📜
๗. ปฏฺานมาติกตฺถวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ ปฏฺานมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติ. เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ? นานปฺปการปจฺจยฏฺเน. ป-สทฺโท หิ นานปฺปการตฺถํ ทีเปติ, าน-สทฺโท ปจฺจยตฺถํ. อถ วา วิภชนฏฺเน ปฏฺานํ. ยถา หิ ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมนฺติ อาคตฏฺาเน วิภชนฏฺโ ปฏฺานสทฺทสมานตฺโถ ปฏฺปนา-สทฺโท ทิสฺสติ, เอวมิธาปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทีหิ วิภชนโต วิภชนฏฺเน ปฏฺานํ นาม. อถ วา ปฏฺิตฏฺเน ปฏฺานํ, คมนฏฺเนาติ อตฺโถ. สพฺพธมฺเมสุ หิ อสงฺคคมนสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺเนสุ กุสลาทีสุ วิตฺถาริตนยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา คมนฏฺเน ปฏฺานํ นาม, อิติ นานปฺปการปจฺจยฏฺเน, วิภชนฏฺเน, คมนฏฺเน จ ติกปฏฺานาทีสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกมฺปิ ปฏฺานํ นาม, เตสํ ปน สมูหโต ปกรณํ ปฏฺานํ นาม, เตสํ ปฏฺานานํ มาติกา. สยมฺปิ วา ปฏฺานภูตา มาติกา, สพฺพมฺเปตํ ปฏฺานมาติกา. ยา สา ‘‘เหตุปจฺจโย, อารมฺมณปจฺจโย…เป… อวิคตปจฺจโย’’ติ เอวํ ติกปฏฺานาทิจตุวีสติปฺปเภทสมนฺตปฏฺานเทสนาย มูลภูตปจฺจยเภทสฺส วเสน ภควตา ปกรณสฺส อาทิมฺหิ ปิตา, อยํ อิธ ปฏฺานมาติกา นาม.
ตตฺถ อนุตฺตานตฺถาทิสหิโต สงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เหตุปจฺจโยติอาทีสุ หิ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํ. ‘‘ปฏิฺาเหตู’’ติอาทีสุ หิ โลเก วจนาวยโว ‘‘เหตู’’ติ วุจฺจติ, สาสเน ปน ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติอาทีสุ ¶ (มหาว. ๖๐; อป. เถร ๑.๑.๒๘๖) การณํ, ‘‘ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๕๙) มูลํ, อิทํ อิธ อธิปฺเปตํ ¶ , ตํ ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย, อปจฺจกฺขาย นํ วตฺตตีติ อตฺโถ. โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อปจฺจกฺขาย ติฏฺติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส อุปการกลกฺขเณน ปจฺจโย นาม. อิติ มูลฏฺเน เหตุ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย, กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโกติ เกจิ, เอวํ สนฺเต ปน ตํสมุฏฺานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สมฺปชฺชติ, อเหตุกจิตฺตานฺจ วินา เอเตหิ อพฺยากตภาโว สิทฺโธ, สเหตุกานมฺปิ จ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น สมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ. ยทิ จ สิยา, เหตูสุปิ กุสลาทิภาวสาธเกน อฺเน ภวิตพฺพํ, กุสลาทิภาวสาธนวเสน ปน เหตูนํ มูลฏฺํ อคฺคเหตฺวา สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น กิฺจิ วิรุชฺฌติ. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺิตา, อิตเร ปน ติลพีชกาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺิตา, อิติ มูลฏฺเน อุปการโกติ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
นิทฺเทเส ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ตํสมุฏฺานาน’’นฺติ อิทํ อจิตฺตสมุฏฺานานมฺปิ สงฺคณฺหนตฺถํ. ปฺหาวารสฺมึ หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตํ, กสฺมา ปนายํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ ¶ , น ปวตฺเตติ? ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย, ภวปมนิปาตโต จิตฺตชาติ. อิตรรูปสนฺตติอุปฺปตฺถมฺภาภาเวน เอว ทุพฺพลวตฺถุํ จิตฺตเมว นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺติ จ. ตํ จิตฺตมฺปิ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมเวคกฺขิตฺตตาย เจว อปุเรชาตวตฺถุกตาย จ อปฺปติฏฺิตํ, ปปาเต ปติตมตฺตโก ปุริโส น กิฺจิ สิปฺปํ กาตุํ วิย จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, ตเมว กฏตฺตารูปํ นิสฺสาย ปติฏฺาติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ หิ รูปํ น ชเนนฺติ, กมฺมชรูปเมว ปน เตสํ จิตฺตสมุฏฺานรูปฏฺาเน ติฏฺติ, ปวตฺติยํ ปน ปฏิลทฺธุปตฺถมฺภตาย ตํ รูปํ วินาปิ กมฺมปฏิพทฺธาว ปวตฺติ, เหตุปจฺจยสฺส ปเนตฺถ กุสลาทิเภทโต, ภูมิเภทโต จ วิภาโค เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อยํ เหตุปจฺจเย นโย.
ตโต ปเรสุ อารมฺมณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ¶ ธมฺมานํ…เป… รูปายตนํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป… สพฺเพ ธมฺมา มโนวิฺาณธาตุยา…เป… ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺตฺตา น โกจิ ธมฺโม น โหติ. ยถา หิ ทุพฺพลปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวา อุฏฺหติ เจว ติฏฺติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทีสุ ฉสุ ยํ กิฺจิ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ, ตสฺมา โลกิยโลกุตฺตราทิเภทา สพฺเพปิ ธมฺมา ยถาโยคํ จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณปจฺจโยติ เวทิตพฺโพติ อยํ อารมฺมณปจฺจเย นโย.
เชฏฺกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ ¶ รูปานํ…เป… วีริยจิตฺตวีมํสาธิปติ…เป… อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ทฺวิธา นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ฉนฺทาทโย สหชาตาธิปติภาเวน วุตฺตา, ครุกาตพฺพํ อารมฺมณาธิปติภาเวน. ตตฺถ จ โลกิยกุสลภูโต อารมฺมณาธิปติ โลกิยกุสลานฺเจว โลภสหคตจิตฺตานฺจ อารมฺมณาธิปติ โหติ, นาฺสฺส, อกุสลภูโต ปน โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโทติ วุจฺจติ อิตเรสุ ครุกาตพฺพตาย อภาวโต, โส ทฺวิเหตุกาเหตุกาทิโลกิยวิปากรูปกฺขนฺธภูโต จ โลภสหคตสฺเสว, นาฺสฺส, ตถา กิริยภูโตปีติ อฏฺกถายํ อาคตํ, ตํ าณสมฺปยุตฺตกิริยานํ สพฺพฺุตฺาณาภิฺาทิปุพฺพวสปฺปวตฺตานํ กามาวจรกุสเลหิ ครุกาตพฺพภาวสฺสาวิโรธภาวสฺส ทสฺสนโต วีมํสิตพฺพํ. โลกุตฺตรกุสลานิ ปน กามาวจราณสมฺปยุตฺตชวนานเมว อารมฺมณาธิปติปจฺจยา โหนฺติ, นิพฺพานํ ปน เตสฺเว โลกุตฺตรกุสลวิปากานฺจาติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ อธิปติปจฺจเย นโย.
อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย, โสว สมนนฺตรปจฺจโย, พฺยฺชนมตฺตเมว นานํ ‘‘อุปจยสนฺตตี’’ติอาทีสุ วิย. ยมฺปิ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนกุสลํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีหิ วิรุชฺฌติ, ตํนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุ…เป… มโนธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตุยา…เป… ปุริมา ปุริมา กุสลา ¶ ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป… ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ…เป… อพฺยากตานํ…เป… เยสํ เยสํ ธมฺมานํ อนนฺตรา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมินา อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสสมโก เอว สมนนฺตรปจฺจโย นิทฺทิฏฺโ อฺตฺร นามนานาตฺตาติ อยํ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยทฺวเย นโย.
อุปฺปชฺชมาโนว สห อุปฺปชฺชมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ…เป… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺํ…เป… จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ…เป… มหาภูตา อุปาทารูปานํ…เป… รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิฺจิกาเล สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิฺจิกาเล นสหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ฉพฺพิโธ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ อฺมฺนฺติ อิมินา เตสํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวฺจ ทีเปติ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ รูปํ นาม. จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธา, ปฏิสนฺธิยมฺปีติ เกจิ ตตฺถ กฏตฺตารูปานมฺปิ จิตฺตสมุฏฺาเน ปวิฏฺตฺตา. เตสํ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตเจตสิกา สหชาตปจฺจยา โหนฺติเยว, ตานิ ปน วตฺถุวิรหิตานิ รูปานิ ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺานานํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยตฺถํ น ผรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อฺมฺ’’นฺติ น วุตฺตํ, ตถา ภูตานํ อุปาทารูปํ. เอวํ หิ อคยฺหมาเน ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ สหชาตา นาม นิสฺสยตา น วุตฺตาติ สหชาตปจฺจยนิทฺเทโส อปริปุณฺโณ เอว สิยา. กิฺจิกาเลติ อิทมฺปิ โอกฺกนฺติกฺขเณ หทยวตฺถุเมว สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตติยโกฏฺาสเมว ภชตีติ อตฺถโต อยํ ปจฺจโย ปฺจวิโธติ อยํ สหชาตปจฺจเย นโย.
อฺมฺํ ¶ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการโก ธมฺโม อฺมฺปจฺจโย ติทณฺฑกํ วิย. โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา…เป… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ติธา นิทฺทิฏฺโติ อยํ อฺมฺปจฺจเย นโย.
อธิฏฺานากาเรน, นิสฺสยากาเรน จ อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย ตรุจิตฺตกมฺมาทีนํ ปถวีปฏาทโย วิย, โส นิทฺเทเส สหชาตปจฺจเย วิย ฉธาว นิทฺทิฏฺโ. ฉฏฺโ ปเนตฺถ โกฏฺาโส ‘‘จกฺขายตนํ ¶ จกฺขุวิฺาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ กายวิฺาณธาตุยา…เป… ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ปุเรชาตนิสฺสยทสฺสนวเสน วิภตฺโต, เสสํ ตาทิสเมว. ตตฺถ รูปนฺติ หทยวตฺถุ.
อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เอตฺถ ปนายํ วจนตฺโถ – ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต, นปฺปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย, ยถา ปน ภุโส อายาโส อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, พลวการณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. โส อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวา วิภตฺโต. ตตฺถ ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ, อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเน อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ ¶ อนนฺตรปจฺจเยน นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต, เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาย อนนฺตรตา, ปุริมจิตฺตสฺส ปจฺฉิมจิตฺตุปฺปาทเน พลวตาย อนนฺตรูปนิสฺสยตา จ เวทิตพฺพา. ยถา หิ เหตุปจฺจยาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ วินาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น เอวํ อนนฺตรจิตฺตํ วินา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ นาม อตฺถิ, ตสฺมา พลวปจฺจโย โหติ, อิติ พลวการณฏฺเน อนนฺตโรว อนนฺตรูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, ปกโต นาม อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทิโต วา สทฺธาสีลาทิอุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิปกติยาเยว วา อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อิติ ปรูปนิสฺสเยน อมิสฺโสติ อตฺโถ. โส จ ปกตูปนิสฺสโย ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ; วิปสฺสนํ, มคฺคํ, อภิฺํ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ; สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปฺํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทตี’’ติอาทินา อิเมสํ สทฺธาทีนํ วเสน พหุธา วิภตฺโต, เอวํ อุปนิสฺสยปจฺจโย ติวิโธ. นิทฺเทเส ปนายํ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ¶ …เป… อกุสลานํ เกสฺจิ…เป… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป… ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ…เป… กุสลานํ เกสฺจิ…เป… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป… ปุริมา ปุริมา อพฺยากตา ธมฺมา…เป… อพฺยากตานํ, กุสลานํ, อกุสลานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุคฺคโลปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, เสนาสนมฺปี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ปุริมาติ อนนฺตรูปนิสฺสเย สมนนฺตราตีตาว ลพฺภนฺติ.
อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ ¶ ปน นานาวิธิวเสน ปุริมตราวาติ ตโยปิ ราสี กุสเลน กุสลปเท ลพฺภนฺติ. กุสเลน ปนากุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ, เตนาห ‘‘เกสฺจี’’ติ. อิทํ หิ ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณูปนิสฺสโย ปน ทานํ ทตฺวา…เป… ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ…เป… ปกตูปนิสฺสโย สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปตี’’ติอาทินา ปฺหาวาเร อาคตํ อิมํ นยํ สนฺธาย วุตฺตํ.
อกุสเลน กุสลปเท หิ สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ, เตนาห ‘‘เกสฺจี’’ติ. อิทํ ปน ‘‘อกุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส ปกตูปนิสฺสโย. ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา นเยน ปฺหาวาเร อาคตํ ปกตูปนิสฺสยเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ยถา หิ อกุสลํ กุสลสฺส อนนฺตรูปนิสฺสโย น โหติ, ตถา อารมฺมณูปนิสฺสโยปิ น โหติ. น หิ ตํ ครุํ กตฺวา กุสลํ ปวตฺตติ.
อกุสเลน อพฺยากตปเท ปน อารมฺมณูปนิสฺสโยว น ลพฺภติ. น หิ ตํ อพฺยากตา ครุํ กโรนฺติ, อนนฺตรา ปนสฺส โหนฺติ. เตเนเวตฺถ ‘‘เกสฺจี’’ติ น วุตฺตํ. เสสปเทสุ ตโยปิ อุปนิสฺสยา ลพฺภนฺเตว. ‘‘ปุคฺคโลปิ, เสนาสนมฺปี’’ติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปกตูปนิสฺสยวเสเนเวตฺถ วุตฺตํ, อุตุโภชนาทโย เจตฺถ สงฺคเหตพฺพา. อิมสฺมิฺจ ปจฺจเย เอกจฺจาย ปฺตฺติยา สทฺธึ สพฺเพปิ จตุภูมกา ธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาติ อยํ อุปนิสฺสยปจฺจเย นโย.
ปมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการกา รูปธมฺมา ปุเรชาตปจฺจโย, โส ปสาทตพฺพิสยหทยวตฺถุวเสน เอกาทสวิโธ. นิทฺเทเส จ ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ¶ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… กายายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ¶ …เป… รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา…เป… รูปายตนํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป… ยํ รูปํ นิสฺสาย…เป… ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ กิฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สพฺพถาปิ ปฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร วตฺถุวเสเนว จายํ นิทฺทิฏฺโ. ปฺหาวาเร ปน อารมฺมณปุเรชาตํ ‘‘อรหา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสตี’’ติ อาคตตฺตา มโนทฺวาเรปิ อฏฺารสนฺนํ รูปานํ วเสน อารมฺมณปุเรชาตมฺปิ ลพฺภเตวาติ อยํ ปุเรชาตปจฺจเย นโย.
ปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการโก อรูปธมฺโม ปจฺฉาชาตปจฺจโย คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนา วิย. นิทฺเทเสปิ จสฺส ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมสฺส กายสฺสาติ จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกภูตุปาทายรูปกายสฺส. ธมฺมโต จายํ เปตฺวา ปฏิสนฺธิวิปาเก อารุปฺปวิปาเก อวเสสา สพฺเพ จตุภูมกา อรูปธมฺมาติ เวทิตพฺพาติ อยํ ปจฺฉาชาตปจฺจเย นโย.
อาเสวนฏฺเน อนนฺตรานํ ปคุณพลวภาเวน อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย คนฺถาทิปุริมาภิโยโค วิย. โส กุสลากุสลกิริยชวนวเสน ติวิโธ. นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป… อกุสลานํ ธมฺมานํ…เป… กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ปุริมา ปุริมาติ สพฺพตฺถ สมนนฺตราตีตาว ทฏฺพฺพา, ตตฺถาปิ ¶ กุสลาทโย อพฺยากตาทีนํ ภินฺนชาติกานํ สมนนฺตรานมฺปิ วาสนาสงฺขาเตน อาเสวเนน ปคุณตรพลวภาววิสิฏฺํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตคตึ คาหาเปตุํ อสมตฺถตาย อาเสวนปจฺจยา น โหนฺติ, ภูมิโต, ปน อารมฺมณโต จ ภินฺนาปิ กามาวจรติเหตุกกุสลกิริยา อตฺตนา สทิสเวทนานเมว มหคฺคตโลกุตฺตรกุสลกิริยานมฺปิ, สงฺขารารมฺมณฺจ อนุโลมกุสลํ นิพฺพานารมฺมณสฺส โคตฺรภุกุสลสฺส อาเสวนปจฺจยา โหนฺติเยว. โลกุตฺตโร ปน อาเสวนปจฺจโย นตฺถิ, ตถา วิปาโก กมฺมปริณามิตตฺตาติ อยํ อาเสวนปจฺจเย นโย.
จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน กิริยภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส นานกฺขณิกาย ¶ กุสลากุสลเจตนาย เจว สหชาตาย จ สพฺพายปิ เจตนาย วเสน ทุวิโธ โหติ. นิทฺเทเสปิ จสฺส ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ…เป… เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ทฺวิธาว วุตฺโต. ตตฺถ กมฺมนฺติ เจตนากมฺมเมว. กฏตฺตา จ รูปานนฺติ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา นิปฺผาทิตตฺตา อุปฺปนฺนานํ กมฺมชานํ รูปานํ กฏตฺตา เอว, กมฺมมฺปิ กาลนฺตเรเยว อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทติ, น ตุ วินฏฺตฺตา ิตตฺตา ตํ วา ิตํ ปน กมฺมํ น ชเนติ. เอวํ ตํสมุฏฺานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปคฺคหณํ ทฏฺพฺพนฺติ อยํ กมฺมปจฺจเย นโย.
นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการโก วิปากธมฺโม วิปากปจฺจโย. โส ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปานํ, สพฺพตฺถ จ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปจฺจโย โหติ. ยถาห สพฺพปฺหาวาเร – ‘‘วิปากาพฺยากโต ¶ เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ…เป… กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ. นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘วิปากา จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. ตํ ปฺหาวาเร วุตฺตวิธานํ สนฺธาย สาวเสสํ วุตฺตนฺติ อยํ วิปากปจฺจเย นโย.
รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย. นิทฺเทเส ปน ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส…เป… อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ จตุสมุฏฺานมุปคตา โอชา กพฬีกาโร อาหาโร นาม. โส ยสฺมา อาหารูปเสวีนฺเว อชฺโฌหฏาหารอุตุชาหารูปตฺถทฺโธ เอว จ กมฺมชาทิอาหาโร อิมสฺส กายสฺส ิติยา ปวตฺตติ, น อฺถา, ตสฺมา กพฬีกาตพฺพอุตุชวตฺถุสนฺนิสฺสิตตาทสฺสนตฺถํ กพฬีกาโร อาหาโรติ วุตฺโต. กิฺจาปิ จายํ ‘‘อิมสฺส กายสฺสา’’ติ อวิเสเสน วุตฺโต, วิเสสโต ปน อาหารชรูปสฺส ชนโก เจว อนุปาลโก จ หุตฺวา เสสติสนฺตติสมุฏฺานรูปสฺส อนุปาลโก เอว หุตฺวา อาหารปจฺจโย โหติ. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺานานิ คหิตาเนว. ปฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตนฺติ อยํ อาหารปจฺจเย นโย.
อธิปติยฏฺเน ¶ อุปการกา อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชา วีสติ อินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจโย. อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ หิ กิฺจาปิ อิตฺถิปุริสลิงฺคากปฺปาทีนํ พีชภูตานิ, เนว ปน เตสํ, น อฺเสํ อินฺทฺริยาทิปจฺจยตํ ผรนฺติ. สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ¶ เตสํ ปกตูปนิสฺสยภาวํ ผรนฺตีติ พาวีสเตว อินฺทฺริยานิ. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยาทโย ปฺจ อรูปธมฺมานเมว อินฺทฺริยปจฺจโย, รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานเมว, เสสา รูปารูปานํ. นิทฺเทเส ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ…เป… กายวิฺาณธาตุยา…เป… รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ, อรูปิโน อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโ. ตํสมุฏฺานานนฺติ เอตฺถาปิ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหิตํ. ปฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อยํ อินฺทฺริยปจฺจเย นโย.
อุปนิชฺฌายนฏฺเน อุปการกานิ เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ เวทนาตฺตยํ, เอกคฺคตฺจ เสสานิ กุสลาทิเภทานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ หิ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ เวทเนกคฺคตา อุปนิชฺฌายนาการสฺส อภาเวน ฌานงฺเคสุ น อุทฺธฏา, นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘ฌานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโ. อิธาปิ ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา จ กฏตฺตารูปมฺปิ คหิตํ. ปฺหาวาเรหิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อยํ ฌานปจฺจเย นโย.
ยโต ตโต วา นิยฺยานฏฺเน อุปการกานิ กุสลาทิเภทานิ ทฺวาทส มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. นิทฺเทเส ปน ‘‘มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโ. เอตฺถาปิ ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา กฏตฺตารูปคฺคหณํ. ปฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตํ, อเหตุกจิตฺเตสุ เจตฺถ วิชฺชมานานิ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจยา น โหนฺติ. อยํ มคฺคปจฺจเย นโย.
เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน ¶ สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา อรูปิโน ธมฺมา ¶ สมฺปยุตฺตปจฺจโย. นิทฺเทเส ปน ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน ธมฺมา อฺมฺํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อยํ สมฺปยุตฺตปจฺจเย นโย.
เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคเมน อุปการกา รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ, อรูปิโน ธมฺมา รูปีนํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย, โส สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตวเสน ติวิโธ โหติ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ…เป… ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ. ปุเรชาตํ ปน ฉวตฺถุวเสเนว เวทิตพฺพํ. นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ…เป… อรูปิโน ธมฺมา รูปีนํ ธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สามฺโต นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ รูปิโนติ อิทํ ฉวตฺถูนํ วเสน วุตฺตํ, รูปาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา สมฺปโยคาสงฺกายาภาเวน วิปฺปยุตฺตปจฺจยา น วุตฺตา. จกฺขาทีนํ หิ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต อรูปธมฺมา นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ สมฺปโยคาสงฺกา โหติ. ปฺหาวาเรปิ หิ ‘‘วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ…เป… จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติอาทินา ฉ วตฺถูเนว อุทฺธฏานิ, อรูปิโน ธมฺมา รูปีนนฺติ เอตฺถาปิ นิพฺพานํ อรูปมฺปิ สมานํ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ สพฺพถา สมฺปโยคาสงฺกาภาวโต, ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ (ธาตุ. ๓) หิ วุตฺตนฺติ อยํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเย นโย.
ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ…เป… จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺํ, จิตฺตเจตสิกา ¶ ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ…เป… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป… มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สหชาตปุเรชาตวเสน จ พหุธา นิทฺทิฏฺโ, ปฺหาวาเร ปน ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ อิเมสํ ปฺจนฺนมฺปิ วเสน อาคตตฺตา ปจฺฉาชาตกพฬีการอาหารรูปชีวิตินฺทฺริยานํ วเสนาปิ อตฺถิปจฺจโย คเหตพฺโพวาติ อยํ อตฺถิปจฺจเย นโย.
อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทานวเสน อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา ¶ อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย, นิทฺเทเส ปน ‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สามฺโตว นิทฺทิฏฺโ. สพฺพถา อนนฺตรปจฺจยสทิสตาย ตตฺถ นิทฺทิฏฺนเยเนเวตฺถ วิเสโส าตพฺโพติ อยํ นตฺถิปจฺจเย นโย.
นตฺถิปจฺจยธมฺมาว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโยติ สห นิทฺเทเสน นตฺถิปจฺจยสทิโสวาติ.
อวิคตปจฺจโยปิ สพฺพถา อตฺถิปจฺจยสทิโสว, เทสนาวิลาเสน, เวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโตติ อยํ อวิคตปจฺจเย นโย.
ปกิณฺณกวินิจฺฉโย
อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ าณจารสฺส วิสทภาวตฺถํ –
ธมฺมโต กาลโต เจว, เอกสฺสาเนกปจฺจยา;
อเนเกสฺจ ธมฺมานํ, เอกปจฺจยภาวโต.
สภาคา ¶ วิสภาคา จ, ยุคฬา ชนกาทิโต;
สพฺพฏฺานาทิเภทา จ, รูปารูปวิกปฺปโต;
ภวโต สงฺคหา เยฺโย, ปกิณฺณกวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ธมฺมโตติ อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ เหตุปจฺจโย ตาว นามรูปธมฺเมสุ นามธมฺเมกเทโส, ตถา สหชาตาธิปติกมฺมฌานมคฺคปจฺจยา, ตถา อาเสวนวิปากปจฺจยา, จตุกฺขนฺธสงฺคหิตาปิ วิปากธมฺมา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา. นิพฺพานสฺส อสงฺคหโต นาเมกเทโสติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว, เสสา ยถาลาภวเสน นามรูปธมฺมา. ตตฺถ จ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ ปฺตฺติปิ สงฺคหิตาติ อยํ ธมฺมโต วินิจฺฉโย.
กาลโต ¶ ปน เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยา ปนฺนรส ปจฺจุปฺปนฺนาว หุตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา ปฺจ อตีตา เอว หุตฺวา, กมฺมปจฺจโย ปเนโก ปจฺจุปฺปนฺโนปิ อตีโตปิ หุตฺวา, เสสา อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ตโยปิ เตกาลิกาปิ, นิพฺพานปฺตฺติวเสน กาลวิมุตฺตาปิ หุตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ อยํ กาลโต วินิจฺฉโย.
เอกสฺสาเนกปจฺจยาติ เอกธมฺมสฺส, เอกปจฺจยสฺส จ อเนกปจฺจยภาวโต. กถํ? เหตุปจฺจเย ตาว อโมโห เอโก ธมฺโม, โส ปุเรชาตกมฺมอาหารฌานวชฺชานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, เหตุปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ อฺเสํ เอกาทสนฺนํ วเสน วา อเนกปจฺจโย โหติ ¶ , ตถา อโลภาทโย, เตสุ ปน อโลภาโทสา อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยา น โหนฺติ, เต ตโย อวิปากภูตา โลภโทสโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เต ปน อโมหวชฺชิตา ปฺจ อธิปติปจฺจยา น โหนฺติ, ตถา เสสาปิ อวิปากภูตา.
อารมฺมณปจฺจเย รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ จตุนฺนํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, ตถา มโนธาตุยา, อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา จ. สเหตุกาย ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยานมฺปิ วเสน, สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโย. ธมฺมายตนํ ปน นิสฺสยวิปฺปยุตฺตานํ วเสนาปิ อเนกปจฺจโย โหติ, ตถา อารมฺมณปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรสมฺปิ สตฺตนฺนํ วเสน อเนกปจฺจโย โหตีติ อยเมตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท. ตตฺถ อรูปานํ ปน รูปานํ วา อตีตานาคตานํ อารมฺมณปจฺจยภาเว สติ อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยมตฺตเมว อุตฺตริ ลพฺภติ.
อธิปติปจฺจเย อารมฺมณาธิปติ วุตฺตนโยว. สหชาตาธิปตีสุ จิตฺตํ เหตุปุเรชาตกมฺมฌานมคฺควชฺชานํ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, อธิปติปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโต อปเรสํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากาหารินฺทฺริยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ทสนฺนํ วเสเนว, ตถา วีริยํ อาหารปจฺจยวชฺชานํ มคฺคปจฺจยสหิตานํ ¶ วเสน, ฉนฺโท อาหารินฺทฺริยวชฺชานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, วีมํสา เหตุปจฺจเย วุตฺตนยาว.
อนนฺตรปจฺจเย จตูสุ ขนฺเธสุ เวทนากฺขนฺโธ ตาว เหตุปุเรชาตกมฺมาหารมคฺคปจฺจยวชฺชานํ เอกูนวีสติยา วเสน ¶ , สฺากฺขนฺโธ เตสุ อินฺทฺริยฌานวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน, สงฺขารกฺขนฺโธ เหตุปุเรชาตกมฺมินฺทฺริยฌานมคฺควชฺชานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน, ตถา เจตนา กมฺมสหิตานํ, วิตกฺโก เหตุปุเรชาตกมฺมอาหารินฺทฺริยวชฺชานํ ฌานมคฺคสหิตานํ, วิจาโร, ปีติ จ อานนฺตริยานํ มคฺควชฺชานํ, เอกคฺคตา เหตุปุเรชาตกมฺมาหารวชฺชานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน, สทฺธา, ชีวิตินฺทฺริยฺจ อนนฺตรานํ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺควชฺชานํ อฏฺารสนฺนํ, สติ มคฺคสหิตานํ เอกูนวีสติยา, หิริโอตฺตปฺปกายปสฺสทฺธาทิฉยุคา, เยวาปนเกสุ อธิโมกฺขมนสิการตตฺรมชฺฌตฺตตา, กรุณามุทิตา จ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺคินฺทฺริยวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ, วิรติโย ปน มคฺคสหิตานํ อฏฺารสนฺนํ, มิจฺฉาทิฏฺิ ตโต วิปากวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เตหิ เจว กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน, อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ มาโน ถินํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เหตุปุเรชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺควชฺชานํ โสฬสนฺนํ, วิจิกิจฺฉา อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ตโต อธิปติวชฺชานํ ปนฺนรสนฺนํ วเสน อเนกปจฺจยา โหนฺติ. อนนฺตรปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตานํ ปเนเตสํ สมนนฺตรอุปนิสฺสยกมฺมนตฺถิวิคตานํ อปเรสํ ฉนฺนํ วเสน จ. วิฺาณกฺขนฺธสฺส อธิปติปจฺจเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
สหชาตปจฺจเย มหาภูตานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ นวนฺนํ, หทยวตฺถุ เตสฺเว วิปฺปยุตฺตสหิตานํ วเสน. นิสฺสยปจฺจเย จกฺขายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ นวนฺนํ วเสน. ปุเรชาตปจฺจเย รูปสทฺทคนฺธรสายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ ฉนฺนํ วเสน. อาหารปจฺจเย โอชา ¶ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยาหารอตฺถิอวิคตานํ ฉนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน อเนกธา ปจฺจโย โหติ. ตํตํปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตานํ เตสํ เตสํ สพฺพตฺถ อารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาทิปจฺจยตา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ เอกสฺสาเนกปจฺจยโต วินิจฺฉโย.
อเนเกสฺจ ¶ ธมฺมานํ, เอกปจฺจยภาวโตติ เอเตสุ หิ เปตฺวา กมฺมปจฺจยํ เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนเก อเนเกสํ ธมฺมานํ เอกโต เอเกกํ ปจฺจยา โหนฺติ. กมฺมปจฺจโย ปน เจตนา เอกธมฺโมวาติ อยํ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต วินิจฺฉโย.
สภาคา วิสภาคา จาติ เอเตสุ หิ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา สภาคา, ตถา อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา. ปุเรชาตปจฺจโย ปเนตฺถ ปจฺฉาชาเตน วิสภาโค, ตถา สมฺปยุตฺโต วิปฺปยุตฺเตน, อตฺถิ นตฺถินา, วิคโต อวิคเตนาติ อยํ สภาควิสภาคโต วินิจฺฉโย.
ยุคฬาติ เอตฺถ อตฺถสริกฺขตาย สทฺทสริกฺขตาย กาลปฏิปกฺขตาย เหตุผลตาย อฺมฺปฏิปกฺขตายาติ อิเมหิ การเณหิ ยุคฬํ เวทิตพฺพํ. อนนฺตรสมนนฺตรา หิ อตฺถสริกฺขตาย เอกํ ยุคฬํ นาม. นิสฺสยูปนิสฺสยา สทฺทสริกฺขตาย, ปุเรชาตปจฺฉาชาตา กาลปฏิปกฺขตาย, กมฺมวิปากา เหตุผลตาย, สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตา อฺมฺปฏิปกฺขตาย เอกํ ยุคฬํ, ตถา อตฺถินตฺถิปจฺจยา, วิคตอวิคตปจฺจยาติ อยํ ยุคฬโต วินิจฺฉโย.
ชนกาทิโตติ ชนโกปตฺถมฺภกโต. เอเตสุ หิ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา, นานกฺขณิโก ¶ กมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยา จาติ อิเม ชนกา เอว, น อุปตฺถมฺภกา. ปจฺฉาชาตปจฺจโย อุปตฺถมฺภโก เอว, น ชนโก. เสสา ชนกา เจว อุปตฺถมฺภกา จาติ อยํ ชนกาทิโต วินิจฺฉโย.
สพฺพฏฺานาทิเภทาติ สพฺพฏฺานิกอสพฺพฏฺานิกเภทโต. เอเตสุ หิ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยา สพฺพฏฺานิกา. สพฺเพสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อิจฺฉิตพฺพา. เอเตหิ วินา อุปฺปชฺชมาโน เอกธมฺโมปิ นตฺถิ. เสสา อสพฺพฏฺานิกา. ตตฺถ จ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยปุเรชาตาเสวนสมฺปยุตฺต อตฺถินตฺถิวิคตปจฺจยา อรูปธมฺมานฺเว การณโต อสพฺพฏฺานิกา. ตถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย รูปานฺเว การณโต, เสสา เอกจฺจานํ รูปารูปธมฺมานํ การณโต อสพฺพฏฺานิกา. อยํ สพฺพฏฺานาทิเภทโต วินิจฺฉโย.
รูปารูปวิกปฺปโตติ ¶ รูปํ รูปสฺส, รูปํ อรูปสฺสาติอาทิ วิกปฺปโต. เอเตสุ หิ เอโกปิ ปจฺจโย รูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย ภวนฺโต นาม นตฺถิ, รูปเมว ปน อรูปสฺเสว อตฺถิ, โส ปุเรชาตปจฺจโย เอโก เอว. รูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, อรูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตวเสน ฉพฺพิโธ. อรูปเมว ปน รูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส ปจฺฉาชาตปจฺจโย เอโก เอว. อรูปเมว หุตฺวา รูปารูปานมฺปิ อตฺถิ, โส เหตุกมฺมวิปากฌานมคฺควเสน ปฺจวิโธ. รูปารูปปฺตฺติ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส อารมฺมณอุปนิสฺสยวเสน ทุวิโธ. รูปารูปํ ปน รูปารูปสฺสาปิ อตฺถิ, โส อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยาหารินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นววิโธติ อยํ รูปารูปวิกปฺปโต วินิจฺฉโย.
ภวโตติ ¶ อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ ปฺจโวการภเว ตาว น โกจิ ปจฺจโย น ลพฺภติ นาม, สพฺเพปิ ลพฺภนฺติ. จตุโวการภเว ปน ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเย อปเนตฺวา เสสา เอกวีสติเมว. เอกโวการภเว สหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺเตว. พาหิเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูเป เตสุ กมฺมินฺทฺริยวชฺชา ปฺเจว ลพฺภนฺตีติ อยํ ภวโต วินิจฺฉโย.
สงฺคหาติ สพฺเพปิ หิ อิเม จตุวีสติ ปจฺจยา อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตกมฺมาหารินฺทฺริเยสุ อฏฺสุ จ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. กถํ? เตสุ หิ เหตุอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจยา ฉ สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา ปฺจ อนนฺตรูปนิสฺสเย อุปนิสฺสยปจฺจเย. นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปุเรชาตเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาโต สหชาตปจฺจเย, ปุเรชาโต ปุเรชาตปจฺจเย. อธิปติปจฺจโยปิ อารมฺมณภูโต อารมฺมณูปนิสฺสเย, สหชาตภูโต สหชาตปจฺจเย. วิปฺปยุตฺตปจฺจโยปิ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตภูตตาย ตตฺถ ตตฺถ สงฺคหํ คจฺฉติ. อตฺถิอวิคตปจฺจยาปิ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยภูตตาย ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เอวํ อิเมสุ ปจฺจเยสุ สพฺพปจฺจยานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. เตเนว ติกปฏฺานปาฬิยํ ปจฺจนียนเย อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ วเสเนว กติปยปฺหา วิสฺสชฺชิตา. อิเมสํ ปน อฏฺนฺนมฺปิ อฺมฺสงฺคโหปิ อตฺถิเยว. เตสุ หิ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติภูโต อุปนิสฺสเย ¶ , อนธิปติภูโต น กตฺถจีติ อารมฺมณปจฺจโย หุตฺวา วิสฺุเว ติฏฺติ. กมฺมปจฺจโยปิ สหชาโต สหชาเต. นานกฺขณิโก ปน ¶ พลวา วิปากธมฺมานํ อุปนิสฺสโย โหตีติ อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. พลวาปิ ปน กมฺมชรูปานํ, ทุพฺพโล อรูปานํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจโย หุตฺวา วิสฺุเว ติฏฺติ. อาหารปจฺจโยปิ อรูปภูโต สหชาเต, รูปภูโต น กตฺถจีติ วิสฺุเว ติฏฺติ, อินฺทฺริยปจฺจโยปิ อรูปภูโต สหชาเต, ปสาทินฺทฺริยา ปุเรชาเต, รูปชีวิตินฺทฺริยํ น กตฺถจิ สงฺคหํ คจฺฉตีติ อินฺทฺริยปจฺจโย หุตฺวา วิสฺุเว ติฏฺตีติ เอวเมวํ อฺมฺสงฺคโหปิ อตฺเถว. สพฺเพปิ ปเนเต จตุวีสติ ปจฺจยา อารมฺมณอุปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจเยสุ จตูสุปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ สงฺคหโต วินิจฺฉโย. อยํ อนุตฺตานปทตฺถสหิโต สงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย.
ปกิณฺณกวินิจฺฉโย นิฏฺิโต.
วิภงฺคนเย ปเนตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว สงฺเขปโต เอวํ เวทิตพฺพํ. ปฏฺานปาฬิยํ หิ ‘‘เหตุปจฺจโย…เป… อวิคตปจฺจโย’’ติ ปจฺจยปทานิ มาติกาวเสน นิกฺขิปิตฺวา เตสํ ปจฺจยานํ – ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยภาชนียสงฺขาโต นิทฺเทสวาโร ปมํ วุตฺโต. โสปิ จ อนนฺตรสงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิโต เอว. ตทนนฺตรํ เตสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ กุสลตฺติกาทโย ทฺวาวีสติติเก, เหตุทุกาทโย สตํ ทุเก จ นิสฺสาย นานานยโต วิภชนวเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานํ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ วิภตฺตํ. กถํ? จตุพฺพิธํ หิ ปฏฺานํ – อนุโลมปฏฺานํ, ปจฺจนีกปฏฺานํ, อนุโลมปจฺจนีกปฏฺานํ, ปจฺจนีกานุโลมปฏฺานนฺติ. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา, ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนฺจ ธมฺมานํ อนุโลมวเสน ปวตฺตํ อนุโลมปฏฺานํ นาม. ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา…เป… นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนฺจ ¶ ธมฺมานํ ปจฺจนีกวเสน ปวตฺตํ ปจฺจนีกปฏฺานํ นาม. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา…เป… เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ อนุโลมปจฺจนีกปฏฺานํ นาม ¶ . ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม…เป… นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ ปจฺจนีกานุโลมปฏฺานํ นาม.
เอวเมเตสุ จตูสุ ปฏฺาเนสุ ยํ ธมฺมํ อนุโลมปฏฺานํ นาม, ตํ ตาว ฉพฺพิธํ โหติ – ติกปฏฺานํ ทุกปฏฺานํ ทุกติกปฏฺานํ ติกทุกปฏฺานํ ติกติกปฏฺานํ ทุกทุกปฏฺานนฺติ. ยถา เจตํ, เอวํ ปจฺจนีกปฏฺานาทีนิปิ ตีณิ ตีณิ ปจฺเจกนฺติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานํ ปฏฺานปฺปกรณํ เวทิตพฺพํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อนุโลมปฏฺาเน ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ นาม นิทฺทิฏฺํ. สตํ ทุเก นิสฺสาย ทุกปฏฺานํ นาม. ตโต ติเก ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม. ตโต ทุเก ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม. ติเก ปน ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม. ทุเก จ ทุเกสุ เอว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นาม นิทฺทิฏฺํ. ปมํ ตาเวตฺถ อนุโลมปฏฺาเน ติกปฏฺานนโย นิทฺทิฏฺโ. เอวํ ปจฺจนีกปฏฺาเน, อนุโลมปจฺจนีกปฏฺาเน, ปจฺจนีกานุโลมปฏฺาเนติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ เทสิตํ.
เอตฺถ จ ทุวิธํ อนุโลมํ, ปจฺจนีกฺจ ธมฺมานุโลมํ ธมฺมปจฺจนีกํ, ปจฺจยานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนีกนฺติ. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ¶ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา กุสลาทีนํ ติกธมฺมานํ, เหตุอาทีนํ ทุกธมฺมานฺจ อนุโลมเทสนาวเสน ธมฺมานุโลมํ เวทิตพฺพํ. ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา ติกทุกธมฺมานํ ปจฺจนีกวเสน ธมฺมปจฺจนีกํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปจฺจยานุโลมํ เวทิตพฺพํ. ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปจฺจยานํ ปจฺจนีกวเสน ปจฺจยปจฺจนีกฺจ เวทิตพฺพํ. ตตฺร ยทิทํ ธมฺมานุโลมํ ธมฺมปจฺจนีกฺจ, ตสฺส วเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ปจฺจยานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนีกฺจ อนุโลมติกปฏฺานาทีสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกติกทุเกสุ เอวํ ลพฺภติ. ตฺจ อุปริ ปาฬินยทสฺสเน เอว ปากฏํ ภวิสฺสติ. ตตฺริมานิ จตุวีสติ ปฏฺานานิ อิเมสํ ติกทุกานํ วเสน นิทฺทิฏฺตฺตา ติกปฏฺานํ…เป… ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุจฺจติ.
เตสุ ติกทุเกสุ เอเกกํ ติกทุกํ อิเมสํ เหตุปจฺจยาทีนํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมาทินยจตุกฺกวเสน สตฺตหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภตฺตํ. กตเมหิ สตฺตหิ? ปฏิจฺจวาโร สหชาตวาโร ปจฺจยวาโร นิสฺสยวาโร สํสฏฺวาโร สมฺปยุตฺตวาโร ปฺหาวาโรติ อิเมหิ ¶ . ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา ปฏิจฺจาภิธาเนน วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นาม. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต, กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา, กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย, กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโ, กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต’’ติ เอวํ สหชาตาทิอภิธาเนหิ วุตฺตา ปฺจ วารา สหชาตาทิวารานิ. ปรโต จ สํสฏฺสมฺปยุตฺตวาเรสุ ทฺวีสุ อรูปธมฺมวเสเนว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ, เสเสสุ จตูสุ วาเรสุ, สตฺตเมว ปฺหาวาเร จ รูปารูปวเสน, ปจฺจยวาเร, นิสฺสยวาเร จ สหชาตปจฺฉาชาตปุเรชาตวเสน, เสเสสุ ¶ สหชาตวเสน ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ กถิตาติ อยํ วิเสโส. สตฺตมวาเร ปน ยสฺมา ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เต เต ปฺเห อุทฺธริตฺวา ปุน ‘‘กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน สพฺเพปิ เต ปฺหา นิชฺชฏา, นิคฺคุมฺพา จ กตฺวา วิภตฺตา, ตสฺมา โส วาโร ปฺหานํ สาธุกํ วิภตฺตตฺตา ปฺหาวาโรตฺเวว สงฺขํ คโต. อิติ อิเมหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ จตุวีสติยา สมนฺตปฏฺาเนสุ สพฺเพปิ ติกทุกา จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมาทิวเสน วิตฺถารโต วิภตฺตา. กถํ? อนุโลมปฏฺาเน หิ ยทิทํ ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ นาม สพฺพปมํ นิทฺทิฏฺํ. ตตฺถ กุสลตฺติกํ ตาว อิเมหิ ปฏิจฺจวาราทีหิ มหาวาเรหิ ปจฺจยานุโลมาทินยจตุกฺกโต วิภตฺตํ. ตตฺถ โย ตาเวส สพฺพปโม ปฏิจฺจวาโร นาม, โส อุทฺเทสนิทฺเทสโต ทุวิโธ โหติ.
ตตฺถ อุทฺเทสวาโร กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ ยุตฺตานํ, อกุสลาทีนํ อยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติปุจฺฉนวเสเนว ปวตฺตตฺตา ‘‘ปุจฺฉาวาโร’’ติปิ, ปุจฺฉานฺเว ปฺาปนโต ‘‘ปณฺณตฺติวาโร’’ติปิ วุจฺจติ. น หิ ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ อตฺถิ. นิทฺเทสวาโร ปน ปุจฺฉาวาเร ปริปุจฺฉิเตสุ ปฺเหสุ ‘‘สิยา อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิกํ อยุตฺตํ ปฺหํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานานฺเว ปฺหานํ วเสน ปวตฺโต. อิตเรสุ ปน สหชาตาทีสุ, เสเสสุ จ ติเกสุ, เสสปฏฺาเนสุ จ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวาโร นตฺถิ, ลพฺภมานวเสน สพฺพวิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตนฺติ อิทเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬิววตฺถานํ.
อิทานิ ปเนตฺถ อาทิโต ปฏฺาย เอวํ วิภงฺคนโย เวทิตพฺโพ. อนุโลมปฏฺานสฺมิฺหิ ติกปฏฺาเน กุสลตฺติกสฺส สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปมสฺส ปฏิจฺจวารสฺส ปุจฺฉาวาเร ตาว ¶ – ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา…เป… อกุสโล ธมฺโม…เป… อพฺยากโต…เป… กุสโล จ อพฺยากโต จ…เป… อกุสโล จ อพฺยากโต ¶ จ…เป… กุสโล จ อกุสโล จ…เป… กุสโล จ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เหตุปจฺจยา’’ติ กุสลปทมูลา สตฺต ปุจฺฉา อุทฺธฏา.
เอวํ อกุสลปทมูลา, อพฺยากตปทมูลา จ. ‘‘สิยา กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป… สิยา อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ…เป… สิยา กุสลฺจ อกุสลฺจ…เป… สิยา กุสลฺจ อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ ทฺวิมูลกา, ติมูลกา จ สตฺต สตฺต ปุจฺฉาติ เอกูนปฺาส ปุจฺฉา เหตุปจฺจยมูลกา อุทฺธฏา.
อิมินาว นเยน ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา…เป… อวิคตปจฺจยา’’ติ เอวํ เสสปจฺจยมูลกาปิ ปุจฺฉาเวทิตพฺพา. เอกมูลกนโย.
ยถา จ เอกมูลเก, เอวํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา อวิคตปจฺจยา’’ติอาทินา ทฺวิมูลเกปิ. ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อวิคตปจฺจยา’’ติอาทินา ติมูลกาทีสุ สพฺพมูลกปริโยสาเนสุ วาเรสุ นยา เวทิตพฺพา. เหตุปจฺจยมูลกนโย.
ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา เสสปจฺจยมูลเกสุปิ นโย าตพฺโพ. ปจฺจยานุโลมวาโร. เอเตเนว อุปาเยน ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา สพฺพปฺปการยุตฺโต ¶ ปจฺจยปจฺจนีกวาโรปิ. ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ…เป… อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา อนุโลมปจฺจนีกปจฺจยวาโรปิ. ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ…เป… อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ปจฺจนียานุโลมวาโรปิ สพฺพตฺถ เนตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปุจฺฉาวาเร นโย.
นิทฺเทสวาโร ปน อุทฺเทสวาเร ทสฺสิตาสุ ปุจฺฉาสุ กุสลากุสลาทีนํ สหุปฺปตฺติยา อภาวโต ยา เอตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิกา ปุจฺฉา สพฺพโส ¶ วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตา ปหาย ยา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาสเมว วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺโต. ตตฺรายํ นโย – ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา. ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ. ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ เอวํ กุสลปทมูลาสุ สตฺตสุ ปุจฺฉาสุ ติสฺโสว ลพฺภมานา วิสฺสชฺชิตา. ตถา อกุสลปทมูลาสุปิ ติสฺโสว. อพฺยากตปทมูลาสุ ปน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ…เป… ทฺเว ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา. เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา…เป… ทฺเว มหาภูเต ปฏิจฺจ ¶ ทฺเว มหาภูตา. มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอกาว. ทฺวิมูลิกาทีสุ จ ‘‘กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ เอกา. ตถา ‘‘อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ปฏิจฺจา’’ติ, เอวํ เหตุปจฺจยมูลิกาสุ เอกูนปฺาสาย ปุจฺฉาสุ นเวว ลพฺภมานา วิสฺสชฺชิตา. เสสา จตฺตาลีส โมฆปุจฺฉาติ น วิสฺสชฺชิตา. เอวํ อุปริ อารมฺมณปจฺจยาทีสุ วิสฺสชฺชิตาวเสสา โมฆปุจฺฉาติ คเหตพฺพา. วิชานนสุขตฺถํ ปน ภควตา ปุจฺฉาวาเร ลพฺภมานา, อลพฺภมานา จ สพฺพาปิ ตา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาติ.
ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ สหชาเตสุ เวทนากฺขนฺธาทิเภทํ เอกํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปฏิคนฺตฺวา, สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวาติ อตฺโถ. สทิสตฺโถ หิ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ‘‘ปฏิปุคฺคโล’’ติอาทีสุ วิย. กุสโล ธมฺโมติ สฺากฺขนฺธาทิเภโท สหุปฺปนฺโน กุสโล ธมฺโม. อุปฺปชฺชตีติ ปากฏภาวโต อุทฺธํ อุปฺปาทาทึ ปาปุณาติ, อตฺตานํ วา ปฏิลภติ. เหตุปจฺจยาติ น เกวลํ กุสลธมฺมมตฺตเมว ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, อถ โข กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยตํ สาเธนฺเตน จ อุปฺปชฺชตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ.
เอวมิทํ ¶ ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อวิเสเสน วิสฺสชฺชนํ วตฺวา อิทานิ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเน ขนฺธวเสน วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ เอกํ ขนฺธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา ปเนตฺถ เอโก ขนฺโธ เอกสฺเสว, ทฺวินฺนํเยว วา, ทฺเว วา ปน เอกสฺเสว ปจฺจยา นาม น โหนฺติ, ตสฺมา เต ปกาเรน อนามสิตฺวา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา ปจฺจยภาเวน คหิตาวเสสํ สพฺพํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ. จิตฺตสมุฏฺานํ รูปนฺติ อิทํ ปฏิจฺจตฺถสฺส สหชาตตฺถตฺตา ¶ ยํ กุสเลน สหชาตฺเจว เหตุปจฺจยฺจ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากต’’นฺติ. เอตฺถ เหตุปจฺจยาธิกาเร อเหตุกา น คเหตพฺพา. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถูติอาทิ กฏตฺตารูปคฺคหเณน วตฺถุสฺมึ คหิเตปิ วตฺถุํ ปฏิจฺจ อรูปกฺขนฺธานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ ปน รูปาพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. เหตุปจฺจเย อุปตฺถมฺภกานเมว เจตฺถ จิตฺตชานํ, ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชานฺจ อฺมฺํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา คเหตพฺพา, น อเหตุกจิตฺตชอุตุชาทีนํ เตสํ เหตุปจฺจยา อุปฺปตฺติยา อภาวโต. มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานนฺติอาทิ มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทาทีนํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ วิสฺสชฺชนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อารมฺมณปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา. เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ เอวํ ติสฺโส วิสฺสชฺชิตา. เสสา รูปมิสฺสกตฺตา, รูปสฺส จ อารมฺมณปจฺจเยน อนุปฺปตฺติโต น คหิตา. เตเนว ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วตฺวา ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ น วุตฺตํ. เอตฺถ จ อารมฺมณปจฺจยาติ สหชาตํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมาโน กุสโล ธมฺโม ตโต อฺเน อสหชาเตน ฉพฺพิเธน อารมฺมณภูเตน ปจฺจเยนาติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. น หิ อตฺตนา สหชาตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ.
อธิปติปจฺจเย เหตุปจฺจยสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. อนนฺตรสมนนฺตเรสุ ปน รูปาภาวโต อารมฺมณปจฺจยสทิสํ. สหชาตปจฺจเยปิ ¶ เหตุปจฺจยสทิสํ. อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากตุปฺปตฺติยา ¶ ปน ‘‘พาหิรํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… ทฺเว มหาภูตา. มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํ…เป… อาหารสมุฏฺานํ เอกํ มหาภูตํ…เป… ทฺเว มหาภูตา…เป… อุตุสมุฏฺานํ เอกํ…เป… ทฺเว มหาภูตา…เป… อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… ทฺเว มหาภูตา…เป… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ อิทํ อธิกํ. เอวํ อฺมฺปจฺจเยปิ. เกวลํ ตตฺถ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปฺจ น คหิตํ เตสํ อฺมฺปจฺจยตฺตาภาวา. นิสฺสยปจฺจเยปิ สหชาตปจฺจยสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. ปฏิจฺจตฺถสฺส ปน สหชาตตฺถตฺตา จกฺขาทีสุ ปุเรชาตนิสฺสยา อิธ น คหิตาติ. อุปนิสฺสยปจฺจเยปิ รูปสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยุปฺปนฺนตฺตาภาวา อารมฺมณปจฺจยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ.
ปุเรชาตปจฺจเย ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ ปุเรชาตปจฺจยา. กุสลํ เอกํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยา. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… ปุเรชาตปจฺจยา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ เอวํ ติสฺโส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติ อิทํ อารมฺมณปุเรชาตนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ. ตํ หิ จกฺขุวิฺาณาทีนํเยว ปุเรชาตปจฺจยตํ สาธยติ, น มโนวิฺาณธาตุยาติ อิธ น คหิตํ.
ปจฺฉาชาตปจฺจโย อิธ อรูปธมฺเมสุ น ลพฺภติ. รูปธมฺเมสุ จ อุปตฺถมฺภโกว, น ชนโก, ตสฺมา ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺโพวาติ อยํ น คหิโต. อาเสวนปจฺจเยปิ อารมฺมณปจฺจเย วิย ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา.
กมฺมปจฺจเย ¶ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ กมฺมปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ…เป… อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ…เป… จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ…เป… กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ กุสลปเท ติสฺโส, ตถา อกุสลปเท. อพฺยากตปเท ปน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ, อสฺสตฺตานํ…เป… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอวํ ติสฺโส. ‘‘กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต ¶ จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติอาทินา สหชาตสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. นตฺถิวิคตปจฺจเยสุ อารมฺมณสทิสํ.
เอวํ สพฺพปจฺจเยสุ ลพฺภมานปฺเห วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ตโต เหตุอธิปติฌานมคฺคปจฺจยา เอกสทิสา. อารมฺมณานนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา เอกสทิสา. สหชาตอฺมฺนิสฺสยอตฺถิอวิคตา เอกสทิสา. อาเสวนปจฺจเย วิปาโก น ลพฺภติ. อฺมฺปจฺจเย จิตฺตชรูปํ, อุปาทารูปฺจ น ลพฺภตีติอาทินา ปจฺจยานํ อฺมฺสทิสตฺตํ วตฺวา ปุน เตสํ ‘‘เหตุยา นว. อารมฺมเณ ตีณิ. อธิปติยา นว. อนนฺตรสมนนฺตเรสุ ตีณิ. สหชาเต นว. อฺมฺเ ตีณิ. นิสฺสเย นว. อุปนิสฺสเย ตีณิ. ปุเรชาเต ตีณิ. อาเสวเน ตีณิ. กมฺเม นว. วิปาเก เอกํ. อาหาเร นว. อินฺทฺริเย นว. ฌาเน นว. มคฺเค นว. สมฺปยุตฺเต ตีณิ. วิปฺปยุตฺเต นว. อตฺถิยา นว. นตฺถิยา ตีณิ. วิคเต ตีณิ. อวิคเต นวา’’ติ เอวํ เหตุปจฺจยาทีนํ เอเกกสฺมึ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวารคณนา วุตฺตาติ อยํ เอกมูลกนโย.
ยถา จ เอกมูลเก, เอวํ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ทฺวิมูลกาทีสุปิ สพฺพมูลกปริโยสาเนสุ ยถานุรูปํ ¶ นโย เนตพฺโพ. ปาฬิยมฺปิ วิตฺถารนยํ อทสฺเสตฺวา ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณี’’ติอาทินา วิสฺสชฺชนวารคณนเภโท ทสฺสิโตติ อยํ ปจฺจยานุโลเม นโย.
ปจฺจยปจฺจนีเย ปน ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา. วิจิกิจฺฉาสหคเต อุทฺธจฺจสหคเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิจิกิจฺฉาสหคโต อุทฺธจฺจสหคโต โมโห. อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา. อเหตุกํ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ…เป… วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา. เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ, กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ…เป… เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… อุปาทารูป’’นฺติ อิมา ทฺเว วิสฺสชฺชิตา.
นารมฺมณปจฺจเย ¶ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล…เป… อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ, อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ อิมา ปฺจ วิสฺสชฺชิตา.
นาธิปติปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล…เป… กุสลํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ¶ …เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ…เป… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ. กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ นว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. นานนฺตรนสมนนฺตรปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยสทิสา.
นาฺมฺปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… วิปากาพฺยากเต กิริยาพฺยากเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากเต…เป… กฏตฺตา รูปํ. มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ. พาหิเร มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํ. อาหารสมุฏฺาเน มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํ. อุตุสมุฏฺาเน…เป… อุปาทารูปํ. อสฺสตฺตานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ. กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ ปฺจ วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ วิปากาพฺยากเต ¶ ขนฺเธ ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ หทยวตฺถุวชฺชํ เวทิตพฺพํ. นอุปนิสฺสยปจฺจโย นารมฺมณปจฺจยสทิโส.
นปุเรชาตปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล…เป… อรูเป กุสลํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ กุสลปเท ทฺเว, ตถา อกุสลปเทปิ. ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อรูเป วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ…เป… พาหิรํ…เป… อุปาทารูปํ. กุสลฺจ ¶ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ…เป… อกุสเล ขนฺเธ จ…เป… รูป’’นฺติ อิมา ติสฺโสติ สตฺต วิสฺสชฺชิตา. นปจฺฉาชาตนาเสวนปจฺจยา นาธิปติปจฺจยสทิสา. ตตฺถ กุสลากุสลกิริยานํ ปมชวนวเสน นาเสวนปจฺจยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
นกมฺมปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล, กุสลา เจตนา. อกุสลํ ปฏิจฺจ อกุสโล, อกุสลา เจตนา. อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต, วิปากกิริยา เจตนา. พาหิรํ, อาหารสมุฏฺานํ, อุตุสมุฏฺาน’’นฺติ ติสฺโส วิสฺสชฺชิตา.
นวิปากปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล, อพฺยากโต. กุสโล จ อพฺยากโต จา’’ติ กุสลปเท ติสฺโส, ตถา อกุสลปเทปิ. ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… พาหิรํ อาหารสมุฏฺานํ อุตุสมุฏฺานํ อสฺ…เป… อุปาทารูปํ…เป… อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ อพฺยากโต’’ติ อิมา ติสฺโสติ นว วิสฺสชฺชิตา.
นาหารปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. พาหิรํ อุตุสมุฏฺานํ, อสฺ…เป… อุปาทารูป’’นฺติ เอกาว.
นอินฺทฺริยปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. พาหิรํ อาหารสมุฏฺานํ…เป… อุตุสมุฏฺานํ…เป… อสฺสตฺตานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ เอกาว.
นฌานปจฺจเย ¶ ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. ปฺจวิฺาณสหคตํ…เป… พาหิรํ อาหารอุตุอสฺอุปาทารูป’’นฺติ เอกาว.
นมคฺคปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. อเหตุกํ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ…เป… อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ ¶ วิปากา…เป… กฏตฺตา จ รูปํ…เป… พาหิรํ อาหารอุตุอสฺอุปาทารูป’’นฺติ เอกาว.
นสมฺปยุตฺตปจฺจโย นารมฺมณปจฺจยสทิโส.
นวิปฺปยุตฺตปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล. อรูเป กุสโลว. อกุสลํ…เป… อรูเป อกุสโล. อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต, อรูเป วิปากกิริยาพฺยากตํ. พาหิรํ อสฺ…เป… อุปาทารูป’’นฺติ อิมา ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. โนนตฺถิโนวิคตปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยสทิสา. นสหชาตนนิสฺสยโนอตฺถิโนอวิคตปจฺจยา ปเนตฺถ จตฺตาโรปิ น ลพฺภนฺตีติ.
เอวํ ปจฺจนีเก ลพฺภมานปฺหวิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ตโต ‘‘นเหตุยา ทฺเว. นารมฺมเณ ปฺจ. นาธิปติยา นว. นานนฺตเร นสมนนฺตเร นาฺมฺเ นอุปนิสฺสเย ปฺจ. นปุเรชาเต สตฺต. นปจฺฉาชาเต นาเสวเน นว. นกมฺเม ตีณิ. นวิปาเก นว. นาหาเร นอินฺทฺริเย นฌาเน นมคฺเค เอกํ. นสมฺปยุตฺเต ปฺจ. นวิปฺปยุตฺเต ตีณิ. โนนตฺถิโนวิคเตสุ ปฺจา’’ติ วิสฺสชฺชนวารคณนา วุตฺตาติ อยํ เอกมูลกนโย.
อิมินาว นเยน ทฺวิมูลกาทีสุปิ ยถานุรูปํ นโย เนตพฺโพ, ปาฬิยํ ปน ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอก’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวารคณนาว ทสฺสิตาติ อยํ ปจฺจยปจฺจนียนโย.
อิมินา วุตฺตานุสาเรเนว ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา อนุโลมปจฺจนียนเย, ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ปจฺจนียานุโลมนเย ปฺหวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ ¶ . ปาฬิยํ ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนวารคณนาว ทสฺสิตาติ ¶ อยํ อนุโลมปจฺจนียกุสลตฺติเก ปฏิจฺจวารนโย.
สหชาตวาราทีสุปิ ฉวาเรสุ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพ. เย ปน ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิวิเสสา, อตฺถวิเสสา จ อุปลพฺภนฺติ, เต ปฏฺานปาฬิอฏฺกถาสุ เอว สพฺพาการโต คเหตพฺพา. อิธ ปน เต สพฺเพ สงฺเขปนยโต ทสฺสิยมานาปิ คนฺถภาริยํ กโรนฺตีติ น ทสฺสิตา.
เตสุ ปน วาเรสุ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา… กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย… กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโ… กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ อาทิโต ปฺจสุ วาเรสุ ปาฬิคติ าตพฺพา. เตสุ จ ปฏิจฺจสหชาตา เอกตฺถา, ปจฺจยนิสฺสยา เอกตฺถา, สํสฏฺสมฺปยุตฺตา เอกตฺถา. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต’’ติอาทีสุ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวาติอาทินา ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺฉิเม ปน ปฺหาวาเร ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล อพฺยากตสฺส…เป… กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ…เป… กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจา’’ติอาทินา เหตุปจฺจเย,
‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ…เป… ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ… เสขา โคตฺรภุํ โวทานํ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺติ. เสขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ. เจโตปริยาเณน กุสลจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานนฺติ ¶ . อากาสานฺจายตนกุสลํ วิฺาณฺจายตนกุสลสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. อากิฺจฺายตนกุสลํ เนวสฺานาสฺายตนกุสลสฺส… กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยปุพฺเพนิวาสยถากมฺมูปคอนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย.
กุสโล อกุสลสฺส…เป… ทานํ ทตฺวา…เป… กตฺวา ตํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ. ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ. ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา อุทฺธจฺจํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ อสฺสาเทติ ¶ …เป… โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ อสฺสาเทติ…เป… อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ฌาเน ปริหีเน วิปฺปฏิสาริสฺส โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ.
กุสโล อพฺยากตสฺส…เป… ปจฺจโย. อรหา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ… กุสล…เป… วิปสฺสติ…เป… วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ. อากาสานฺจายตนกุสลํ วิฺาณฺจายตนวิปากสฺส…เป… กิริยสฺส. อากิฺจฺายตน…เป… วิปากสฺส จ กิริยสฺส จ. กุสลา ขนฺธา เจโตปริย…เป… อนาคตํสาณสฺส อาวชฺชนาย.
อกุสโล อกุสลสฺส…เป… ปจฺจโย. ราคํ อสฺสาเทติ…เป… อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ. อกุสโล กุสลสฺส…เป… ปจฺจโย. เสขา ปหีเน กิเลเส…เป… อนาคตํสาณสฺส. อกุสโล อพฺยากตสฺส… อรหา ปหีเน กิเลเส…เป… อาวชฺชนาย.
อพฺยากโต อพฺยากตสฺส… อรหา ผลํ ปจฺจเวกฺขติ. นิพฺพานํ, จกฺขุํ…เป… โผฏฺพฺพํ วิปสฺสติ. ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… อากิฺจฺายตนกิริยํ…เป… กิริยสฺส. รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… อาวชฺชนาย. อพฺยากโต กุสลสฺส… เสขา ผลํ…เป… อนาคตํสาณสฺส. อพฺยากโต อกุสลสฺส… จกฺขุํ อสฺสาเทตี’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล ¶ กุสลสฺส อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณาธิปติ, สหชาตาธิปติ. อารมฺมณาธิปติ – ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา อธิปติปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล กุสลสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา วิตฺถารโต อนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอฺมฺนิสฺสยปจฺจเยสุ จ,
‘‘กุสโล กุสลสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย – ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยน, ‘‘อนนฺตรูปนิสฺสโย – ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมาน’’นฺติอาทินา ¶ อนนฺตรปจฺจเย วุตฺตนเยเนว, ‘‘ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย…เป… อุโปสถกมฺมํ กโรติ. ฌานํ, วิปสฺสนํ, มคฺคํ, อภิฺํ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปฺํ อุปนิสฺสาย…เป… ปมสฺส ฌานสฺส ปริกมฺมํ ปมสฺส ฌานสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนสฺส…เป… ยถากมฺมูปคาณํ อนาคตํสาณสฺส…เป… ปมสฺส มคฺคสฺส ปริกมฺมํ ปมสฺส…เป… ตติโย มคฺโค จตุตฺถสฺส. มคฺโค เสขานํ อตฺถปฏิสมฺภิทาย…เป… านาานโกสลฺลสฺส อุปนิสฺสย. กุสโล อกุสลสฺส…เป… อารมฺมณูปนิสฺสโย. ปกตูป…เป… ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. ทิฏฺึ คณฺหาติ…เป… สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺา ราคสฺส, โทสสฺส, โมหสฺส, มานสฺส, ทิฏฺิยา. ปตฺถนาย…เป… กุสโล อพฺยากตสฺส…เป… อารมฺมณูปนิสฺสโย. อนนฺตรูปนิสฺสโย. ปกตูป…เป… ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย อตฺตานํ อาตาเปติ…เป… กายิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส, ผลสมาปตฺติยา. กุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส…เป… มคฺโค อรหโต อตฺถปฏิสมฺภิทาย ปจฺจโย.
อกุสโล ¶ อกุสลสฺส…เป… ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนติ…เป… สมฺผํ ปลปติ…เป… สงฺฆํ ภินฺทติ. โทสํ, โมหํ, มานํ, ทิฏฺึ, ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย…เป… สงฺฆํ ภินฺทติ…เป… ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺส…เป… สงฺฆเภทกมฺมสฺส…เป… ปจฺจโย.
อกุสโล กุสลสฺส…เป… ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… มคฺคํ อุปฺปาเทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. ราโค…เป… ปตฺถนา. สทฺธาย, สีลสฺส…เป… ปฺาย อุปนิสฺสย. ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา จ อุปนิสฺสยปจฺจเย จ,
‘‘อพฺยากโต อพฺยากตสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… อารมฺมณปุเรชาตํ – อรหา จกฺขุํ…เป… โผฏฺพฺเพ, วตฺถุํ วิปสฺสติ…เป… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… วตฺถุปุเรชาตํ – จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… วตฺถุ วิปากาพฺยากตาน’’นฺติอาทินา ปุเรชาตปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล ¶ อพฺยากตสฺส…เป… ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺสา’’ติอาทินา ปจฺฉาชาตปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล กุสลสฺส…เป… ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา’’ติอาทินา อาเสวนปจฺจเย จ,
‘‘สหชาตา นานากฺขณิกา, สหชาตา กุสลา เจตนา…เป… สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ. นานากฺขณิกา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติอาทินา กมฺมปจฺจเย จ,
‘‘อพฺยากโต อพฺยากตสฺส…เป… เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺน’’นฺติอาทินา วิปากปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล ¶ กุสลสฺสา’’ติอาทินา อาหารปจฺจยาทีสุ จ, ‘‘กุสโล อพฺยากตสฺส, สหชาตํ, ปจฺฉาชาตํ, สหชาตา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ. ปจฺฉาชาตา อิมสฺส กายสฺส…เป… อพฺยากโต กุสลสฺส…เป… ปุเรชาตํ วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ จ ปาฬิคติ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ กุสลธมฺโม นาเมส ยสฺมา อุปฺปชฺชนฺโต เปตฺวา ปจฺฉาชาตปจฺจยํ, วิปากปจฺจยฺจ เสเสหิ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ. กุสลสฺส จ ปจฺจโย โหนฺโต เปตฺวา ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺตปจฺจเย เสเสหิ วีสติยา ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เอวํ กุสโล กุสลาทีนํ, อกุสโล จ อกุสลาทีนํ ยถานุรูปํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคํ ทสฺเสตุํ ปฺหาวาโร วุตฺโต. ตตฺถ เสขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ, โวทานนฺติ สกทาคามิอนาคามิโน. เตสํ หิ โคตฺรภุจิตฺตํ โวทานํ นาม. มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺควีถิโต วุฏฺาย. น หิ มคฺคานนฺตรา ปจฺจเวกฺขณา นาม อตฺถีติ อยํ อนุโลมปฏฺาเน กุสลตฺติกนโย.
เวทนาตฺติกาทีสุ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. ทฺเว ขนฺเธ ¶ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติอาทินา กุสลตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ปฏิจฺจวาราทีสุ ปฺหาวารปริโยสาเนสุ สตฺตสุ วาเรสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีหิ จ เอกมูลาทีหิ นเยหิ จ สพฺพตฺติเกสุ ลพฺภมานปทวเสน คณนานโย โยเชตฺวา าตพฺโพ. ตตฺถ เวทนาตฺติเก เวทนากฺขนฺธสฺส อลพฺภนโต ‘‘เอกํ ขนฺธํ นิสฺสาย ทฺเว ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพตฺถ วิเสโส ¶ ปาฬิอฏฺกถานุสาเรเนว าตพฺโพติ อยํ อนุโลมปฏิโลเม ติกปฏฺานนโย.
ทุกปฏฺาเน ปน ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. อโลภํ ปฏิจฺจ อโทโส. อโมโห. อโทสํ อโมหํ ปฏิจฺจ อโลโภ. อโทโส. โลภํ ปฏิจฺจ โมโห. โมหํ ปฏิจฺจ โลโภ. โทสํ ปฏิจฺจ โมโห. โมหํ ปฏิจฺจ โทโส. ปฏิสนฺธิกฺขเณ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ…เป… เหตู จ นเหตู จ. นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม น…เป… เหตู จ นเหตู จา’’ติอาทินา เหตุทุเก,
‘‘สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. สเหตุกํ เอกํ ขนฺธํ…เป… สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ. อเหตุโก…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ…เป… สเหตุโก จ, อเหตุโก จ…เป… อเหตุกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ อเหตุโก. วิจิกิจฺฉาสหคตํ อุทฺธจฺจสหคตํ โมหํ ปฏิจฺจ สมฺปยุตฺตกา ขนฺธา…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ. อาหารสมุฏฺาน’’นฺติอาทินา สเหตุกทุกาทีสุ จ เกนจิวิฺเยฺยทุกวชฺชิเตสุ สพฺพทุเกสุ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ มหาวาเรสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีสุ จตูสุ นเยสุ เอกมูลกาทีหิ สพฺพวาเรหิ กุสลตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ยถานุรูปํ วิภงฺคนโย โยเชตฺวา าตพฺโพ. สพฺพสฺมิมฺปิ หิ ปฏฺาเน เกนจิวิฺเยฺยทุกํ น ลพฺภตีติ อยํ ทุกปฏฺานนโย.
ทุกติกปฏฺาเน ปน ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา เหตุทุเกน สทฺธึ กุสลตฺติเก กุสลํ ปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ วาเรสุ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน ลพฺภมานกปจฺจยา เอกมูลกาทินเยหิ ทสฺสิตา ¶ . ยถา จ กุสลํ ปทํ, เอวํ อกุสลํ ปทํ, อพฺยากตฺจ เหตุทุเกน โยเชตฺวา วุตฺตนเยน ทสฺเสตฺวา เหตุกุสลทุกติกนฺติ ปิตํ. ปาฬิ ปน อติสํขิตฺตา. ยถา กุสลตฺติกํ, เอวํ ‘‘เหตุํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ลพฺภมานกปทวเสน เวทนาตฺติกาทโยปิ เหตุทุเกน ¶ โยเชตฺวา เหตุเวทนทุกติกาทีนิ เอกวีสติทุกติกานิ ทสฺสิตานีติ. ยถา จ เหตุทุเกน สทฺธึ ลพฺภมานกปทวเสน ทฺวาวีสติติกา โยชิตา, เอวํ สเหตุกทุกาทีหิ สพฺเพหิ สทฺธึ ปจฺเจกํ ทฺวาวีสติติกา โยเชตพฺพา. ปาฬิ ปเนตฺถ อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ อติสํขิตฺตา. เอวํ ทฺวาวีสติติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ทุกติกปฏฺานนโย.
ติกทุกปฏฺาเนปิ ‘‘กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลตฺติเกน สทฺธึ เหตุปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปจฺจยานุโลมาทินยจตุกฺกวเสน ลพฺภมานกปจฺจยา เอกมูลาทีหิ สพฺพวาเรหิ ทสฺสิตา. ยถา เหตุปทํ, เอวํ นเหตุปทมฺปิ กุสลตฺติเกน สทฺธึ โยเชตฺวา กุสลเหตุ ติกทุกนฺติ ปิตํ. ยถา จ กุสลตฺติเกน สทฺธึ เหตุทุกํ, เอวํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา เวทนาตฺติกาทีหิปิ ตํ โยเชตฺวา เวทนาตฺติกทุกาทีนิ เอกวีสติติกทุกาทีนิ ทสฺสิตานิ. ยถา จ เหตุทุกํ, เอวํ สเหตุกาทโยปิ สพฺเพ ปจฺเจกํ ทฺวาวีสติยา ติเกหิ ลพฺภมานปทวเสเนว โยชิตา. เอวํ ทุกสตํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ติกทุกปฏฺานนโย.
ติกติกปฏฺาเนปิ ¶ ‘‘กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลตฺติกํ เวทนาตฺติกาทีหิ สพฺพตฺติเกหิ, เวทนาตฺติกาทโย จ กุสลตฺติกาทีหิ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา ปจฺจยา ทสฺสิตา. เอวํ ติเกสุ เอว ติเก ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ติกติกปฏฺานนโย.
ทุกทุกปฏฺาเนปิ ‘‘เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา เหตุทุกํ สเหตุกาทีหิ, สเหตุกฺจ เหตุทุกาทีหิ โยเชตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยหิ ปจฺจยา ทสฺสิตา. เอวํ ทุเกสุ เอว ทุเก ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ทุกทุกปฏฺานนโย. เอวํ ตาว อนุโลมปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ¶ ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนเตสุ ฉสุ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน เอเตน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมานุโลมปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ อนุโลมปฏฺานนโย.
ปจฺจนียปฏฺาเน ปน ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. อกุสลํ อพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… ทฺเว ขนฺธา, จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติอาทินา ติกปฏฺาเน, ‘‘นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. นเหตุํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติอาทินา ทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. นเหตุํ นกุสลํ อพฺยากตํ ¶ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา ทุกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ นสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺาเน จาติ ฉสุ ปจฺจนียปฏฺาเนสุ อนุโลมติกปฏฺานาทีสุ ฉสุ ปฏฺาเนสุ วุตฺเตน สพฺเพน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพ. อิทฺจ กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนฺจ ธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมปจฺจนียปฏฺานํ นาม ชาตํ. ตตฺถ หิ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยปฏิกฺเขโป. นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภาวปฏิกฺเขโป. ตถา ‘‘อกุสลํ อพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… อกุสลา, อพฺยากตา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวเมตฺถ ปจฺจนียปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ¶ ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมปจฺจนียปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ปจฺจนียปฏฺานนโย.
อนุโลมปจฺจนียปฏฺาเน ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติอาทินา ติกปฏฺาเน, ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ¶ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ทุกปฏฺาเน จ, ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกติกปฏฺาเน จ, ‘‘กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺาเน จ, ‘‘กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺาเน จ, ‘‘เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺาเน จ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพ. อิทํ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ ปจฺจยตฺตํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนานํ กุสลาทิภาวปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺานํ นาม ชาตํ. ตตฺถ หิ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาววิธานํ. นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภาวนิวารณํ, ตสฺมา ‘‘กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ อนุโลมปจฺจนียปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ อนุโลมปจฺจนียปฏฺานนโย.
ปจฺจนียานุโลมปฏฺาเน ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม…เป… นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ¶ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ติกปฏฺาเน, ‘‘นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ ¶ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ อกุสโล ธมฺโม…เป… เหตุ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ’’อาทินา ทุกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล เหตุ ธมฺโม…เป… อพฺยากโต เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม…เป… อพฺยากโต สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ นสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺาเน จ, เหฏฺา วุตฺเตน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพ. อิทฺจ กุสลาทิธมฺมานํ ปจฺจยตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวอปฺปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺานํ นาม ชาตํ. ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมนฺติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวนิวารณํ. อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ อกุสลสฺส อุปฺปตฺติวิธานํ. กุสลํ ปน ปฏิจฺจ กุสลสฺส อุปฺปตฺติอภาวโต ‘‘กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ อวตฺวา ‘‘อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ ลพฺภมานปทวเสน วุตฺตํ. กุสลํ, หิ อกุสลํ, อพฺยากตํ วา สหชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาโน กุสโล นาม นตฺถิ, ตสฺมา อกุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ วเสน เทสนา กตา. เอวมฺตฺถ. เอวเมตฺถ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ ติกปฏฺานาทีสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ¶ นยานํ วเสน เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺานนโย.
เอวมิทํ ภควตา อนุโลมปฏฺานาทีสุ จตูสุ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน ติกทุกาทีนฺเว ฉนฺนํ ฉนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ สมนฺตปฏฺานมหาปกรณํ เทสิตํ. ปจฺจยวเสน ปเนเตสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ ¶ วเสเนตํ ฉนฺนวุตินยปฏิมณฺฑิตํ โหติ, ธมฺมวเสเนว เจตํ ปกรณํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ วุตฺตนฺติ อยเมตฺถ วิภงฺคนโย.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ปฏฺานมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ –
มาติกายาภิธมฺมสฺส, อารทฺธา อตฺถวณฺณนา;
โมหวิจฺเฉทนี นาม, ยา สา นิฏฺมุปาคตา.
นิฏฺํ ยถายํ สมฺปตฺตา, ลชฺชีหิ อภิปตฺถิตา;
สพฺเพ นิฏฺํ ตถา สนฺตา, สเมนฺตุ สุมโนรถา.
โย คมฺภีโร สสาทีนํ, สมุทฺโทว ภยาวโห;
กาเลสฺมึ ธีมตฺจาปิ, อปิ คนฺถาวโลกเน.
ปมนฺตรธานสฺส, อภิธมฺมสฺส ตสฺส ยํ;
สิลาเลขา นิธีนํว, ธมฺมตฺถานํ ปกาสิกา.
นาวา วิย สมุทฺทสฺส, สุโขตรณปทฺธติ;
ปาฬิอฏฺกถา เจสา, ปริสุทฺธา อนากุลา.
นยโตปิ ¶ อวิกฺกิณฺณา, อสํกิณฺณา นิกายโต;
ยโต สกฺกจฺจ โสตพฺพา, สทฺธมฺมฏฺิติยา สตา.
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, อนตฺตุกฺกํสนาทิโต;
มยาปิ วณฺณยนฺเตน, รจิตา สุทฺธเจตสา;
เตตฺตึสภาณวาราย, ปริมาเณน ตนฺติยา.
มาติกาวณฺณนา ยา สา, ยาว นิฏฺํ ยถาพลํ;
สพฺพตฺถสงฺคหา เอสา, อนากุลปทกฺกมา.
ยํ ปตฺตํ กุสลํ เตน, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ;
นิฏฺํ ปาเปยฺยมขิเล, ปาณิโน หิตเจตสา.
นานาชนาธิรมณียตรสฺส,
โจฬรฏฺสฺส ภารมธิวาหกุลนฺธรสฺส;
กาเวริปูตสลิเลน หิตาลยสฺส,
ราชาธิราชวรวํสสุปีณิตสฺส.
มชฺฌมฺหิ ¶ โจฬกกลงฺกนิเภน มคฺคํ,
ปูรํ วิสาลวิภเวหิ มหากุเลหิ;
ปาการจกฺกปริขาหิ จ โคปุเรหิ,
ยุตฺตํ ชนากุลสุสชฺชิตราชมคฺคํ.
สพฺพูปโภคปริโภคธเนหิ นานา-
วณฺเณหิ ปุณฺณวิวิธาปณิเกหิ โสภํ;
โจฬาธินาคปุรนนฺทนนาถภูตํ,
เย ตตฺถ โสคตวิหารวราภิรามา.
เตสํ ¶ มุเข ชนมโนหรสตฺถุพิมฺพ-
สมฺภาวิเต มหติ สชฺชนมานนีเย;
วิชฺชาลเยหิ อุทยาจลสนฺนิเภหิ,
เกลาสกูฏสิขโรปมเจติเยหิ.
ปาสาทหมฺมิยวเรหิ จ มณฺฑเปหิ,
ชมฺพมฺพตาลปนสาทิตราวลีหิ;
นนฺโทปนนฺทภุชคสฺส วรสฺส โภค-
จกฺกาวลีสมสุธากตโคปุเรหิ.
ยุตฺเต วิสาลสิกตาสิตมาฬเกหิ,
ยุตฺเต สุสีลยติสงฺฆนิเสวิตมฺหิ;
กลฺยาณกมฺมนิรเตหิ หฏูปหาเร,
นาคชฺชุนวฺหยวิหารวเร วสนฺโต.
นาเมน โย ธุตธรคฺคสมานนาโม,
จนฺโทว ปากฏนโภทิตวีตปฺโ;
สตฺถนฺตเรสุ นิปุโณ ปิฏกตฺตเย จ,
วาทีภยูถวิปิเน มิคราชลีโล.
โย ¶ สาคโรว น วิลงฺฆติ สีลเวล-
มปฺปิจฺฉตาทิคุณสารวิภูสิตตฺโต;
โชเตติ สาสนมลํ นิขิลํ ชหนฺโต,
สกฺกจฺจ ธมฺมวินยํ ปริทีปยนฺโต.
เตนาภิธมฺมปิฏกณฺณววิปฺปกิณฺณ-
สารตฺถรตฺนนิกเรว สมุทฺธริตฺวา;
สมฺมาปชานคฬลงฺกรณาย ¶ โมห-
วิจฺเฉทนี วิรจิตา รตนาวลี ยา.
สายํ ปภาสตุ สุกิตฺติวิราชมานา,
ธมฺเมสุ โมหติมิรํ วินิหจฺจ สมฺมา;
อาภาตุ ตาว ชินสาสนโชติ ยาว,
วตฺติสฺสติสฺส ชนตาหิตมาวหนฺตี.
อิติ โจฬรฏฺเ มหากสฺสปตฺเถเรน วิรจิตา
โมหวิจฺเฉทนี นาม
อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.