ติณฺณํ มูลานํ กุสลภาวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉามีติ อตฺโถ. อยํ ตาว มูลนเย มูลยมกนโย.
เอกมูลยมเก ปน สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลาติ คณนฏฺเน เอกมูลกํ อคฺคเหตฺวา สมานตฺเถน คเหตพฺพา, อยํ เหตฺถ อตฺโถ – ‘‘สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกํ สมานํ มูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลา’’ติ. ยํ ผสฺสสฺส มูลํ, กึ ตเทว เวทนาทีนนฺติ อยํ ปุจฺฉา. อถ เนสํ ตถาภาวํ สมฺปฏิจฺฉนวเสน ‘‘อามนฺตา’’ติ วิภงฺเค วิสฺสชฺชนํ. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉา. ตสฺสา ¶ ปน กุสลจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กุสลมูเลน เอกมูลเมว, น กุสลํ, ผสฺสาทิธมฺมชาตํ ปน กุสลมูเลน เอกมูลฺเจว กุสลฺจาติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ. ยเถว หิ ผสฺสาทีนํ อโลภาทโย สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน เหตุปจฺจยตฺตา มูลํ, ตถา ตํสมุฏฺานรูปสฺสาปีติ ตํรูปมฺปิ อรูปธมฺเมหิ สทฺธึ สมานมูลนฺติ วุจฺจติ, น ปน กุสลํ อนวชฺชสุขวิปากตฺตาภาวา. เอกมูลยมกนโย.
อฺมฺมูลยมเก ปน ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา ‘‘เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉา กตา. กสฺมา? อิมินาปิ พฺยฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวทสฺสนตฺถํ, กุสลสมุฏฺานรูปสฺสาปิ สมฺปิณฺฑนตฺถฺจ. อฺมฺมูลาติ สพฺเพว เต กึ อฺมฺสฺส เหตุปจฺจยฏฺเน มูลานิ โหนฺตีติ ปุจฺฉา. ตสฺสา ยานิ ทฺเว ตีณิ มูลานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, ตาเนว เอกมูลานิ เจว อฺมฺมูลานิ จ, อวเสสา กุสลมูลสหชาตา รูปารูปธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลาว, น จ อฺมฺมูลาติ วิสฺสชฺชนํ. ตสฺเสว ปฏิโลมนเย สพฺเพ เต อฺมฺมูลา อโลภาทโย กุสลาติ ปุจฺฉา. อามนฺตาติ วิสฺสชฺชนํ. มูลนโย.
ยถา จ มูลนเย มูลยมกเอกมูลยมกอฺมฺมูลยมกวเสน ฉพฺพิธา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนยา วุตฺตา, เอวํ มูลมูลนยาทีสุปิ เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – สพฺเพ เต กุสลมูลมูลาติ สพฺเพ เต กุสลมูลสงฺขาตา มูลา, กุสลมูลมูลาตฺเวว อตฺโถ. เอกมูลมูลาติ สมานฏฺเน เอกเมว มูลมูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลมูลา, สมานมูลมูลาตฺเวว อตฺโถ. อฺมฺมูลมูลาติ อฺมฺสฺส มูลํ อฺมฺมูลํ, ตํ เหตุปจฺจยฏฺเน มูลํ เอเตสนฺติ อฺมฺมูลมูลา, อฺมฺมูลมูลาตฺเวว อตฺโถ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. มูลมูลนโย.
มูลกนเย ¶ ¶ ปน สพฺเพ เต กุสลมูลกาติ สพฺเพ เต กุสลา เหตุปจฺจยฏฺเน กุสลภูตํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลกาติ ปุจฺฉา. อามนฺตาติ วิสฺสชฺชนํ. ‘‘เย วา ปน กุสลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉา. ยํ รูปํ, ตํ เปตฺวา เสสํ กุสลนฺติ วิสฺสชฺชนํ, เสสํ ตาทิสเมวาติ. มูลกนโย.
มูลมูลกนเย ปน กุสลมูลมูลกาติ กุสลมูลสงฺขาตํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลมูลกา. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
อยํ ตาว กุสลปเทสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย. อกุสลปทาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – อกุสลปทมูเลสุ เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปมปุจฺฉาย ‘‘อเหตุกํ อกุสลํ อกุสลมูเลน เอกมูล’’นฺติ นิทฺเทเส วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตตฺถ อเหตุกํ อกุสลนฺติ ทฺวีสุ โมหมูลจิตฺเตสุ โมหํ สนฺธาย วุตฺตํ, อพฺยากตปทมูเลสุ เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อเหตุกํ อพฺยากตํ เปตฺวา เสสา อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ อเหตุกํ อพฺยากตนฺติ อฏฺารสาเหตุกจิตฺตุปฺปาทา, รูปํ, นิพฺพานฺจ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ สเหตุกอพฺยากตจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลเมว, ตํ ปน อพฺโพหาริกํ กตฺวา นิทฺเทเส เอกโต ลพฺภมานกวเสนเปตํ วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
นามปทมูเลสุ จ ‘‘เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นเวว นามมูลานิ, อวเสสา นามา ธมฺมา, น นามมูลา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เอกมูลนเย ปเนตฺถ ‘‘เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉา. ‘‘อเหตุกํ นามํ เปตฺวา เสสํ นามมูเลน เอกมูล’’นฺติ ¶ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตโมหนิพฺพานวเสน อเหตุกํ นามํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ กุสลปเท วุตฺตานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ. อยํ มูลวาเร นโย.
อิโต ปเรสุ เหตุวาราทีสุ นวสุ วาเรสุ มูลวารสทิโสว สพฺพตฺถ สํวณฺณนานโย. เหตุอาทิปทมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส, ตานิ จ มูล-สทฺทปริยายโต อโลภาทิเหตุกาเนว. อโลภาทโย หิ สหชาตธมฺมสงฺขาตสฺส อตฺตโน ผลสฺส ปติฏฺานฏฺเน มูลํ. ตสฺส นิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ¶ ปวตฺตตีติ เหตุ, ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ สมฺภโว. ปภวตีติ ปภโว. สมุฏฺาติ ตํ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สมุฏฺานํ. ตํ อาหรตีติ อาหาโร. อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเน เตน อาลมฺพียตีติ อาลมฺพณํ. เอตํ ปฏิจฺจ ตํ เอตีติ ปจฺจโย. เอตสฺมา ตํ สมุเทตีติ สมุทโย. สพฺพํ การณปริยาเยน วุตฺตา ‘‘มูลํ เหตุ นิทานฺจา’’ติ คาถา ทสนฺนมฺปิ วารานํ อุทฺทานคาถา นาม. อยํ มูลยมกมาติกตฺถวณฺณนานโย.
ขนฺธยมกมาติกตฺถวณฺณนา
ขนฺธยมกปาฬิยา ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติ ปทํ อาทึ กตฺวา ยาว ‘‘น ขนฺธา น สงฺขารา’’ติ ปทํ, ตาว ปวตฺตา อยํ ขนฺธยมกมาติกา นาม. สา ปณฺณตฺติวารสฺส ‘‘อุทฺเทสวาโร’’ติปิ ‘‘ปุจฺฉาวาโร’’ติปิ วุจฺจติ. โส จ ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธขนฺธวาโร สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโรติ จตูหิ นยวาเรหิ ปฏิมณฺฑิโต. ตตฺถ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทินา นเยน ปทเมว โสเธตฺวา คโต ปทโสธนวาโร นาม. โส อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ ¶ . ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น รูปกฺขนฺโธ น รูป’’นฺติอาทินา ปฺจ วารา.
ตโต ปรํ เตสฺเว ปทโสธนวาเร โสธิตานํ ขนฺธานํ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต ปทโสธนมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ วีสติเมว.
ตโต ปรํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน สุทฺธขนฺธวเสเนว คโต สุทฺธขนฺธวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ ¶ , ขนฺธา รูป’’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูป’’นฺติอาทีนิ ปฺเจว.
ตโต ปรํ เตสฺเว สุทฺธขนฺธานํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต สุทฺธขนฺธมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’’ติอาทีนิ วีสติเมว. เอวเมตฺถ จตูสุ นยวาเรสุ เอกํ ยมกสตํ, ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ, เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ¶ ทฺเว อตฺเถ กตฺวา จตฺตาริ จ อตฺถสตานิ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ.
เอวเมติสฺสา ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรน วิภงฺคนยสหิตสงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพ. ปฺจกฺขนฺธาติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ขนฺธานํ อุทฺเทโส. รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ เตสฺเว ปเภทโต นามววตฺถานํ. ตโต ปรํ ปทโสธนวาราทโย จตฺตาโร นยวารา. ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ ยํ กิฺจิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ, สพฺพํ ตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉตีติ วจนโสธนตฺถํ ปุจฺฉา. ตสฺสา จ ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปํ รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จา’’ติ อิทํ นิทฺเทสนเยน วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ ปิยรูปํ สาตรูปนฺติอาทีสุ ยํ ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ รูปเมว น รูปกฺขนฺโธ. โย ปน ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺโต, โส ‘‘รูป’’นฺติปิ ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ รูปกฺขนฺธสฺส นิยเมน รูปนฺติ วตฺตพฺพตฺตา. เวทนา เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, เวทนากฺขนฺโธ เวทนาติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. สฺาสฺากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘ปปฺจสฺา’’ติอาทีสุ อาคตา ทิฏฺิสฺา สฺา น สฺากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ สฺา เจว สฺากฺขนฺโธ จาติ วิสฺสชฺชนํ. สฺากฺขนฺโธ สฺาติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติอาทีสุ อาคโต สงฺขารกฺขนฺโธ, ตโต อวเสสา สงฺขตธมฺมา สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํ. สงฺขารกฺขนฺโธ สงฺขาราติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. วิฺาณํ ¶ วิฺาณกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, วิฺาณกฺขนฺโธ วิฺาณนฺติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ.
ปฏิโลมวาเร น รูปํ น รูปกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตสฺส รูป-สทฺทวจนียา ธมฺมา รูปกฺขนฺโธ ¶ น โหนฺตีติ อตฺโถ. น รูปกฺขนฺโธ น รูปนฺติ ปุจฺฉาย รูปกฺขนฺธวิรหิตา ‘‘ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติ วุตฺตา ธมฺมา น รูปกฺขนฺโธ, รูปํ, ปิยรูปสาตรูปรูปกฺขนฺธวิรหิตา ปน ธมฺมา น รูปกฺขนฺโธ เจว น รูปฺจาติ วิสฺสชฺชนํ. น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, น เวทนากฺขนฺโธ น เวทนาติ ปุจฺฉาย, น สฺา น สฺากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. น สฺากฺขนฺโธ น สฺาติ ปุจฺฉาย ปน ทิฏฺิสฺา น สฺากฺขนฺโธ, สฺา, ตํ ทิฏฺิสฺํ, สฺากฺขนฺธฺจ เปตฺวา อวเสสา น เจว สฺา น จ สฺากฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํ. น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. น สงฺขารกฺขนฺโธ น สงฺขาราติ ปุจฺฉาย สงฺขารกฺขนฺธํ เปตฺวา อวเสสสงฺขตธมฺมา น สงฺขารกฺขนฺโธ, สงฺขารา, อสงฺขตา ปน ธาตุ น เจว สงฺขารา น จ สงฺขารกฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํ. น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, น วิฺาณกฺขนฺโธ น วิฺาณนฺติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. อิมินาว นเยน อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ, วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขาม.
ปทโสธนมูลจกฺกวาเร ปน อยํ วิเสโส – ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ เย เกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉา. ตสฺสา ‘‘เวทนากฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว เวทนากฺขนฺโธ จ, อวเสสา ปน ขนฺธา, น เวทนากฺขนฺโธ’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ปฏิโลเม ปน น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เอตฺถ จ เย ปฺตฺตินิพฺพานสงฺขาตา ธมฺมา ขนฺธาปิ น โหนฺติ, เต ยสฺมา เวทนากฺขนฺโธปิ น โหติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ, เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปทโสธนมูลจกฺกวาโร.
สุทฺธขนฺธวาเร ปน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ ปิยรูปาทีนฺจ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺคหิตตฺตา. ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติอาทีสุ ¶ เย เกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต รูปกฺขนฺโธติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. เตเนว หิสฺส นิทฺเทเส ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา ปทํ อนุทฺธริตฺวา ¶ ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา อตฺถวเสเนว ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา, น รูปกฺขนฺโธ’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ. เตเนว จ การเณน สุทฺธขนฺธวาโรติ วุตฺโต. วจนโสธเน วิย หิ เอตฺถ น วจนํ ปมาณํ, ยถา ปน สุทฺธขนฺธา ลพฺภนฺติ, ตถา ตถา อตฺโถว ปมาณํ. ปรโต อายตนยมกมาติกาทีสุปิ เอเสว นโย. ปฏิโลเม ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ’’ติ ยํ ธมฺมชาตํ รูปํ น โหติ, ตํ ขนฺโธปิ น โหตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา ‘‘รูปกฺขนฺธวิรหิตา ขนฺธา, น รูปํ, ตถา นิพฺพานํ น ปน รูปฺเจว น ขนฺโธ จา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. สุทฺธขนฺธวาโร.
สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาเรปิ ‘‘ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ ปณฺณตฺติวาเร นโย.
ยสฺมา ปน นิทฺเทเส อิมิสฺสา ปน มาติกาย ปณฺณตฺติวารสงฺขาตํ นิทฺเทสํ วตฺวา ตโต อิมํ มาติกากฺกมํ มฺุจิตฺวา อปเรน ปริยาเยน อฺเปิ อุทฺเทสวารวิรหิตา ‘‘ปวตฺติวาโร ปริฺาวาโร’’ติ ทฺเว มหาวารา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน วุตฺตา, ตสฺมา เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ วารานํ นโย ทสฺเสตพฺโพ. ตโต ปวตฺติวาเร ตาว ปาฬิววตฺถานปุพฺพิกา มุขมตฺตปฺปกาสนา – อิมสฺมึ หิ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ. ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ ปจฺจุปฺปนฺโน, อตีโต, อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต, อตีเตนานาคโตติ. เอวเมเตสุ ฉสุ กาลเภเทสุ ยฺวายํ ปโม ¶ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตตฺถ ปุคฺคลโต โอกาสโต ปุคฺคโลกาสโตติ ตโย วารา โหนฺติ.
ตตฺถ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ…เป… ตสฺส วิฺาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส วา ปน วิฺาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ…เป… ปฺจโวการํ ¶ …เป… อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, ‘‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวาเร อนุโลมนเย ทส ยมกานิ โหนฺติ. ตตฺถ รูปกฺขนฺธมูลเกสุ จตูสุ อาทิโต เอกเมว ปาฬิยํ วิสฺสชฺชิตํ, เสสานิ เตน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สํขิตฺตานิ.
เวทนากฺขนฺธมูลเก ปน สพฺพตฺถ ‘‘อามนฺตา’’ติ เอกสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ. เวทนาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ นิยเมน สฺาทีนํ อุปฺปชฺชนโต ตตฺถ สพฺพานิ สํขิตฺตานิ. ยถา จ ปุคฺคลวาเร ทส ยมกานิ, เอวํ โอกาสวาเรปิ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺเต ตตฺถ…เป… ปฺจโวกาเร ตตฺถ…เป… อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ปุคฺคโลกาสวาเรปิ ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺตํ…เป… ปฺจโวการํ…เป… อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา. ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ ¶ อนุโลมนเย ตึส ยมกา โหนฺติ. ยถา อนุโลมนเย ตึส, เอวํ ปฏิโลมนเยปิ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ จวนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ จวนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ…เป… สพฺเพสํ จวนฺตานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จาติ ตึส ยมกา. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺิ ยมกานิ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส เวทนากฺขนฺโธติ เวทนากฺขนฺโธปิ ตสฺส ตสฺมึเยว ขเณ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ อิมินาว นเยน. ตตฺถ อสฺสตฺตนฺติ อสฺตฺตภวํ ปฏิสนฺธิวเสน อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ อุปฺปชฺชนกฺขเณ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ อจิตฺตกตฺตา เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ ¶ . อิมินาว นเยน ‘‘ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทิเกสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ, ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิทํ ปเนตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ – สกเลปิ หิ อิมสฺมึ ขนฺธยมเก ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ ปวตฺเต ยาว มรณา วา ขนฺธานํ อปริยนฺเตสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ วิชฺชมาเนสุปิ ลหุปริวตฺตานํ ธมฺมานํ วินิพฺโภคํ กตฺวา อุปฺปาทนิโรเธ ¶ ทสฺเสตุํ น สุกรนฺติ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรเธ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทวเสเนว อุปฺปาทวาโร, นิโรธมรณกาเล นิโรธวเสเนว จ นิโรธวาโร กถิโต. เอวเมตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ วิทิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทเมว จ จุตินิโรธเมว จ คเหตฺวา เตสุ เตสุ าเนสุ อาคตานํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ปฏิโลมนเย ปน สพฺเพสํ จวนฺตานนฺติ มรณจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมนฺนาคตานํ. เตสํ หิ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติกฺขเณ เอว อุปฺปนฺนตฺตา. ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’’ติ ปุจฺฉาย อรูปภวํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ กตํ, อนนฺตรปุจฺฉาย อสฺิภวํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล นโย.
ยถา จ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺิ ยมกาทีนิ, เอวํ เสเสสุปิ ปฺจสุ กาลเภเทสุ ปจฺเจกนฺติ คเหตพฺพํ. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ ปเนตฺถ กิฺจาปิ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิตฺถ, นาฺตฺถา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปฺจโวการานํ เตสํ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺถ, นาฺตฺถา’’ติอาทินา จ อตีตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อรูปานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ เตสํ…เป… สุทฺธาวาสานํ ¶ เตสํ ตตฺถ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ตีสุ วาเรสุ ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส ¶ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ…เป… ปฺจโวการานํ เตสํ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? เย อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตโร, ปจฺฉิมภวิกานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อรูปานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตโร, ปจฺฉิมภวิกานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ…เป… ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? สุทฺธาวาสํ อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ปฺจโวกาเร ปน อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ปจฺจุปฺปนฺเนน อตีตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ ¶ , ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปฺจโวการา จวนฺตานํ อรูปานฺจ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานํ อสฺสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมภวิกานํ ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปฺจโวกาเร…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ¶ ? ปจฺฉิมภวิกานํ ปฺจโวกาเร…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ ปจฺจุปฺปนฺเนน อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ…เป… นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ อสฺสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ ตตฺถ…เป… นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมภวิกานํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปฺจโวกาเร ปจฺฉิมภวิกานํ อสฺสตฺตานํ…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา อตีเตน อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ ¶ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… สุทฺธาวาสานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิตฺถ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ สุทฺธา อตฺถวิเสสา อุปลพฺภนฺติ. ตถาปิ คนฺถวิตฺถารภเยน อนวเสสโต น ทสฺสยิสฺสาม, ทสฺสิตนเยเนว สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ สกฺกา ปณฺฑิเตน าตุนฺติ อยํ อุปฺปาทวาเร นโย.
ยถา จ อุปฺปาทวาเร ฉสุ กาลเภเทสุ ปจฺเจกํ ปุคฺคลาทิเภทโต อนุโลมปฏิโลมนยุภเยน ฉ ฉ วารา, เอเกกสฺมึ วาเร ทส ทส กตฺวา สฏฺิ สฏฺิ ยมกานิ, สพฺพานิปิ สฏฺิอธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ, ตโต ทฺวิคุณา ปุจฺฉา, ทฺวิคุณา อตฺถา จ โหนฺติ, เอวํ นิโรธวาเร อุปฺปาทนิโรธวาเรปิ เวทิตพฺพา. ตตฺถ จ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นิรุชฺฌติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตีติ…เป… ปฺจโวการา จวนฺตานํ…เป… นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตีติ…เป… สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ…เป… น นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา นิโรธวาเร, ‘‘ยสฺส ¶ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตีติ? โน. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตีติ…เป… อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ อสฺสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ น นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพติ อยํ ปวตฺติวาเร นโย.
ปริฺาวาเร ปน ปุคฺคลวาราทีสุ ตีสุ ปุคฺคลวาโร เอโกว ลพฺภติ, น โอกาสปุคฺคโลกาสวารา สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา. โย หิ โกจิ ปุคฺคโล รูปาทึ ปริชานนฺโตว ¶ , ยตฺถ กตฺถจิ นิรุทฺโธปิ ตาทิโสว โหติ, ตสฺมา ฉสุ กาลเภเทสุ อนุโลมโต ปุคฺคลวเสน ทฺเว ทฺเว วารา, เอเกกสฺมึ วาเร ทส ทส กตฺวา วีสติ วีสติ ยมกานีติ วีสํ ยมกสตํ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพา. ตตฺถ จ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติ อาทินา จ อนุโลมปฏิโลมโต อาทิโต ตีสุ กาเลสุ สพฺพปุจฺฉานํ ‘‘อามนฺตา อามนฺตา’’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ. อิตเรสุ ปน ตีสุ มิสฺสกกาเลสุ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิตฺถาติ? โน. โย วา ปน…เป… โน’’ติ เอวํ อิตรกาลทฺวเยปิ อนุโลมนเย ‘‘โน โน’’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ.
ปฏิโลมนเย ปน ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถาติ? อรหา รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โน จ โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถ. อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจ เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานึสู’’ติอาทินา, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสตีติ? เย มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธํ น ปริชานนฺติ, โน จ เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺติ. อรหา เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺตีติ? เย มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธํ น ปริชานึสุ, โน จ เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺติ. อคฺคมคฺคสมงฺคี เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต ¶ รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานึสุ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทินา จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ ¶ จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขาตา ตโย อทฺธา ปวตฺติวาเร จุติปฏิสนฺธิวเสน น ลพฺภนฺติ, ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนว ลพฺภนฺติ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขณสฺมึ หิ นิพฺพานารมฺมเณน จิตฺเตน ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปริฺากิจฺจนิปฺผตฺติยา ยํ กฺจิ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต อิตรมฺปิ ‘‘ปริชานาตี’’ติ อนุโลมปฺเหสุ ปริฺากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ อคฺคมคฺคสมงฺคึ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตํ. ‘‘น ปริชานาตี’’ติ ปฏิโลมปฺเหสุ ปุถุชฺชนาทโย สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปริชานิตฺถา’’ติ อิมสฺมึ ปน อตีตกาลวาเร มคฺคานนฺตเร อคฺคผเล ิโตปิ ปริฺากิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา ปริชานิตฺถเยว นาม. ‘‘ปริชานาตี’’ติ จ อคฺคมคฺคสมงฺคี วุจฺจติ, ‘‘ปริชานิสฺสนฺตี’’ติ ปุถุชฺชนาทโย, ตสฺมา โย น ปริชานาติ, โส ปริชานิตฺถาติ วา, ปริชานิสฺสตีติอาทินา วา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ.
ปฏิโลมนเย ปน ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจ เปตฺวา’’ติ อิทํ อคฺคมคฺคสมงฺคิโน ‘‘น ปริชานาตี’’ติ วจนํ, อรหโต จ ‘‘น ปริชานิตฺถา’’ติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วุตฺตํ, ‘‘เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา อตีเต วิย อนาคเตปิ อนนฺตกาลํ อมุจฺจนกา สตฺตา นาม อตฺถีติ ทสฺเสติ, เต จ อรหตา นิฏฺิตปริฺากิจฺเจน, ‘‘น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตํ วา อาปนฺเนน สมกา ชาตา, สพฺพตฺถ จ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต สพฺพํ ปริชานาติ, อปริชานนฺโตปิ จ สพฺพํ น ปริชานาตีติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ขนฺธยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
อายตนยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อายตนยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานาทิกํ สพฺพํ ขนฺธยมกมาติกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อฺตฺร วิเสสา ¶ , ตตฺรายํ วิเสโส – ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติ ปทํ อาทึ กตฺวา ยาว ‘‘นายตนา น มโน’’ติ, ตาว ปวตฺตา อยํ อายตนมาติกา นาม. ตตฺถ ทฺวาทสายตนานิ อุทฺทิสิตฺวา ยมกวเสน ปุจฺฉาสุ ขนฺธปทํ เปตฺวา จกฺขาทีนิ ปฺจ อชฺฌตฺติกายตนานิ ¶ ปมํ วุตฺตานิ, ปจฺฉา รูปาทิปฺจพาหิรายตนานิ, ปริโยสาเน มนายตนธมฺมายตนานีติ เอวํ ปาฬิววตฺถาเน ปฺเห. วิสฺสชฺชเน ปน ‘‘จกฺขุ จกฺขายตนนฺติ? ทิพฺพจกฺขุ ปฺาจกฺขุ จกฺขุเมว, น จกฺขายตนํ, จกฺขายตนํ จกฺขุ เจว จกฺขายตนฺจ. โสตํ โสตายตนนฺติ? ทิพฺพโสตํ ตณฺหาโสตํ โสตเมว, น โสตายตนํ. ฆานํ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตา…เป… กาโย กายายตนนฺติ? นามกาโย จิตฺตกาโยติอาทิ กาโย, น กายายตนํ. รูปํ รูปายตนนฺติ? ภูตาทิ, ปิยรูปาทิ จ รูปํว, น รูปายตนํ. สทฺโท สทฺทายตนนฺติ? อามนฺตา. คนฺโธ คนฺธายตนนฺติ? สีลคนฺธาทโย คนฺโธว, น คนฺธายตนํ. รโส รสายตนนฺติ? อตฺถรสาทโย รโสว, น รสายตนํ. ธมฺโม ธมฺมายตนนฺติ? ปริยตฺติธมฺมาทโย ธมฺโมว, น ธมฺมายตนํ. ธมฺมายตนํ ธมฺโมติ? อามนฺตา’’ติ อยํ ปณฺณตฺติวาเร วิเสโส.
ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? สจกฺขุกานํ อโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ. สจกฺขุกานํ สโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนฺจ อุปฺปชฺชติ, โสตายตนฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อจิตฺตกานํ รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ มนายตนํ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวกาเร อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อรูปภววชฺชิเต สฺาภเว อุปปชฺชนฺตานํ…เป… อุปฺปชฺชติ ¶ . ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อรูปภววชฺชิเต สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อสฺภววชฺชิเต สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ สทฺทายตนวชฺชิตา เสสายตนมาติกายมกโยชนา ยถานุรูปํ เวทิตพฺพา. สทฺทายตนํ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ น ลพฺภติ, อยํ อุปฺปาทวาเร วิเสโส, อิมินา นเยน นิโรธวาราทีสุ, ปริฺาวาเร จ โยชนาวิเสโส เวทิตพฺโพ, สพฺพตฺถ จ ขนฺธโต อายตนานํ พหุตา จ ยมกวารพหุตา จ เวทิตพฺพา. เสสํ ตาทิสเมวาติ อยํ อายตนยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
ธาตุยมกมาติกตฺถวณฺณนา
ธาตุยมกมาติกาย ¶ ปน ปาฬิววตฺถานํ สพฺพํ อายตนยมกมาติกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อยํ ธาตุยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
สจฺจยมกมาติกตฺถวณฺณนา
สจฺจยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยน วารเภทา, กาลาทิเภทา จ เวทิตพฺพา, ปาฬิววตฺถาเน ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ วเสน ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธสจฺจวาโร สุทฺธสจฺจมูลจกฺกวาโรติ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพา. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ ปน ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขนฺติ? กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ เปตฺวา อวเสสํ ทุกฺขสจฺจํ, น ทุกฺขํ. กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ปน ทุกฺขฺเจว ทุกฺขสจฺจฺจ. สมุทโย สมุทยสจฺจนฺติ? ตณฺหํ เปตฺวา อวเสสา สจฺจวิภงฺเค นิทฺทิฏฺา กุสลาทิธมฺมา สมุทโย, น สมุทยสจฺจํ. ตณฺหา ¶ ปน สมุทโย เจว สมุทยสจฺจฺจ. สมุทยสจฺจํ สมุทโยติ? อามนฺตา. นิโรโธ นิโรธสจฺจนฺติ? ตทงฺคนิโรธาทโย, ขณิกนิโรโธ จ นิโรโธว, น นิโรธสจฺจํ. นิพฺพานํ ปน นิโรโธ เจว นิโรธสจฺจฺจ. นิโรธสจฺจํ นิโรโธติ? อามนฺตา. มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ? มิจฺฉามคฺคงฺคาทโย มคฺโค, น มคฺคสจฺจํ. อริยมคฺโค ปน มคฺโค เจว มคฺคสจฺจฺจ. มคฺคสจฺจํ มคฺโคติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปณฺณตฺติวาเร นโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ตณฺหาย อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ…เป… ปฺจโวกาเร มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวกาเร ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน, ยสฺส วา ปน…เป… โน’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร, ‘‘ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺเต ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ ตตฺถ ตทฺํ, อฺตฺถ ¶ ตทุภยมฺปิ. ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อปาเย, อสฺสตฺเต จ ทุกฺขเมว, โน จ ตตฺถ ตทฺํ, อฺตฺถ ตทุภยมฺปี’’ติอาทินา โอกาสวาเร, ปุคฺคโลกาสวาเรปีติ เอวํ อนุโลมนเย,
‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ ¶ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจฺจ นุปฺปชฺชติ, ทุกฺขสจฺจฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? นตฺถิ. ยตฺถ วา ปน สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน ยตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถ สมุทยสจฺจํ เอว นุปฺปชฺชติ, เนตรํ, สพฺเพสํ ปน จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถ ตทุภยมฺปิ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ สพฺพตฺถ ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อภิสเมตาวีนํ อุปฺปชฺชิตฺถ, น อิตเรส’’นฺติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน อสฺสตฺตานํ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, เนตรํ, อิตเรสํ ตทุภยํ อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อคฺคมคฺคสมงฺคีนํ อรหนฺตานํ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตรํ, อิตเรสํ ตทุภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคผลุปฺปตฺติกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุทยสจฺจฺจ อุปฺปชฺชิตฺถ ¶ , ทุกฺขสจฺจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ เสสกาลเภเทสุ ¶ จ อนุโลมปฏิโลมาทีสุ จ วุตฺตานุสาเรน อุปฺปาทวาเร สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย ยถานุรูปํ าตพฺโพ. ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌตีติ…เป… ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ ตทุภยํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา นิโรธวาเร, อุปฺปาทนิโรธวาเรปีติ เอวํ ปวตฺติวาเร สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต โยชนา เวทิตพฺพา.
ตถา ‘‘โย ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาติ, โส สมุทยสจฺจํ ปชหตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปริฺาวาเรปีติ เอวเมตฺถ ปาฬินโย าตพฺโพ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – ปวตฺติ วาเร ตาเวตฺถ นิโรธสจฺจํ น ลพฺภเตว, เสเสสุ ปน ตีสุ สจฺเจสุ สมุทยมคฺคสจฺจานิ เอกนฺเตน ปวตฺติยํ เอว ลพฺภนฺติ. ทุกฺขสจฺจํ จุติปฏิสนฺธีสุปิ ปวตฺเตปีติ เอวเมตฺถ ยํ ยํ สพฺพตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺริทํ นยมุขํ – สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อนฺตมโส สุทฺธาวาสานมฺปิ. เตปิ หิ ทุกฺขสจฺเจเนว อุปฺปชฺชนฺติ. ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺสาติ อิทํ ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจสุ เอกโกฏฺาสสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ตสฺมา ปฺจโวการวเสเนว คเหตพฺพํ. จตุโวกาเร ปน ตณฺหาวิปฺปยุตฺตผลสมาปตฺติยา อุปฺปาทกฺขเณ เอกมฺปิ สจฺจํ นุปฺปชฺชติ. ตทุภยนฺติ ทุกฺขสมุทยสจฺจทฺวยํ. ตสฺมึ หิ ขเณ ตณฺหํ เปตฺวา เสสํ ทุกฺขสจฺจํ นาม โหตีติ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปน รูปเมว ทุกฺขสจฺจํ นาม, เสสา มคฺคสหชาตา ธมฺมา สจฺจวินิมุตฺตาว. เตเนว การเณน ‘‘อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ. เตสํ ตตฺถาติ เตสํ ตสฺมึ อุปปตฺติกฺขเณ ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ จาติ เอวเมตฺถ ขณวเสน โอกาโส เวทิตพฺโพ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย. อนภิสเมตาวีนนฺติ ¶ อนภิสมิตสจฺจานนฺติ อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ปริฺาวาเร ปน าตตีรณปหานวเสน ติสฺโสปิ ปริฺาโย ลพฺภนฺติ. ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺเมสุ ปริฺานาม นตฺถิ, ตสฺมา อิธ ทฺเว เอว สจฺจานิ คหิตานิ. ตตฺถ ‘‘ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาตี’’ติ าตตีรณปริฺาวเสน วุตฺตํ, ‘‘สมุทยสจฺจํ ปชหตี’’ติ าตปหานปริฺาวเสน ¶ , อิติ อิมาสํ ปริฺานํ วเสน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ สจฺจยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
สงฺขารยมกมาติกตฺถวณฺณนา
สงฺขารยมกมาติกาย ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว มหาวารนฺตราทิเภทา เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – มาติกาย ตาว ยถา เหฏฺา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติอาทินา ปมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตา. ตตฺถ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโร, อสฺสาสปสฺสาสา. ‘‘กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘) วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. อปโร นโย – สงฺขรียตีติ สงฺขาโร. เกน สงฺขรียติ? กาเยน. อยํ หิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน สงฺขรียติ, เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร, กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถ. เจตสา วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา ‘‘วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, กึ สงฺขโรติ? วจึ. วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโร, วจีเภทสมุฏฺาปกสฺส ¶ วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํ. ‘‘สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘) วจนโตเยว ปน ตติยปเท สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, เกน สงฺขรียติ? จิตฺเตน, อิติ จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโร, สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺานานํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ เอตํ อธิวจนํ. วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘เปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตสฺส อนุโลมนเย ตีณิ, ปฏิโลมนเย ตีณีติ ฉ ยมกานิ. ปทโสธนมูลจกฺกวาเร เอเกกสงฺขารมูลกานิ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อนุโลมนเย ฉ, ปฏิโลมนเย ฉาติ ทฺวาทส ยมกานิ. สุทฺธสงฺขารวาเร ปน ยถา สุทฺธขนฺธวาราทีสุ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน ยมกานิวุตฺตานิ, เอวํ ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ อวตฺวา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินา นเยน กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ อนุโลเม ตีณิ, ปฏิโลเม ตีณีติ ฉ ยมกานิ ¶ วุตฺตานิ. กึ การณา? สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺถเภทาภาวโต, กายสงฺขาโรติ ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ เอโกว อตฺโถ ลพฺภตีติ อยํ วิเสโสว, ตสฺมา เอเกกปทวเสน น วุตฺตํ, ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติอาทิ ปน วตฺตพฺพํ สิยา, โสปิ นโย ปทโสธนวาเร วินาปิ อตฺเถน วจนํ ยุชฺชตีติ ตตฺเถว วุตฺโต, อิธ ปน กายสงฺขาราทีนํ วจีสงฺขาราทีหิ อฺตฺตา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินาปิ ยมกานิ วุตฺตานิ. สุทฺธสงฺขารมูลจกฺกวาโร ปเนตฺถ น คหิโตติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถาเน วิเสโส.
ปฺหวิสฺสชฺชเนสุ ¶ ปน ‘‘กาโย กายสงฺขาโรติ? โน, กายสงฺขาโร กาโยติ? โน’’ติ วา เอวํ สพฺพตฺถ ปฏิเสโธ. วิสฺสชฺชนานํ กายาทีนํ เอว กายสงฺขาราทินามตฺตา. น หิ กายาทโย วิย กายสงฺขาราทีนํ นามํ โหติ, ปฏิโลเม ปน น กาโย น กายสงฺขาโรติ โย กาโย น โหติ, โส กายสงฺขาโรปิ น โหตีติ ปุจฺฉาย อตฺโถ, ตสฺสา กายสงฺขาโร น กาโย กายสงฺขาโรติ กายสงฺขาโร กาโย น โหติ, กายสงฺขาโรเยว ปเนโส โหติ, กายฺจ กายสงฺขารฺจ เปตฺวา อวเสสํ สงฺขตาสงฺขตาทิเภทํ สพฺพํ น จ กาโย, น จ กายสงฺขาโรติ วิสฺสชฺชนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย, อิตเรสุ จ อนุโลมปฏิโลเมสุ ‘‘กาโย กายสงฺขาโรติ? โน, สงฺขารา วจีสงฺขาโรติ? วจีสงฺขาโร สงฺขาโร เจว วจีสงฺขาโร จ, อวเสสา สงฺขารา, น วจีสงฺขาโร, น สงฺขารา น วจีสงฺขาโรติ? อามนฺตา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? วินา วิตกฺกวิจาเรหิ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, เนตโร, สวิตกฺกสวิจารจิตฺตสมงฺคีนํ ปน กามาวจรสตฺตานํ ตทุภยมฺปิ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? รูปารูปภวิกานํ วิตกฺกวิจารุปฺปาทกฺขเณ วจีสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร…เป… ยถาวุตฺตกามาวจรานํ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา…เป… ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ…เป… อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา…เป… ยตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ ¶ ? กามาวจรสตฺตานํ ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร, ปมชฺฌานาทีสุ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ วา ปน ¶ …เป… อุปฺปชฺชตีติ? กามาวจเร อุปฺปชฺชติ, น รูปารูปภเวสุ. ยตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? กามาวจรสตฺตานํ จตุตฺถชฺฌาเน รูปารูปภเว จ ตตฺถ จิตฺตสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร, อิตรชฺฌานาทีสุ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา,
‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ? วินา อสฺสาสปสฺสาเสหิ วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโรว นุปฺปชฺชติ, เนตโร, สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ วินา อสฺสาสปสฺสาเสหิ อวิตกฺกอวิจารจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานฺจ ตทุภยมฺปิ นุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ…เป… สพฺพจิตฺตานํ ภงฺคกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ…เป… จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ รูปภวาทีสุ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถาติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถาติ…เป… จตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนานํ สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน อสฺสตฺตานํ เตสํ ตตฺถ กายสงฺขาโร จ นุปฺปชฺชิตฺถ วจีสงฺขาโร จา’’ติอาทินา จ,
‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปารูปภเว ปจฺฉิมภวิกานํ วจีสงฺขาโรว อุปฺปชฺชิสฺสติ, น กายสงฺขาโร ¶ , อฺเสํ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีนํ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อวิตกฺกอวิจารํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เตสํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา สพฺพกาลเภเทสุ ยถานุรูปโต อุปฺปาทวาเร โยชนานโย เวทิตพฺโพ. ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ…เป… ปมชฺฌานํ สมาปนฺนานํ กามาวจรานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ภงฺคกฺขเณ ตทุภยํ นิรุชฺฌติ. ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา นิโรธวาเร, ‘‘ยสฺส ¶ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? โน’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ,
‘‘โย กายสงฺขารํ ปริชานาติ, โส วจีสงฺขารํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปริฺาวาเร จ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ ปาฬินโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวาเร ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ ตีเณว ยมกานิ ลพฺภนฺติ. ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมึ หิ สงฺขารยมเก ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ, วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๑๙) ปจฺจุปฺปนฺนาทิกาลเภโท ปวตฺติวเสนาปิ คเหตพฺโพ, น จุติปฏิสนฺธิวเสเนว. ‘‘ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๒๑) จ ฌานมฺปิ โอกาสวเสน คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวเมตฺถ ยํ ยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย ¶ เวทิตพฺโพ. ตตฺริทํ นยมุขํ – ‘‘วินา วิตกฺกวิจาเรหี’’ติ ทุติยตติยชฺฌานวเสน วุตฺตํ, น จตุตฺถชฺฌานวเสน ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวโต. ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติ อิทํ กายสงฺขารสฺส เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺานตฺตา วุตฺตํ, อุปฺปชฺชมานเมว หิ จิตฺตํ รูปํ, อรูปํ วา สมุฏฺาเปติ, น ภิชฺชมานํ, ิตํ วา. ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีน’’นฺติ สพฺพปจฺฉิเมน อปฺปฏิสนฺธิกจิตฺเตน สมงฺคีนํ ขีณาสวานํ. ‘‘อวิตกฺกอวิจารํ ปจฺฉิมจิตฺต’’นฺติ เอตฺถ รูปาวจรานํ ทุติยชฺฌานิกาทิจุติจิตฺตวเสน, อรูปาวจรานฺจ จตุตฺถชฺฌานิกจุติจิตฺตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ.
‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ นิยมโต กายสงฺขารสฺส จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธึ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ น เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. จิตฺตสงฺขาโร หิ กายสงฺขาเรน วินาปิ อุปฺปชฺชติ จ นิรุชฺฌติ จ. กายสงฺขาโร ปน จิตฺตสมุฏฺานตฺตา เยน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, เอสา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส ธมฺมตา. ยํ ปน วิภงฺคปฺปกรณสฺส สีหฬฏฺกถาย ‘‘จิตฺตสมุฏฺานรูปํ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ¶ ปาฬิยา วิรุชฺฌติ. ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ ยสฺมา กายสงฺขาโร จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น จ ตสฺมึ ขเณ วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อยํ สงฺขารยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
อนุสยยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อนุสยยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ. อนุสยยมเกปิ ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วิย เทสนํ ¶ อกตฺวา อฺเน นเยน ปาฬิเทสนา กตา. กถํ? ปมํ ตาว ปริจฺเฉทวาโร ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโรติ ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน เทสิตา, ตโต อุปฺปตฺติฏฺานวาโรติ เอโก ขุทฺทกวาโร. ตโต อนุสยวาโร สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริฺาวาโร ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติ อนุสเย โยเชตฺวา ยมกวเสน ปปฺจโต นิทฺทิฏฺา สตฺต มหาวาราติ อฏฺกนิทฺเทสวเสน เทสิตา, เอวํ ทสหิ วาเรหิ อนุสยยมกเทสนา กตา. เตสุ เย อิเม หิ ปริจฺเฉทวาโรติอาทินา ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน วุตฺตา, เต อิธ อนุสยยมกมาติกาติ คเหตพฺพา.
ตตฺถ หิ สตฺต อนุสยาติ อยํ คณนาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นาม. กามราคานุสโย…เป… อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวเสน ปริจฺฉินฺนานํ นามมตฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘อิเม นาม เต’’ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นาม. ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว อนุสยาติ เกนฏฺเน อนุสยา? อนุสยนฏฺเน. โก เอส อนุสยนฏฺโ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโ. กามราคานุสยาทโย หิ อปฺปหีนฏฺเน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ, อนุเสนฺตีติ จ ตํ ตํ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อถาปิ สิยา – อนุสยนฏฺโ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนุสยา น อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเน ถามคตกิเลโส วุจฺจติ, โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเน สเหตุโก เอกนฺตากุสโลว โหติ กถาวตฺถุสฺมึ (กถา. ๕๕๔ อาทโย) อนุสยานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตภาวสฺส ปฏิเสธิตตฺตา ¶ , โส จ อตีโตปิ โหติ, อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุตฺตํ. ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห โมหสฺส ปทภาชเน ๓๑๗ ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ…เป… อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี’’ติ (ธ. ส. ๓๙๐). อิมสฺมิฺจ ยมเก อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ ตํ ตํ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. กามราคานุสโยติ กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺโถ. อตฺถวินิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ นิทฺเทสนยมุขทสฺสนวเสเนว โหติ, นิทฺเทโส เจตฺถ เหฏฺา วุตฺโต.
อุปฺปตฺติฏฺานวาราทโย อฏฺ วารา จ, ตตฺรายํ ปาฬิววตฺถานานุปุพฺพิกามุขมตฺตปฺปกาสนา. เตสํ หิ ปโม อนุสยานํ อุปฺปตฺติฏฺานวาโร นาม. ตตฺถ วารเภโท ยมกโยชนวาเร นตฺถิ, อิตเรสุ ปน สตฺตสุ มหาวาเรสุ อตฺถิ. เตสุ หิ ปโม อนุสยวาโร อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส ยตฺถ…เป… อนุเสตี’’ติ ปุคฺคโลกาสตทุภยนามวเสน ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ, เตสุ เอเกกสฺมึ เอกมูลกทฺวิมูลกติมูลกจตุมูลกปฺจมูลกฉมูลกานํ วเสน ยมกเภทา โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปิ เวทิตพฺพา. ยถา เจตฺถ อนุสยวาเร, เอวํ สานุสยวารปชหนวารปริฺาวารปหีนวารอุปฺปชฺชนวาเรสุ ปฺจสุปิ. อยํ ปเนตฺถ ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ วิเสโส. โอกาสวาเร ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ อวตฺวา ‘‘ยโต ตโต’’ติ นิสฺสกฺกวจเนน เทสนา กตา. เสสํ ตาทิสเมว ¶ . โย ปนายํ สพฺพปจฺฉิโม ธาตุวาโร นาม, โส ปุจฺฉาวาโร วิสฺสชฺชนวาโรติ ทฺวิธา ิโต. ตตฺถ ปุจฺฉาวาโร อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ. ตสฺสาวสาเน ปุจฺฉานุกฺกเมน วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
ตตฺริทํ อฏฺนฺนํ วารานํ อาทิโต ปฏฺาย มุขมตฺตทสฺสนํ. ‘‘กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ. กตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ? ทุกฺขาย เวทนาย…เป… มานานุสโย กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปธาตุยา อรูปธาตุยา จ อนุเสติ. ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย จ สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ, ภวราคานุสโย รูปารูปธาตูสุ, อวิชฺชานุสโย สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุเสตี’’ติ อยํ ตาว ปมวาเร ปาฬินโย.
ตตฺถ ¶ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ กามาวจรภูมิยํ สุขาย เจว อุเปกฺขาย จาติ ทฺวีสุ เวทนาสุ, กามราคานุสโย ปน สหชาตวเสน, อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ อกุสลาหิ สุขอุเปกฺขาหิ สหชาโตปิ หุตฺวา ตา อารมฺมณํ กตฺวาปิ อุปฺปชฺชติ. อวเสสา ปน กามาวจรกุสลวิปากกิริยเวทนา อารมฺมณเมว กตฺวา อุปฺปชฺชติ, อิมาสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สฺาสงฺขารวิฺาเณสุปิ อนุเสติเยว. อิมาสํ ปน เวทนานํ อสฺสาทฏฺเน กามราคานุสยุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺเตหิ ปธานตฺตา, โอฬาริกตฺเตน เวเนยฺยานํ สุโพธตฺตา จ ทฺวีสุ เวทนาสุเยว อนุเสตีติ วุตฺตํ, เอวํ อุปริปิ. น เกวลฺเจส อนุสยมาโน อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุเยว, เวทนาสมฺปยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อิฏฺเสุ ¶ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติ เอว. วุตฺตมฺปิ เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ (วิภ. ๘๑๖), เอตฺถานุสยยมเกปิ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสตี’’ติอาทิ. เอเตน วุตฺตาวเสสรูปาทีสุ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน ตํ สพฺพํ อวตฺวา กิฺจิเทว ปธานตฺตาทินา การเณน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
ทุกฺขายาติ เอตฺถ ปฏิฆจิตฺตสมฺปยุตฺตา ทฺเว โทมนสฺสเวทนา, กายวิฺาณสมฺปยุตฺตา ทุกฺขเวทนา จาติ ติสฺโส เวทนา, ตํ สมฺปยุตฺตา จ ธมฺมา, อนิฏฺา ฉ รูปาทโย ธมฺมา ปฏิฆานุสยสหชาตวเสน, อารมฺมณวเสน จ ยถารหํ อนุสยนฏฺานํ. กึ ปน อิตรา ทฺเว เวทนา อิฏฺารมฺมณํ วา ปฏิฆสฺส อารมฺมณํ น โหนฺตีติ? โน น โหนฺติ. ปริหีนชฺฌานสฺส หิ นฏฺํ อิฏฺํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ฌานมารพฺภ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปน อารมฺมณมตฺตเมว, นานุสยนฏฺานํ อิฏฺตฺตา. อนิฏฺเมว หิ อิฏฺโต ปฏิหนนนิมิตฺตํ, ยํ ปน ตตฺถุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปฏิฆมตฺตเมว โหติ, น ปฏิฆานุสโยติ. ปฏิฆานุสโย หิ อนิฏฺารมฺมเณ ปฏิหนนวเสน อุปฺปนฺโน ถามคโต กิเลโส, อิตโร โทมนสฺเสน สทฺธึ อุปฺปนฺโนปิ อตฺตโน ปฏิหนนกิจฺจสฺส อกรณโต ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ. ยถา หิ ปาณาติปาตเจตนาย สทฺธึ อุปฺปนฺโนปิ พฺยาปาโท มโนกมฺมํ นาม น โหติ, อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ, เอวนฺติ คเหตพฺพํ. เตเนว เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ วุตฺตํ. มานานุสยสฺส ปน ทุกฺขโทมนสฺสวชฺชิตา สพฺเพ โลกิยา ธมฺมา อนุสยนฏฺานํ. ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย อปริยาปนฺเน เอตฺถ…เป… มานานุสโย จ นานุเสตี’’ติ หิ ¶ วุตฺตํ. ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปน โลกุตฺตรวชฺชิตา สพฺเพปิ ธมฺมา อนุสยนฏฺานํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสู’’ติ. ตตฺถ สํสารวฏฺฏนิสฺสิตฏฺเน สกฺกายปริยาปนฺเนสุ สพฺพธมฺเมสูติ อตฺโถ. เอวํ อวิชฺชานุสโยปิ เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺถ จ สหชาตารมฺมณเภโท เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ภวราคานุสโย ปน กิฺจาปิ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต สหชาตวเสน กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตีติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, โส ปน ยสฺมา รูปารูปาวจรเมวารมฺมณํ ลภติ, น กามาวจรารมฺมณเมว, อนุสยานํ ปน ตํ น อนุสยนฏฺานํ, ตสฺมา อารมฺมณวเสน นิยมํ อกตฺวา ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ ราควเสน โส จ สพฺโพปิ ราโค กามราคานุสโย คเหตพฺโพติ อยํ อุปฺปตฺติฏฺานวาเร นโย.
อิตเรสุ ปน สตฺตสุ มหาวาเรสุ ตาว ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน มานานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตีติ? อนาคามิสฺส มานานุสโย อนุเสติ, โน จ ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ มานานุสโย จ อนุเสติ, กามราคานุสโย จ อนุเสติ. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ทิฏฺานุสโย อนุเสตีติ? ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ กามราคานุสโย อนุเสติ, โน จ…เป… ทิฏฺานุสโย จ อนุเสติ, ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย ¶ อนุเสตี’’ติ ปุจฺฉายปิ ทิฏฺานุสยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อนุเสตีติ…เป… ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, กามราคานุสโย จ อนุเสติ. อวิชฺชานุสเยปิ เอเสว นโย. อิมินา นเยน ปฏิฆานุสยาทิมูลิกาสุ ปุจฺฉาสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ. อยํ เอกมูลเก นโย.
ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ทฺวิมูลิกา…เป… ปฺจมูลิกานํ ปน เอกมูเล วุตฺตานุสาเรน วิสฺสชฺชนนโย ¶ าตพฺโพ. ตตฺรายํ ปจฺฉิมานุสเย โยชนา – ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, ตสฺส อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย จ…เป… ภวราคานุสโย จ อนุเสตีติ? อนาคามิสฺส อวิชฺชานุสโย จ มานานุสโย จ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, น อิตเร, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อวิชฺชานุสโย จ กามราคปฏิฆมานภวราคานุสยา จ อนุเสนฺติ, น ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา, ปุถุชฺชนสฺส ปน สพฺเพปิ อนุเสนฺตี’’ติ อยํ ปุคฺคลวาเร นโย.
โอกาสวาเร ปน ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติ? รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสโย อนุเสติ ¶ , น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ กามราคานุสโย…เป… อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสติ, น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ กามราคานุสโย…เป… อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… โน. ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตุยา เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติ.
ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… โน. ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปารูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสติ, น ปฏิฆานุสโย, ทุกฺขาย ปน เวทนาย ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… โน. ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ…เป… ทุกฺขาย เวทนาย ตทุภยํ อนุเสติ, อฺตฺถ อวิชฺชานุสโย จ.
ยตฺถ ¶ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย ทิฏฺานุสโยว, เนตโร ¶ , ตทฺเสุ สพฺพตฺถ อนุเสติ. ยตฺถ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ มานานุสโย, เนตโร, รูปารูปธาตุยา ปน ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยตฺถ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย…เป… อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขเวทนํ เปตฺวา ตทฺาสุ สพฺพตฺถ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ ทิฏฺานุสโย, ตตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย…เป… อามนฺตา. ยตฺถ ทิฏฺานุสโย, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสุ ทิฏฺานุสโยว, รูปารูปภเวสุ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยตฺถ ทิฏฺานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย…เป… อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. เอส นโย วิจิกิจฺฉามูลเกสุปิ. ยตฺถ ภวราคานุสโย, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสติ, ตตฺถ กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสุ อวิชฺชานุสโยว, รูปารูปภเวสุ ปน ตทุภยํ อนุเสตี’’ติ อยเมตฺถ เอกมูลนโย.
‘‘ยสฺส…เป… นานุเสติ. ยสฺส…เป… นานุเสติ มานานุสโย, อรหโต ปน ตทุภยมฺปิ นานุเสติ. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย นานุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นานุเสตีติ? ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ วิจิกิจฺฉานุสโยว นานุเสติ, เนตโร, อนาคามิอรหนฺตานํ ตทุภยมฺปิ นานุเสตี’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลวาเร,
‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสโยว นานุเสติ, เนตโร, รูปารูปธาตุปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… นานุเสตีติ ¶ ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ปฏิฆานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ปน ตทุภยํ นานุเสติ. ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย นานุเสตีติ? รูปารูปธาตูสุ กามราคานุสโยว, ทุกฺขาย ปน เวทนาย, อปริยาปนฺเนสุ จ ตทุภยํ นานุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย นานุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตูสุ กามราคานุสโยว, อปริยาปนฺเน ปน ตทุภยํ นานุเสตี’’ติอาทินา นเยน โอกาสวาเร จ,
‘‘ยสฺส ¶ ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ตตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสติ. ยสฺส วา ปน ยตฺถ…เป… นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ปฏิฆานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสติ. ยสฺส ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ตตฺถ มานานุสโย นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ รูปารูปธาตุยา กามราคานุสโยว, เนตโร, ทุกฺขาย เวทนาย, อปริยาปนฺเน จ ตทุภยํ นานุเสติ, อนาคามิสฺส กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปารูปธาตุยา กามราคานุสโยว, อรหโต ปน สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสตี’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จ วุตฺตานุสาเรน นโย าตพฺโพติ อยํ ปาฬินโย.
ตตฺถ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ, ตํ ทุทฺทินฺนํ วิย ขายติ. กสฺมา? กามราคปฏิฆานํ เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต. ยถา หิ ‘‘ยสฺส มนายตนํ ¶ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ มนายตนธมฺมายตนาทีนิ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา กามราคปฏิฆา, วิสฺุเว อุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กตฺตพฺโพ สิยา, ตํ ปน อกตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนสฺส ทินฺนตฺตา เหฏฺา ยมเกสุ วิย เอตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน วตฺตมานโวหารํ อคฺคเหตฺวา อฺถา คเหตพฺโพ. กถํ คเหตพฺโพ? อปฺปหีนวเสน. อปฺปหีนตํ หิ สนฺธาย อยํ อนุเสตีติ วตฺตมานโวหาโร วุตฺโต, น ขณปจฺจุปฺปนฺนตํ, ตสฺมา อิมิสฺสา ปุจฺฉาย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, น อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโน, น อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโนติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. ยสฺมา จ เตสุ กามราคปฏิเฆสุ ยสฺเสโก อปฺปหีโน, ตสฺส อิตโรปิ อปฺปหีโนว โหติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ อุปฺปชฺชติวาราทิวิสฺสชฺชเนสุ เอเสว นโย. ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ทฺวินฺนนฺติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. เอวํ อุปฺปชฺชนํ ทีปิตํ. โอกาสวารสฺส ปมทุติยปุจฺฉาสุ ยสฺมา กามราคปฏิฆา เอกจิตฺเต น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. ทุกมูลาทีสุ จ ยสฺมา กามราคปฏิฆาทโย เอกสฺมึ านสงฺขาเต จิตฺเต, อารมฺมเณ วา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถี’’ติ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป กโต, อยํ ปุจฺฉา อปุพฺพา ¶ เอวาติ อธิปฺปาโย. ปุคฺคโลกาสวาเร จตุนฺนนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ. ปฏิโลเม ทฺวินฺนนฺติ อนาคามิอรหนฺเต สนฺธาย วุตฺตนฺติ อยํ อนุสยวาเร นโย.
สานุสยวาเร ปน ‘‘โย กามราคานุสเยน สานุสโย, โส ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? อามนฺตา…เป… มานานุสเยน ¶ สานุสโยติ? อามนฺตา. โย วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, โส กามราคานุสเยน สานุสโยติ? อนาคามี มานานุสเยเนว, น กามราคานุสเยน, ตโย ปน ปุคฺคลา ตทุภเยนาปิ อนุสเยนา’’ติ อิมินา นเยน เสเสสุ ทุกมูลาทีสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ, อยํ ปุคฺคลวาเร นโย.
‘‘ยโต กามราคานุสเยน สานุสโย, ตโต ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? โน…เป… มานานุสเยน สานุสโยติ? อามนฺตา. ยโต วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, ตโต กามราคานุสเยน สานุสโยติ? รูปารูปธาตุยา มานานุสเยเนว, เนตเรน, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภเยนาปี’’ติอาทินา โอกาสวาเร จ,
‘‘โย ยโต กามราคานุสเยน สานุสโย, โส ตโต ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? โน’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จาติ เอวํ อนุโลมนเย จ, ‘‘โย กามราคานุสเยน นิรนุสโย, โส ปฏิฆานุสเยน นิรนุสโยติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปฏิโลมนเยปิ สพฺพตฺถ อนุสยวาเร วุตฺตานุสารโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
ตตฺถ ยโต กามราคานุสเยน สานุสโยติ ยโต การณโต อุปฺปนฺเนน กามราคานุสเยน สานุสโย, กึ โส ตโต การณโต อุปฺปนฺนปฏิฆานุสเยนปิ สานุสโยติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปเนเต ทฺเว เอกสฺมา านา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต เสสํ ตาทิสเมวาติ อยํ สานุสยวาเร นโย.
ปชหนวาเร ¶ ปน ‘‘โย กามราคานุสยํ ปชหติ, โส ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? อามนฺตา…เป… มานานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺํ ปชหติ. โย วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป… โส ทิฏฺานุสยํ วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหตีติ? โน. โย วา ปน วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ ¶ ? ตเทกฏฺํ ปชหติ. โย…เป… ภวราคานุสยํ อวิชฺชานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺํ ปชหติ…เป… โย กามราคานุสยฺจ ปฏิฆานุสยฺจ มานานุสยฺจ…เป… ปชหตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร,
‘‘ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, ตโต ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป… ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, ตโต มานานุสยํ ปชหตีติ? อามนฺตา. ยโต วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, ตโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ? รูปารูปธาตุยา ตโต มานานุสยเมว, กามธาตุยา ปน ทฺวีสุ เวทนาสุ ตโต มานานุสยํ ปชหตี’’ติอาทินา โอกาสวาเร จ,
‘‘โย ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, โส ตโต ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป… มานานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺํ ปชหติ…เป… วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหตีติ? โน. โย วา ปน ยโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โส ตโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ? อฏฺมโก ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตุยา โส ตโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โน จ โส ตโต กามราคานุสยํ ปชหติ, สฺเวว ปุคฺคโล กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ โส ตโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, กามราคานุสยํ ตเทกฏฺํ ปชหตี’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จาติ เอวํ อนุโลมนเย จ, ‘‘โย กามราคานุสยํ น ปชหติ, โส ปฏิฆานุสยํ น ปชหตีติ? อามนฺตา…เป… วิจิกิจฺฉานุสยํ น ปชหตีติ ¶ ? อฏฺมโก กามราคานุสยํ น ปชหติ, เนตรํ, อนาคามิมคฺคสมงฺคึ, อฏฺมกฺจ เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา ตทุภยํ น ปชหนฺตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
ตตฺถ ปชหตีติ เตน เตน มคฺเคน ปหานปริฺาวเสน ปชหติ. ตเทกฏฺนฺติ ปหาเนกฏฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมมคฺคาทินา หิ น เกวลํ ทิฏฺาทิกา เอว ธมฺมา ปหียนฺติ, อถ โข อปายคมนิยา เตน กามราคปฏิฆมานาทโยปิ ปหียนฺติ เอว. ปมมคฺควชฺฌา หิ กามราคา, อปายคมนิยา จ มานาวิชฺชาทโยปิ, ตติยมคฺควชฺฌาติ ปหาเนกฏฺา หุตฺวา ปหียนฺติ เอวาติ ‘‘โน’’ติ อรหตฺตมคฺคฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ กามราคานุสยํเยว ปหีนตฺตา น ปชหตีติ. ยโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ ยโต อุปฺปชฺชนกํ กามราคานุสยํ ปชหตีติ อตฺโถ, อฏฺมโกติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ. โส หิ ทกฺขิเณยฺยกฺกเมน อรหตฺตผลฏฺโต ปฏฺาย คณิยมาโน อฏฺมโก นาม. ปฏิโลมนเย อนาคามิมคฺคสมงฺคิฺจ อฏฺมกฺจ เปตฺวา อวเสสาติ ¶ ปุถุชฺชนเสสเสขาเสขา. เตสุ หิ ปุถุชฺชนา ปหานปริฺาย อภาเวน น ปชหนฺติ, เสสา เตสํ ปหีนตฺตาติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อยํ ปชหนวาเร นโย.
ปริฺาวาโร ปน ‘‘โย กามราคานุสยํ ปริชานาติ, โส ปฏิฆานุสยํ ปริชานาตี’’ติอาทินา ปชหนวารสทิโสว. อยมฺปิ หิ ปชหนวาโร วิย มคฺคฏฺานฺเว วเสน วิสฺสชฺชิโต. ตตฺถ ปริชานาตีติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานาตีติ อตฺโถ. อยํ ปริฺาวาเร นโย.
ปหีนวาเร ปน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย ปหีโน, ตสฺส ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ? อามนฺตา…เป… มานานุสโย ปหีโนติ? อนาคามิสฺส กามราคานุสโยว, อรหโต ¶ ปน มานานุสโยปิ ปหีโน’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร, ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ? น วตฺตพฺโพ ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วา. ยตฺถ วา ปน…เป… น วตฺตพฺโพ…เป… ตตฺถ มานานุสโย ปหีโนติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… ปหีโนติ? รูปารูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสโย ปหีโน, กามราคานุสโย น วตฺตพฺโพ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ ตทุภยํ ปหีน’’นฺติอาทินา โอกาสวาเร, ปุคฺคโลกาสวาเรติ เอวํ อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา…เป… ยสฺส วา ปน มานานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ? อนาคามิสฺส มานานุสโยว, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ตทุภยํ อปฺปหีน’’นฺติอาทินา ปฏิโลมนเย จ วุตฺตนเยเนว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
เอตฺถ จ ผลฏฺวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ มคฺคฏฺานํ ปหีนกิเลสตฺตาภาวา. เตสํ หิ อนุสยา ปหียนฺติ เอว, น ปน ปหีนาติ อนาคามิอาทโย ผลฏฺาว คเหตพฺพา, โอกาสวาเร ปน ‘‘น วตฺตพฺโพ’’ติ อิทํ อุภินฺนํ อุปฺปตฺติฏฺานสฺส อสาธารณตฺตา วุตฺตํ. อฺํ หิ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ, อฺํ ปฏิฆานุสยสฺส. อภาวิตมคฺคสฺส จ ยตฺถ อนุสโย อุปฺปชฺชติ, มคฺเค ภาวิเต ตตฺเถว โส ปหีโน นาม โหติ, ตสฺมา โส ตตฺถ ปหีโนติ วา, อปฺปหีโนติ วา น วตฺตพฺโพ, สพฺพตฺถาปิ ปน สยํ อภาเวน ตตฺถ อปฺปหีโนติ น วตฺตพฺโพ. อุภินฺนํ ปน สาธารณฏฺานํ สนฺธาย ¶ ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. มานานุสโย หิ กามธาตุยา เวทนาทฺวยสงฺขาเต สาธารณฏฺาเน กามราเคน สทฺธึ ปหีโน นาม โหติ ¶ . ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปตฺติสกทาคามิผลฏฺานฺจ วเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘ติณฺณํ ปุคฺคลาน’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ปหีนวาเร นโย.
อุปฺปชฺชนวาเร ปน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อนุสยวารสทิโสวาติ อยํ อุปฺปชฺชนวาเร นโย.
ธาตุวาเร ปน ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กติ อนุสยา อนุเสนฺติ, กติ อนุสยา นานุเสนฺติ, กติ อนุสยา ภงฺคา? กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… กติ ภงฺคา? กามธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… กติ ภงฺคํ? กามธาตุยา จุตสฺส น กามธาตุํ, น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… น รูปธาตุํ น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส. น กามธาตุํ น รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กติ ภงฺคา’’ติ เอวํ กามธาตุมูลกา นว ปุจฺฉา, ตถา ‘‘รูปธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา รูปธาตุมูลกา นว, อรูปธาตุยา นว จาติ สตฺตวีสติ อนุโลมปุจฺฉา, ตถา ‘‘น กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา สตฺตวีสติ ปฏิโลมปุจฺฉา จ, ตถา ‘‘น กามธาตุยา น อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา สตฺตวีสติ ทุกมูลกา ปุจฺฉา จาติ เอวํ ปุจฺฉาวาเร เอกาสีติ ปุจฺฉา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ อนุเสนฺตีติ จิตฺตสนฺตาเน อนุคตา หุตฺวา กติ อนุเสนฺติ, ภงฺคาติ อนุเสนฺติ จ นานุเสนฺติ จาติ เอวํ กติ วิภชิตพฺพาติ อตฺโถ. น กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติ กามธาตุวิรหิตา ทฺเว รูปารูปธาตุโย อุปปชฺชนฺตสฺส. น กามธาตุํ น รูปธาตุนฺติ อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส. น กามธาตุยาติ รูปารูปธาตูหิ จุตสฺส, เอวํ เสเสสุปิ สพฺพตฺถ ¶ ปฏิสนฺธิวเสน, ธาตุวเสน จ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ อุทฺเทสวาเร นโย.
นิทฺเทสวาเร ปนสฺส ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปฺจ อนุสยา อนุเสนฺติ, อนุสยา ภงฺคา นตฺถิ, กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปฺจ, กสฺสจิ ตโย ¶ …เป… ภงฺคา นตฺถี’’ติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ, อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺติ, ตถา ‘‘อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทีสุปิ, อรูปธาตุยา ปน จุตสฺส รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถิ, เหฏฺา อุปปชฺชมาโน กามธาตุํ เอว อุปปชฺชติ, สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตีติ เอวํ อฺเสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพติ อยํ วิเสโส, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยเมตฺถ ปาฬินโย.
ตตฺถ กสฺสจิ สตฺตาติ ปุถุชฺชนวเสน วุตฺตํ, ปฺจาติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ วเสน. เตสํ หิ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา ปหีนาติ, กามธาตุยา ปน อนาคามีนํ อุปปตฺติอภาวโต ปมวาเร ‘‘กสฺสจิ ตโย’’ติ น วุตฺตํ, รูปารูปธาตูสุ อุปฺปชฺชนวาเรสุ เอว วุตฺตํ…เป… อนาคามีนํ หิ กามราคปฏิฆานมฺปิ ปหีนตฺตา ตโยว อนุสยา อนุเสนฺติ, อิธ จ อนุสยานํ อุปฺปตฺติวเสน นโย, อนุสยานํ อนุสยนํ อคฺคเหตฺวา อปฺปหีนภาเวน ปฏิสนฺธิกฺขเณ อปิ อนุสยนํ คเหตพฺพํ. สตฺเตวาติ อริยสาวกสฺส รูปารูปธาตุยา จุตสฺส เหฏฺา กามภวาทีสุ อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, ปุถุชฺชนสฺเสว โหติ, ตสฺมา ‘‘สตฺเตวา’’ติ นิยเมตฺวา วุตฺตํ, อรูปธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถีติ. กสฺมา นตฺถิ? อรูปีนํ รูปชฺฌานสฺส อภาวา. เต ¶ หิ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมนรูปธาตุํ อุปปนฺนาติ. เสสํ นยโต สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ธาตุวาเร นโย. อยํ อนุสยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
จิตฺตยมกมาติกตฺถวณฺณนา
จิตฺตยมกมาติกายํ ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ. อิมิสฺสํ หิ มาติกายํ ปุคฺคลวาโร ธมฺมวาโร ปุคฺคลธมฺมวาโรติ อาทิโตว ตโย สุทฺธิกมหาวารา โหนฺติ, ตตฺถ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลวาโร นาม. ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ธมฺมวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ธมฺมวาโร นาม. ‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ อุภยวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร นาม.
ตโต ¶ ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺต’’นฺติอาทีนํ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺจตฺตาลีส มิสฺสกวารา โหนฺติ, เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตา. ตโต ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ฉสฏฺิทฺวิสตสงฺขาตานํ อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺิทฺวิสตปุคฺคลวารา, ฉสฏฺิทฺวิสตธมฺมวารา, ฉสฏฺิทฺวิสตปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺนวุติสตฺตสตา มิสฺสกวารา โหนฺติ, เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาเยว, ยานิเปตฺถ สนิทสฺสนาทีนิ ปทานิ จิตฺเตน สทฺธึ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ โมฆปุจฺฉาวเสน คหิตานีติ.
เตสุ ปน ตีสุ วาเรสุ สพฺพปเม สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร ตาว อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร นิโรธุปฺปนฺนวาโร ¶ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร อตีตานาคตวาโร อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร อติกฺกนฺตกาลวาโร จาติ จุทฺทส อนฺตรวารา, เตสุ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโรติ อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ ปจฺเจกํ วตฺตมานาตีตสฺส, วตฺตมานานาคตสฺส, อตีตานาคตสฺส จาติ ติณฺณํ กาลเภทานํ วเสน อนุโลมปฏิโลมโต ฉ ฉ กตฺวา อฏฺารส ยมกานิ, อุปฺปนฺนุปฺปาทวาเร อตีตานาคตกาลวเสน อนุโลมโต ทฺเว, ปฏิโลมโต ทฺเวติ จตฺตาริ ยมกานิ, เสเสสุ อาทิโต นิทฺทิฏฺเสุ ตีสุ, อนฺตเร นิทฺทิฏฺเสุ ตีสุ, อวสาเน นิทฺทิฏฺเสุ จตูสูติ ทสสุ วาเรสุ อนุโลมโต เอกํ, ปฏิโลมโต เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว กตฺวา วีสติ ยมกานิ, เอวํ สพฺเพสุปิ จุทฺทสสุ อนฺตรวาเรสุ ทฺวาจตฺตาลีส ยมกานิ, จตุราสีติ ปุจฺฉา, อฏฺสฏฺิอตฺถสตํ โหติ. ยถา จ เอกสฺมึ สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร, ตถา สุทฺธิกธมฺมมหาวาเร, สุทฺธิกปุคฺคลธมฺมมหาวาเรปีติ ตีสุ มหาวาเรสุ ฉพฺพีสติยมกสตํ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา, อิทํ ปน วารตฺตยํ สราคาทิวเสน โสฬสคุณํ, กุสลาทิวเสน ฉสฏฺิทฺวิสตคุณํ กตฺวา อิมิสฺสา จิตฺตยมกมาติกาย อเนกานิ ยมกสหสฺสานิ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา อตฺถา จ โหนฺติ, ปาโ ปน สํขิตฺโต. เอวเมตฺถ ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรน วิภงฺคนยสหิโต สงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ. น นิรุชฺฌตีติ ¶ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ กึ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺาย ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา จ, ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ, อิตเรสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ เตสํ จิตฺตนฺติ เยสํ ขีณาสวานํ ปจฺฉิมจิตฺตสงฺขาตสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วตฺตติ, เตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ นาม, อิทานิ ปน ภงฺคํ ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อฺํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. อิตเรสนฺติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ ขีณาสวํ เปตฺวา อวเสสานํ เสขาเสขปุถุชฺชนานํ นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อฺํ ปน ตสฺมึ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ จาติ อตฺโถ.
‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ อิมิสฺสา ทุติยปุจฺฉาย ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิโน ขีณาสวสฺส จิตฺตํ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ‘‘ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธว วิสฺสชฺชนํ. น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ หิ ภงฺคกฺขเณ อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตมฺปิ เสสานํ ภิชฺชมานจิตฺตมฺปิ ปุจฺฉติ, ตโต ปฏฺาย ปน อรหโต ตาว จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปน น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ เอตฺถ ปฏิเสโธ กโต, ‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโปว วิสฺสชฺชนํ. ยสฺส หิ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โส จ ปุคฺคโล นตฺถีติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชติ, สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชติ จ, ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ ¶ , ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, โน จ นุปฺปนฺนํ, นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ เจว นุปฺปนฺนฺจ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. เอตฺถ จ อุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทสมงฺคิโนเปตํ นามํ, อุปฺปชฺชตีติ จ อุปฺปาทสมงฺคิโนว.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นิรุชฺฌตีติ? ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. เอตฺถ จ อุปฺปาทปฺปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามาติ อตฺโถติ อฏฺกถายํ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน อตฺโถ วุตฺโต. อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปน อิมสฺส อตีตจิตฺตกฺขณวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน เอว อุปริปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, น อฺถาติ ปฺายติ, ตสฺมา ปุพฺพาปรํ โอโลเกตฺวา ปาฬิอวิโรเธน อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? นตฺถิ. ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิขีณาสววิรหิตานํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ…เป… นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อเสขานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ เปตฺวา เสสานํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นิรุชฺฌตีติ? ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ…เป… น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นตฺถิ. ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ เปตฺวา เสสานํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… เสสานํ ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ…เป… นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน…เป… นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เปตฺวา ¶ เสสานํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน…เป… น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นตฺถิ, ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นิรุชฺฌมานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ เปตฺวา ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชมานนฺติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปนฺนนฺติ ¶ ? จิตฺตสมงฺคีนํ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปนฺนนฺติ? นตฺถิ…เป… ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปนฺนนฺติ? อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. เอตฺถ ‘‘โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺน’’นฺติ อิทํ อสฺาทิอจิตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํ. เตสํ นิยเมน จิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต ‘‘อามนฺตา’’ติ อุภยตฺถ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตํ. อยฺจ วาโร กาลตฺตเย คเหตฺวา สมตฺถิโตติ คเหตพฺโพ.
‘‘ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสติ โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ.
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ? อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ ตถา. อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. นุปฺปนฺนํ นุปฺปชฺชมานนฺติ? อามนฺตา. นุปฺปชฺชมานํ นุปฺปนฺนนฺติ? อตีตานาคตจิตฺตํ ตถา.
นิรุทฺธํ ¶ นิรุชฺฌมานนฺติ? โน, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธนฺติ? โน, นนิรุทฺธํ นนิรุชฺฌมานนฺติ? อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตฺจ จิตฺตํ ตถา. นนิรุชฺฌมานํ นนิรุทฺธนฺติปิ ตเถว.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตสฺส จิตฺตนฺติ? โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ, อตีตํ จิตฺตํ ตทุภยํ วีติกฺกนฺตํ, ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตสฺส จิตฺตนฺติ? อตีตํ จิตฺต’’นฺติ อิมินา นเยน ปุคฺคลวาเร สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ อุปฺปชฺชมานํ ขณนฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส ขณํ, อุปฺปาทกฺขณนฺติ อตฺโถ. ขณํ วีติกฺกนฺตํ ¶ อติกฺกนฺตกาลนฺติ น จิรํ วีติกฺกนฺตํ, ตเมว ปน อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, นิรุชฺฌมานํ ขณนฺติ นิรุชฺฌมานสฺส ขณํ, ภงฺคกฺขณนฺติ อตฺโถ. ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ กึ ตสฺส จิตฺตํ เอวํ นิโรธกฺขณมฺปิ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ ปุจฺฉติ. ยสฺส ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, นิโรธกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, อตีตํ ปน จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ อตีตจิตฺตวเสน วิสฺสชฺชนํ กตํ. อิมินาว อุปาเยน อุปริเมสุ อตฺถธมฺมวาราทีสุ จ สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ อติกฺกนฺตกาลวาเร นโย.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ นนิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยํ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นนิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน จิตฺตํ นนิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ? นตฺถิ.
ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยํ วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ ตถา, เอวํ ปฏิโลมปุจฺฉาสุปิ ตโต เสสาสุปิ. ‘‘ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? อตีตานาคตํ จิตฺตํ ตถา. ยํ วา ปน…เป… อามนฺตา…เป… ภงฺคกฺขเณ จิตฺต’’นฺติอาทินา, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? โน. ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อนาคตฺจา’’ติอาทินา, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน, ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อนาคตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, โน จ ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อตีตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน, ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อนาคตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ,
‘‘ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? โน’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? โน’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ ¶ ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยํ วา ปน…เป… อุปฺปชฺชมานนฺติ…เป… อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน. ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ…เป… อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชมานฺจ. อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานนฺติ? โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตํ จิตฺตนฺติ…เป… อตีตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ ธมฺมวาเร,
‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ ปุคฺคลธมฺมวาเร จ, สราคาทิปเทหิ, กุสลาทิปเทหิ จ มิสฺเสสุ สพฺพวาเรสุ จ ปุจฺฉาสุ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ. อยํ จิตฺตยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
ธมฺมยมกมาติกตฺถวณฺณนา
ธมฺมยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริฺาวาโร ภาวนาวาโร นาม. ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปทเมว น อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํ ¶ . ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ ‘‘กุสลากุสลา ธมฺมาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ธมฺมา อกุสลา ธมฺมาติ? อกุสลา ธมฺมา ธมฺมา เจว อกุสลา ธมฺมา จ, อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทินา จ ปณฺณตฺติวาเร วิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? โน. ยสฺส วา ปน…เป… ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? ปฺจโวกาเร กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ…เป… อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา…เป… ตตฺถ อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ ¶ …เป… จตุโวกาเร…เป… อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ กุสลา ธมฺมา…เป… อุปฺปชฺชนฺตีติ? โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ…เป… สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อพฺยากตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานํ เตสํ กุสลา จ ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อกุสลา จ ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ…เป… สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อารุปฺเป อกุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ จ นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา…เป… ตตฺถ อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? อุปฺปชฺชนฺติ. ยตฺถ วา ปน อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา จ อุปฺปาทวาเร,
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ? โน’’ติอาทินา นิโรธวาเร จ,
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ? โน’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ,
‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหิตฺถาติ? โน…เป… โย กุสลํ ธมฺมํ ¶ น ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ นปฺปชหิตฺถาติ? อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจ เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา’’ติอาทินา ภาวนาวาเร จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน าตพฺโพ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ. อิมสฺส หิ ธมฺมยมกสฺส ปวตฺติมหาวาเร อุปฺปชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อิเมสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ กุสลากุสลธมฺมา ตาว เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ, น จุติปฏิสนฺธีสุ, อพฺยากตธมฺมา ปน ปวตฺเต ¶ จ จุติปฏิสนฺธีสุ จาติ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติ, เอวเมตฺถ ยํ ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺริทํ นยมุขํ – กุสลากุสลานํ ตาว เอกกฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. อพฺยากตา จาติ อิทํ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ อสฺภวํ สนฺธาย วุตฺตํ, อพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติฏฺานสฺสาภาวา ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, นิโรธวาเร กุสลากุสลานํ เอกโต อนิรุชฺฌนโต ‘‘โน’’ติ วุตฺตนฺติ อิมินาว นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อยํ ธมฺมยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อินฺทฺริยยมกมาติกายํ ปน ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานาทิโก สพฺโพ อตฺถสํวณฺณนานโย เวทิตพฺโพ. มนินฺทฺริยํ ปเนตฺถ ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ, ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิ สทฺธึ สมฺปโยคํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา อโยเชตฺวา สพฺเพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลาทีหิ สทฺธึ ปริโยสาเน โยชิตํ, จกฺขุนฺทฺริเยน จ สทฺธึ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ, โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ จ ปฏิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสินฺทฺริยมูลเกสุปิ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. อินฺทฺริยานํ ปน พหุกตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติ อยํ วิเสโส, เสสํ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน าตพฺพนฺติ. อยํ อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ยมกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.